[zaloguj się]
[pdf]

POCZĘTY (264) part praet pass pf

poczęty (154), poczęt (11), poczęty a. poczęt (99).

o jasne.

Fleksja
sg
mNpoczęty, poczęt fNpoczętå, poczęta, poczęt(a) nNpoczęté, poczęto
Gpoczęt(e)go Gpoczęt(e)j Gpoczęt(e)go
Dpoczęt(e)mu Dpoczęt(e)j D
Apoczęt(e)go, poczęty Apoczętą Apoczęt(e)
Ipoczętym Ipoczętą Ipoczęt(e)m
Lpoczętym Lpoczęt(e)j L
Vpoczęty Vpoczętå V
pl
N m pers poczęci
subst poczęté
G poczętych
A subst poczęt(e)
L poczętych
inne formy
sg f A a. I - poczętą

sg m N poczęty (36), poczęt (4); ~ (attrib) poczęty (11); (praed) poczęty (16), poczęt (4) OpecŻyw (2), RejPs, BibRadz. ◊ G poczęt(e)go (9). ◊ D poczęt(e)mu (3). ◊ A poczęt(e)go (6), poczęty (3). ◊ I poczętym (7). ◊ L poczętym (3). ◊ V poczęty (1). ◊ f N poczętå (8), poczęta (2), poczęt(a) (99); ~ (attrib) -å (6); (praed) -a (2), -å (2); -a OpecŻyw; -å LatHar.; -a : -å SarnStat (1:1). ◊ G poczęt(e)j (21). ◊ D poczęt(e)j (2). ◊ A poczętą (12). ◊ I poczętą (1). ◊ A a. I poczętą (3). ◊ L poczęt(e)j (2). ◊ V poczętå (1). ◊ n N poczęté (8), poczęto (5); -é (6), -(e) (2); ~ (attrib) -é (4); (praed) -o (5), -é (4); -o BielKron; -é HistAl, SarnStat (2); -o : -é PatKaz II (4:1). ◊ G poczęt(e)go (3). ◊ A poczęt(e) (3). ◊ I poczęt(e)m (1). ◊ pl N m pers poczęci (2). subst poczęté (7); -é (4), -(e) (3). ◊ G poczętych (5). ◊ A subst poczęt(e) (6). ◊ L poczętych (1).

Składnia dopełnienia sprawcy: poczęt(y) od kogo (4) HistAl, BielKron, RejPos, SkarKazSej, przez kogo CzechEp (2).

Sł stp s.v. począć, Cn notuje, Linde XVI w.

1. Zaczęty, rozpoczęty; inceptus Mącz, JanStat; coeptus, inchoativus, inchoatus Mącz; exorsus Calep; intentatus JanPrzyw (77): Auspicatus, Szczęſliwie poczęty. Mącz 21d; Inchoata atque rudia, Dopiero poczęte á yeſzcze nietrafne. Mącz 167d, 167d [2 r.]; Calep 391a.
a. Który już trwa, zwłaszcza do którego ktoś już czynnie przystąpił (a. ma przystąpić), podjęty (40): kamień Iaſkołcży [...] rzecży pocżęte ku dobremu kończowi przywodzi FalZioł IV 50b; Iuż po ſtronach wielkie głody y ſiła pieniędzy Noſzą ludzie ze wſzytkich ſtron iuż w poczętey nędzy RejJóz L6v; LubPs P3, Sv, bb3 marg, cc; OrzRozm M3v; nie bronię ia tego/ áby [obrazy] były wyrzuceni/ ale to ma być od ſtárſzych pocżęto/ á nie od poſpolſtwá BielKron 198; ieſli ktorzy Luteryani chcą od rzecży pocżętey przeſtáć/ niemáią być odrzuceni od krześćiáńſtwá BielKron 232v, 57v, 101v, 117, 207v, 266 (10); Cursum eundem constantissime servare, Stále w ſwym poczętym biegu/ álbo záchowániu trwáć. Mącz 389a, 96d, 211d, 360d, 385c, d [2 r.], 505b; Ale on Krol brát iey ćieſzył ią/ á od pocżętey miłośći nieprzeſtał. HistRzym 31; RejPos 78v; StryjKron 215; Konaymy rzecż pocżętą/ będziem my rządnieyſze. BielSjem 8; A Sędźia z Podſędkiem poczętych Roków przekłádáć nie máią/ pod winą ſtá grzywien. SarnStat 735; Dla tego vſtáwiamy: iż gdy rzecz álbo Práwo będźie z kim práwnie poczęté o którykolwiek wielki wyſtępek/ ieſli on pozwány zſtąpieniém y Zapiſem dóbr v ſądu chćiałby ſie bronić: [...] ma dowiéźdź tego Zapiſu SarnStat 945, 55, 700, 720, 735, 737, 760, 1213; SapEpit A4v.

