[zaloguj się]
[pdf]

POGORSZENIE (59) sb n

-enie (58), -ęnie (1).

Oba o jasne; -e- (10), -é- (1 + kust); -e- : -é- BiałKat (1:kust), SarnStat (4:1); końcowe e pochylone.

Fleksja
sg pl
N pogorszenie pogorszeniå
G pogorszeniå
D pogorszeniu
A pogorszenié pogorszenia
I pogorszeni(e)m, pogorszenim

sg N pogorszenie (15); -é (1), -(e) (14). ◊ G pogorszeniå (14); -å (11), -(a) (3). ◊ D pogorszeniu (2). ◊ A pogorszenié (16); -é (4), -e (kust), -(e) (12); -é : -e BiałKat (1:kust). ◊ I pogorszeni(e)m (3) SeklWyzn, WujJud (2), pogorszenim (1) BielKron. ◊ pl N pogorszeniå (4). ◊ A pogorszenia (4).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVII w. s.v. pogorszyć.

I. Rzeczownik od „pogorszyć”: gorsze traktowanie (1):

W przeciwstawieniu: »pogorszenie ... łaska« (1): LibLeg 11/88v cf Zwrot.

Zwrot: »pogorszenie [od kogo] mieć« (1): y na przod też od nas pogorſchenia zadnego niebędą miecz yeno laſkę nasche LibLeg 11/88v.
II. Rzeczownik od „pogorszyć się” (11):
1. Potępienie czyjegoś postępowania, oburzenie z tego powodu; scandalum JanStat (7):

[pogorszenie kogo: dla tego Káſtellan poćyągnął ſwey dźyewki nięchczącz być przed bogiem przycżyną pogorſzenia onego Prokopá. JanKoszŻyw E6v.]

W połączeniach szeregowych (3): Przetoż lepiey ie [grzechy] Theologowie głownymi názywaią/ dla tego/ że z nich iáko z głowy á z źrzodłá iákiego rozlicżne wády y grzechy/ y pogorſzenia/ powod y przycżynę ſwoię máią. LatHar 130; SarnStat 901, 904; [przeto wielkie á złe domnimánie wielkie prgorſzenie [!] y wyſtęp wielki mieniłá być iż táká páni po ſmierćy pirwego mężá ſzłá zá drugich dwu JanKoszŻyw E3v].

Zwroty: »pogorszenie [z czego] brać, wziąć« [szyk zmienny] (1:1): Widzątz to onij licemiernicy ij doktorowie żydowſey/ wzięli s tego wielkié pogorſſenijé/ tak ijż plwali przed nijm OpecŻyw 52; Dźiwnéć to ſłowá moié teraz v was ſą: máło im wierzyćie/ z nich pogorſzenié (kust) ⟨po⟩ gorſzénie (–) bierzećie BiałKat 313.

»pogorszenie [komu] dawać« (1): y prośiłem áby mi przepuśćił on grzech/ [...] vpomináiąc go iednák/ iſz niedobrze cżynił/ będąc nieſtárym: iſz tákie ludziom pogorſzenie dawał/ wodząc s ſobą ták młodą białą głowę. SkarŻyw 99.

Szereg: [»sromota ani pogorszenie«: Oſme rozdzyelenie/ iże niebyłá ſromotá áni żadne pogorſzenie/ iże ſwięta Anná poięłá trzećyego męża JanKoszŻyw E3.]
Wyrażenie przyimkowe: »z pogorszenim« (1):
~ Szereg: »za wstydem i z pogorszenim« (1): Tákież gdźie Zyd oſzuka Goim álbo pogániná/ niemáſz grzechu. Wiele tego v nich ieſt piſano/ ktore zá wſtydem y ſnadź ſpogorſzenim piſáć BielKron 465v. ~
2. Zmiana na gorsze (4):
Szereg: »pogorszenie albo szkoda« (1): á rży/ álbo żytá [mają oddawać] [...]: w czym iednák ma bydź baczenié in legalibus impedimentis, pogorſzenia/ álbo znácznéy ſzkody przez powódź niezwyczáyną. SarnStat 976.
a. O stanie zdrowia (3):

pogorszenie czego (1): SienLek S[ss]v cf Szereg.

W przeciwstawieniu: »pogorszenie ... poprawa« (2): że ći co do ćieplic iádą/ ták ſye ſpoſabiáią/ iákoby co nawięcéy/ á co nawymyślniéy iedli y pili/ tám/ gdźie trzeźwośći á miáry było naipilniéy: przeto téż czáſem miáſto popráwy/ pogorſzenié odnoſzą Oczko 18v, 22v.