W charakterystycznych połączeniach: poczęt(-a, -e) bieg, chwała, czas, miłość, msza, nauki, nędza, odrzucenie, prawda (2), prawo (2), prześladowanie, rok, roki (3), robota, rzecz(y) (19), sprawa (2), walka, zdrada; poczęty od starszych, od wiekow; poczęty prawem; poczęty prawnie (2), źle; [co] poczęte (do)konać (skończyć) (8), doprawić (2).

b. Powstały; założony, ustanowiony (2): Przed Moyzeſzem/ który pierwſzy był/ [...] były kroleſtwá od Nemrotá poczęte/ Aſſyryiſkie y Egiptſkie/ y inne. SkarKazSej 697a.
Szereg: »poczęty i postanowiony« (1): [zjednoczenie i przymierze] od czáſów dawnych pod Królem Polſkim Włádyſłáwem Iágełłem y pod Wielkim Kśiążęćiem Alexándrem Witowdem poczęté y poſtánowioné do tego czáſu niezgwałcenié ſą chowáné. SarnStat 997.
c. Stworzony (1):
Szereg: »poczęty i stworzony« (1): [Pan Bóg] wrzecżách pocżętych y ſtworzonych/ vżycżliwym ſię być pokazał/ ſzcżeśćia ſwego y doſkonálſtwá ſtworzeniu vdzielaiąc SkarŻyw 258.
d. Którego bliższa granica znajduje się w określonym miejscu [od czego] (1): Między Inflanty záśię Zmudźią á Ruśią gránice máią bydź poczęté od rzéki Helge SarnStat 1110.
e. Napoczęty, z którego część już wzięto; atteger, attegratus, coeptus procui a. scindi, deintegratus, delibatus, deminutus, depletus, imminutus, tactus Cn (3): tedy kiedy pocżętego brogá nie domłocą/ oſtátek ma do ſtodoły zamcżyſtey znośić GostGosp 52.

W przeciwstawieniu: »cały ... poczęty« (2): [ukradł] dwye ſthucze plothna kolyenſkyego yedną czala, a drugą początha. LibMal 1551/159, 1551/159; [Tá gruſzká nieieſt poczętá ieſt cáłá. Wokabul 1539 T6v].

f. Będący w zalążku, wykazujący pierwsze objawy, który może się w pełni rozwinąć (24): kiedy człowiek ma grzech popełnic, tedy on grzech naprzod bywa poczęti wolą. WróbŻołt C5v; Moyzeſz z ynemy wiernemi twoiemi [tj. bożymi] pokornemi prozbámi ſwemi odwroćili poczętą ſrogoſć rozgniewánia twego. RejPs 157v, 54v, 77, 116, 120v, 203v; A tu ſie iuż bliſko nádzyewaycie pocżęthego dokońcżenia wfzytkiego. RejPos 259v; Pan pocżętey wiáry nye zámieſzka podeprzeć wiernemu. RejPos 274v marg, 102, 245 [2 r.], 245v, 285 [3 r.], 290, 301, 374v [2 r.].

poczęty z czego (1): káżdy s tey wiáry pocżęty s ſłowá Bożego/ zwycieſtwo miewa LubPs Ev marg.

W charakterystycznych połączeniach: poczęte(-y, -a) dobrodziejstwo, dokończenie wszystkiego, gniew, grzech, łaska, miłość, pocuchy, srogość (2), wiara (14); poczęty z słowa Bożego.

W przen [w czym] (3): ktora koly rzecz dobra kyedy czlouyek onyey nyeſlyſzal any yey uydzyal nyepocząla ſyą w yego duſſy y ſerczu/ alyſz rzecz ſlyſzana abo uydzyana toſz począta wſerczu PatKaz II 65.
g. Mający coś za podstawę [od czego] (1): literula, [...] nauká od słowek poczęta. Grammatica scilicet. Mącz 195d.
2. Powstały jako płód w łonie matki; conceptus HistAl [w tym: o Maryi (116), o Chrystusie (48)]; (184): PatKaz II 51v, 69v, 75, 75v, 85v; RejAp 99v [2 r.]; Bo co ſie zácżyna w żywoćie/ to ſie też potym ná świát rodźi/ á nie co innego/ co nie było pocżętego. CzechRozm 157v; LatHar 414; Z Wſtydem poczęty człowiek/ vrodzony Z boleśćią/ krotko tu ná świećie żywie SzarzRyt Av.

poczęty z kogo (44): PatKaz I 4v, 17; PatKaz II 65v; Widząc tedy Filip kroi ty znamiona [...] rzeki/ pomyſláłem áby to dziecię żadnym obycżáiem nie było chowáne abowiem nie ze mnię pocżęte HistAl A6v; LatHar 500. Cf »z Ducha Świętego poczęty«.

poczęty z czego (3): PatKaz I 17v; możeli ſie to zſtąd dowieść iż Iezus nic innego nie był iedno ſyn Iozeffow? y ták że też iáko inſzy ludźie ze krwie y z ćiáłá/ z woley mężá y niewiáſty pocżęty y vrodzony? CzechRozm 159v; [Grzech przeciwko szóstemu przykazaniu] Zywienie [= zachowanie przy życiu] ſyná z cudzołoſtwá pewnie pocżętego/ nád wolą mężá ſwego. LatHar 117.

poczęty w czym (38): Dóſtoyno tedy aby ten przybytek [tj. Maryja] tam byl gdzie Kryſtus ieſt [...]/ w ktorymes ty pocżęt byl. OpecŻyw 180. Cf »poczęty w żywocie«.

W charakterystycznych połączeniach: poczęty(-a, -e) człowiek (7), dzieweczka Maryja, Jezus (Chrystus) (15), ludzie, Maryja (14), matka boża (2), matuchna mila, panna (17), syn(aczek) (boży) (12), wtory Adam (2); poczęty bez męża; poczęty od Boga; poczęty z Adama a z Jewy, z cudzołostwa, z nieczystego poczęcia, z krolewskiego rodu, z oćca i matki, z nieczystego noszenia, z przodkow, z rodzicow (12), z syna, z wolej męża i niewiasty; poczęty przez Maryją, poczęty biegiem przyrodzonym (pospolitym) (3), obyczajem przyrodzonym (osobliwym) (2), nad zwyczaj rodzaju ludzkiego, wiarą; poczęty z wstydem; poczęty w macicy; poczęty nadostojniej, osobnie.

Wyrażenia: »cudownie, dziwnie poczęty« [o Chrystusie] (1:1): RejPos [105]v; Iezu z Duchá S. cudownie pocżęty/ y przez dźiewięć mieśięcy w pánieńſkim żywoćie noſzony zmiłuy ſię. LatHar 336.

»czyście (a. (prze)najczyściej, a. przeczyście) jest poczęta (a. ciał(k)o czyście (a. najczyściej, a. przeczyście) jest poczęto); najczystsza, czystą poczęta; poczęta w czystości« [o Maryi] [szyk 16:5] (18;1:1;1): w wąthplyuych rzeczach droga pewnyeyſza a przeſpyecznyeyſza ma bycz obyerana ale ta droga vyary yſz [Panna Maryja] yeſth czyſthą począta yeſth pewnyeyſza PatKaz I 15v, 15; O nyeſluſzno by matcze bozey tako czyſzczye początey lezecz wnyechądogyey matcze PatKaz II 71; zadne czyalo nyebylo godne boſtwo noſzycz yeno czyalo maryey a przetoſch yeſt przeczyſczye yey czyalo począto wzyuoczye ſzwyątey anny PatKaz II 82v, 20v, 41, 67, 67v, 70v (19).