Szereg: »polepszenie i pogorszenie« (1): Choroby polepſzenia y pogorſzenia znáki SienLek S[ss]v.
III. Rzeczownik od „pogorszyć” i „pogorszyć się”: złe, niemoralne postępowanie, popełnianie grzechów; demoralizacja, zły przykład; scandalum (scandala) PolAnt, Vulg, Mącz, JanStat; offendiculum Mącz, Vulg; offensio Vulg (47): biada człowiekowi przes którego pogorſzęnié idźie MurzNT Matth 18/7; KromRozm II ev; Ná konyec yáſnye Pan powyeda/ iż ſą w kroleſtwye yego/ to yeſt/ w koſcyele pogorſſenya/ y ći/ ktorzy nyepráwoſć czynyą/ to yeſt źli á nyeſpráwyedliwi KromRozm III D; Coż pan vczynił/ vkazawſſy/ iż go [podatek] płáćić powinyen nyebył/ przedſye vchramáyąc [lege: ochraniając] pogorſſenya/ kazał mu ij zápłáćić KromRozm III M6; RejWiz 162v; Leop Matth 18/7 [2 r.]; BibRadz Matth 13/41; Scandalum, Latine offendiculum, Zgorſzenie/ pogorſzenie/ zły przikład. Mącz 370c; RejAp 26; RejPos 8, 50v, 54 [2 r.], [137]v; RejZwierc 259; RejPosWstaw [412]v; BudNT przedm c3; WujNT Matth 13/41; [Aby przes to niekto od słowa Bożego niebył odćiągniąn/ y pogorſſenia przyczyni by niewziął. UstKościel 163v, 62].

pogorszenie od kogo (2): ktemu y pogorſzenia od Duchowieńſtwá wczynáią ſie w łudźiach nam poddánych. SarnStat 178, 922.

pogorszenie kogo (3): KromRozm I N3v cf »pogorszenie albo przewrocenie«; RejPos 53v cf W przen. Cf z pogorszeniem kogo.

pogorszenie czyje (1): Teżći tám Pan nie potrzebuie ábyś ty ſobie oko wyłupił álbo nogę vciął/ ále vcżyń mu tháki gwałt iż będzie iáko wyrwáne/ áby thám nie pátrzyło álbo też nogá nie chodziłá ſkądby miáło przyść pogorſzenie twoie. RejAp 168v.

Zwroty: »pogorszenie da(wa)ć (a. poda(wa)ć)« [w tym: komu (4), „z siebie” (4), „po sobie” (1), w czym (1)] = dare scandalum a. offensionem, scandalizare Vulg; ostendere pias aures Mącz [szyk zmienny] (10): Miernoſć też taką miał że po wſzitki dni żywota ſwego żadnzgo [!] pogorſzenia nigdy po ſobie nikomu niedawał BielŻyw 46; A żadnego pogorſſenya s ſiebye nye podádzą/ Ci co myſl ſwą ná twym ſwyętym roſkazányu ſádzą LubPs ccv; Vcży tu Kryſtus pokory przykładem dziećięćia/ iáko ſie też ludzie máią ſtrzedz áby pogorſſenia nie dawáli Leop Matth 18 arg, Eccli 27/26, Matth 18/6, 2.Cor 6/3; BielKron 201; Ostendere pias aures, Pogorſzenie dáć Mącz 21b; RejPos 329; WujNT 520; [Ekonom e2v; Nemini dantes ullam offensionem/ Nykomv nyedavaycze ządnego pogorſzenyą TomZbrudzPeryk 2.Cor 6/4; UstKościel 121].

»pogorszenie mie(wa)ć« [w tym: z kogo (1), skąd (1)] (3): BielŻyw 165; Piſzę tu przykład o nieuſtáwicżnośći ſwiátá/ iáko vſtháwicżnie walcży ciáło z duchem [...]. Nie ku zgorſzeniu/ iáko pirwey bywały komedie Terencij Eunuchi/ Plauti/ y ine/ ſkąd pogorſzenie młodzi ludzie mieli/ ále ku wyrozumieniu co komu cżyie afekty przynoſzą. BielKom nlb 4; RejWiz 34.

»pogorszenie (u)czynić« = offendiculum facere Vulg [szyk zmienny] (2): áby ſobie gwałt cżyniło y oko y vcho y ręká/ áby thám nie pátrzyło áni ſłucháło ſkądby ſnádnie pogorſzenie y ſobie y ludziom poććiwym vcżynić mogło. RejZwierc 140v; WujNT Rom 16/17; [ći roznice y pogorſzenia cżynią/ przećiwko náuce tey; ktorey náucżyliſmy ſie od Koſciołá Powſzechnego HerbOdpow Cc7v; KuczbPrzestr 80].