»z Ducha Świętego (a. Bożego) poczęt(y) (jest) [o Chrystusie]; nie poczęta Duchem Świętym [o Maryi]« [szyk 29:11] (39;1): O nyepoczątacz panna duchem ſzwyątym yako pan yezus PatKaz II 73v; Ienż [Jezus Chrystus] ieſt pocżęt z ducha ſwiętégo/ narodził ſie z Marié panny. OpecŻyw 176v; BibRadz Matth 1 arg; GrzegRóżn D2v; BiałKat 83v; GrzegŚm 65; Ieſliby ták było iáko mniemáią ludzie [...]/ żeby ſyn Boży Iezus Chriſtus rzecżą właſną iſtotnie był przed Abráhámem/ niż ſie pocżęty będąc z ducha ś. z Máryey vrodził: tedy [...] CzechRozm 29v; O ktorym też to trzymam y wyznáwam/ iż on [Chrystus] ſam ieſt iednorodzonym ſynem Bożym/ przeto iż nádeń nie ma Bog żadnego inſzego/ ták oſobliwym obycżáiem z ducha ś. pocżętego CzechRozm 33, 28v, 33, 33v, 38v, 41 (16); CzechEp 144, 158, 217 [2 r.], 225, 252 (10); wierzymy temu/ iż on cżłowiek z ducha ś. pocżęty/ ieſt Chriſtuſem NiemObr 162, 92, 98, 102; LatHar 336; WujNT Matth 1 arg, Xxxxx4v; SkarKaz 515a.

»przez (a. bez, a. krom) (zmazy) grzechu, w grzechu (a. upadzie grzechu) [jako możliwość odrzucana] (jest) poczęta« [o Maryi] [szyk 20:13] (24:9): criſtuſ ſzwyatloſcz pocżął ſyą nad przyrodzenye w pannye {maryey} przeſz pyeruorodnego grzechu {początey} PatKaz I 7v; [Panna Maryja] yſz yeſth bez grzechu początha zrownala ſyą cryſtuſouy yey ſynouy ktory yeſt bog y czlouyek PatKaz I 12v, 4v, 7, 7v, 9v [2 r.], 10 (18); O zaprawdą to mouyą [ja, tj. autor] yſz by nyebyla uybrana panna Marya matka boza y nyeoſtala/ by była wktorym upadzye grzechu począta. PatKaz II 73v, 25v, 48v, 66v [2 r.], 68v, 69v (11); PatKaz III 94v, 95v, 136; OpecŻyw 179v; LatHar 415.

»w grzechu poczęt« (1): A zaż ty niewieſz/ że złoſć ieſſcze ſprzyrodzenia mego ieſt mnie [człowiekowi] przywłaſſczoná/ á w wielkiem grzechu ieſſczem ieſt poczęt y wżywocie mátki moiey. RejPs 76v.

»poczęty w matce« [o Maryi (1), o Chrystusie (1)] [szyk 1:1] (2): oto począta yeſt ta myla panna w oczczu y matcze yey PatKaz II 21, 62v; (marg) Słowá ś. Ianá do Chryſtuſá. (–) Iam w grzechu ſię záczął: á tyś z Duchá ś. w mátce bez mężá poczęty ieſt. SkarKaz 515a.

»niewinnie poczęta (a. ciało niewinnie poczęte)« [o Maryi] (2): bog oczyecz zeſlal trzytyſyącze anyolow [...] ku czczy moyey y czyala mego nyeuynye początego wzyuoczye mey matky ſzwyątey anny PatKaz II 78v, 78v.

»poczęty z [jakiego] poczęcia« (1): przeto ſam bog maryą panną początą ⟨z nye⟩czyſtego począczya mogł vczynycz PatKaz I 3v.

»płod poczęt(y)« (5): [Tormentilla] poſila á vmocznia płod w maciczi pocżęty. FalZioł I 145d, I 109a; GlabGad K3.

»poczęt(y) (a. ciało poczęte) w żywocie« [w tym: czyim (36); o Maryi (33), o Chrystusie (3)] [szyk 28:9] (37): Tha myloſzczyua panna była począta wzyuoczye blogoſlauyoney Szwyątey Anny PatKaz II 62v; a to laſka ducha ſzwyątego ſprauyla yeſcze przeth uyeky aboczyem yey naynyeuynnyeyſze y nayczyſthſze [ciało] ⟨yako⟩ począto bylo wzyuoczye matky yey ſzwyątey anny/ ozwyelyką opathrznoſzczyą boſką y ducha ſzwyątego ſtrozą PatKaz II 66, 35v, 48v, 63v, 67, 67v (33); RejPs 76v; Alexander [...] rzekł mu/ Mikołaiu [...]/ przyſięgam thobie przez łáskę oycowską y przez żywot mátki mey w ktorimem był od bogá pocżęthy [in quo fui a deo conceptus]/ iże mnię vyrzyſz w oycżyznie thwey boiuiącego HistAl B2; RejAp Ee4; WujNT 293.

Szeregi: »poczęty i sprawiony« (1): Iż Iezus ieſt chriſtuſem ſynem Bożym/ to ieſt/ nie ieſt goły y proſty cżłowiek/ [...] biegiem przyrodzonym pocżęty y ſpráwiony CzechEp 340.

»stworzon i poczęt« (1): yſz zadne czyalo ſzwyąthſze any czyſthſche nyebylo ſtworzono y początho. po czyele syna bozego yako czyalo dzyeuycze maryey. PatKaz II 20v.

»poczęty i urodzony (a. narodzony, a. zrodzony)« (6): RejPos [105]v; CzechRozm 159v; Cżechowic lepak [...] ták to opák wykrąca/ iż ten ſyn Boży nie ieſt bogiem/ ále Chriſtuſem/ to ieſt oſobną łáſką od Bogá pomázánym/ y Iezuſem cżłowiekiem dopiero z przodkow przez Máryą pocżętym y národzonym. CzechEp 341, 342 [2 r.]; NiemObr 121.

Przen (32): że nie tylko Mária Bogárodzicá ieſt błogoſłáwiona/ ále y ći wſzyścy/ ktorzy ſłowo Boże duchownie w ſercu poczynáią/ co bywa ſłucháiąc: á poczęte rodzą/ y iákoby pierśiámi karmią/ gdy ſlowá ſłyſzánégo ſtrzegą y pełnią ie. WujNT 243.
a) O przedwiecznym poczęciu Maryi w zamysłach bożych (31): yeſzcze nyebyly gląbokoſzczy a yam yuſz była począta PatKaz I 8.

poczęta w kim, w czym (24): PatKaz II 50 [2 r.], 54 [2 r.], 69, 85v [3 r.]; nyebyly yeſcze gląbokoſzczy to yeſt any nyebo any zyemya any anyely a ya marya yuſz bylam począta w myſzly ſthworzyczyela PatKaz III 88. Cf »poczęta z wieczności«.

Wyrażenia: »poczęta krom (a. przez) grzechu« [szyk 1:1] (2): a dla tego [Maryja] then oſobny przyuyley [tj. niepokalane dziewictwo] myecz ſobye thym zaſluzyla yſz ſpokorą poſelſthwo anyelſzkye przyyąwſzy ſyna bozego omytha ⟨y⟩ {ot wekv} począta {przeſz grzechv} PatKaz I 8v, 8.

»z wieczności, przed wieki, od wieków (a. wieku) poczęta« [w tym: w kim, w czym (15) [szyk 11:10] (9:7:5): PatKaz I 8; otho ſtalo ſyą ſtworzenye anyelſkye y upad ych a panną marya to wſzytko oth uyekow bądącz począta uprzedzila PatKaz II 23v; O ta myla panna począta przed wſzemy uyeky ⟨w ſerczu y umyſzle boſkyem⟩ yſz ona myala bycz boga rodzyczą PatKaz II 35; Zadny yązyk uymouycz nyemoze chwały tey panny począczya yako yeſt począta zwyecznoſzczy w uyelmoznoſczy boſkyey w bodze wſzechmocznem a potym wzyuoczye ſzwyąthey anny PatKaz II 78v, 8v, 20v, 21v, 22, 22v (18).

Szeregi: »porodzona i poczęta« (1): aboczyem ta panna porodzona y począta w boſkyeni umyſzle y przeſrzenyu wſzechmocznoſzczy troycze ſzwyątey ⟨przeth wſzemy uyeky⟩ y ſtala ſyą dzyeueczką oczcza nyebyeſkyego PatKaz II 43.

»stworzona i poczęta« (1): oua [tj. Maryja] pyeruey wboſthwye ſthworzona y począta nyſzly luczyfer zgreſzyl y ſtrączon do pyekla PatKaz II 69.

a. Analogicznie o Adamie i Ewie [cf POCZĘCIE znacz. II.3.b.] (2):
Wyrażenie: »poczęty przez grzechu« (2): przeſto on [Bóg] wſzytko moczen gdyſzczy yau⟨ą⟩ yadamouy dal czyſt⟨ą⟩ począ⟨tą⟩ przeſz grzechu PatKaz II 73, 73.
*** Bez wystarczającego kontekstu (3): orsus, Poczęty Mącz 268a; Conceptus, Apprehensus, generatus - Poczęty. Calep 233a, 830b.

Synonimy: 1.b. ustanowiony, założony; c. stworzony; 2. sprawiony, stworzony.

Cf NIEPOCZĘTY, POCZĄĆ

KW, KWysz