Wyrażenia: »marne pogorszenie« (1): A to záwżdy muśi być márne pogorſzenie/ Poki końcá nie weźmie ludzkie pokolenie. RejWiz 124.

[»szkodliwe pogorszenie«: A gdyż prawdę Bożą poznawać poczęli, dopiero-m komżą opuścił i obrazy-m precz wyrzucał bez szkodliwego pogorszenia. AktaSynod I 111.]

»pogorszenie złości; złe pogorszenie« = zły uczynek, grzech (1;1): ieſli cżłowiek kthoregożkolwiek narodu odſtąpi odemnie/ á położy omylne myſli w ſercu ſwoim/ á pogorſzenie złośći ſwoiey położy przećiwko oblicżu moiemu RejPos 205v; SkarJedn 299.

Szeregi: [»pogorszenie i nieporządności«: Tak ſze teſz/ żeby y we swierſchnych Coeremoniach a obyczaiach koſcielnych/ według brzmienia tey vſtawy naſzey/ ku zabronieniu pogorſzenia y nieporządnoſci wſſeliakych/ Chrzescianſką podobnoſc y iednoſtainoſc zachowali. UstKościel b3v.]

»pogorszenie albo przewrocenie« (1): Nye ſpiray ſye ſlowy: Abowim ku niczemu to nye yeſt pożyteczno yedno ku pogorſſenyn [!] álbo przewrocenyu tych ktorzy ſlucháyą. KromRozm I N3v.

»złe a pogorszenie« (1): że z miáſtá Rzymſkyego [...] miáło powſtháć wſzytko złe á wſzytko pogorſzenie ná zyemi RejAp 121v.

»zły przykład a pogorszenie« (1): powiádał też w Argentoraćie więtſzą połowicę kápłánow/ ták ſproſnie á nie vććiwie żyć zniewiáſtámi/ gorzey niż chłopi kárcżemni/ ſkąd zły przykład á pogorſzenie z ſiebie dáią/ żadney kaźniey nád ſobą máiąc BielKron 201.

Wyrażenia przyimkowe: [»na pogorszenie [czego]«: A oſobliwie dziatky ktore przed tym świątośći nieprzyimały/ pilnie maią o Catechiſmie pytać [...]/ Aby nierozumieiąc/ przedoſtoinei świątośći/ na pogorſſenie Kośćioła y zutratą zbawięnia ſwoiego/ nieprzyimowałi. UstKościel 114v.]

»z pogorszeni(e)m« (3): SeklWyzn e3v; Acżći wſzyſtkie rzecży ſą cżyſte/ ále ten grzeſzy/ ktory ich z pogorſzeniem pożywa. Dobra rzecż ieſt mięſá nie ieść/ áni pić winá/ áni tego cżym ſie brát twoy obraża álbo gorſzy. WujJud 196v.

~ z pogorszeniem kogo (1): WujJud 197; [Y dla tegoſz ſtan Małżenſki plugaſtwem zową domowego ſtarania/ praczey/ y wſzelkiey ſię cięſzkoſci chroniącz/ a wproznowaniu y w zbytkach iawnie z wielkiem pogorſzeniem ludu poſpolitego kwoli dijabłu panu ſwemu żywącz Ekonom e2; UstKościel 86].

W połączeniu szeregowym (1): Lecż ten kto tych rzecży vżywa gdy ich vżywáć nie ma/ [...] ten źle vżywa y grzeſzy/ że ich z niepoſłuſzeńſtwem y ze wzgárdą kośćielną/ y z pogorſzeniem wiele ludźi vżywa/ ktorych do tego ſwym przykłádem przywodźi/ áby takież oni gwałćili kośćielne przykazánie WujJud 197. ~

W przen (3): TarDuch A7; A niewiernym ten kámień Kriſtus/ ktory buduiąc koſcioł Sálomonow wzgárdzili/ sſtánie ſie ná obráżenie/ á ná opokę pogorſzenia ich RejPos 53v; Przetoſz nigdy tego miecżá/ kthorym Heretyki y złe pogorſzenia [Kościół] vmarza y zábija/ od boku nie odpáſze. SkarJedn 299.

Synonimy: II.1. potępa, potępienie.

Cf POGORSZYĆ, POGORSZYĆ SIĘ

MP