[zaloguj się]
[pdf]

POMOCNY (240) ai

pomocny (159), pomocen (53), pomocny a. pomocen (28).

-en (52), -ęn (1); -en : -ęn ActReg (2:1).

pomoc- (57), pomóc- (3), pómoc- (1); pomoc- : pomóc- : pómoc- Oczko (21:3:1); w pomocen e jasne.

comp pomocniéjszy (2); -éjszy (1), -(e)jszy (1).

Fleksja
sg
mNpomocen, pomocny fNpomocnå nNpomocno, pomocné
Gpomocn(e)go Gpomocnéj Gpomocniéjszégo
A Apomocną Apomocn(e)
Ipomocnym Ipomocną I
L Lpomocn(e)j L
pl
N m pers pomocni
G pomocnych
A m pers pomocn(e)
subst pomocné
I m pomocn(e)mi, pomocnymi
L pomocnych
inne formy
pl N subst m i n - pomocné; pl N subst f - pomocné, pomocny

sg m N pomocen (22), pomocny (20); ~ (attrib) pomocny (2); ~ (praed) pomocen (22), pomocny (18); pomocen LibLeg (4), MurzHist, BibRadz, BielKron (3), KochPs, ArtKanc, ActReg (4), KochFrag, SarnStat; pomocny BartBydg, Mącz (3), Oczko, SkarŻyw (2), GórnRozm, Calep, WyprPl, WujNT’ GosłCast; pomocen : pomocny FalZioł (4:5), SienLek (1:3). ◊ [G pomocn(e)go.] ◊ I pomocnym (2). ◊ f N pomocnå (49). ◊ G pomocnéj (6); -éj (1), -(e)j (5). ◊ A pomocną (1). ◊ I pomocną (4). ◊ L pomocn(e)j (2). ◊ n N (praed) pomocno (30), pomocné (18); -o OpecŻyw, RejKup, HistAl, KromRozm I, RejWiz (2), SienLek (10), RejPos (2), KuczbKat, RejZwierc, RejPosWstaw, SkarŻyw (2), LatHar, -e WujNT -o : -e FalZioł (3:14), Oczko (2:2), SarnStat (1:1); ~ -é (3), -(e) (15). ◊ G pomocniéjszégo (1). ◊ A pomocn(e) (1). ◊ pl N m pers pomocni (19). subst m i n pomocné (10); -é (1), -(e) (9). f pomocné (29), pomocny (1); ~ (attrib) -é (1); ~ (praed) -é (28), -y (1) BierEz; ~ -é (14), -(e) (15). ◊ G pomocnych (4). ◊ A m pers pomocn(e) (3). subst pomocné (15); -é (7), -(e) (8). ◊ I m pomocn(e)mi (1), pomocnymi (1) BielSpr (1:1). ◊ L pomocnych (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Wspomagający, służący pomocą; auxiliaris Calep, JanStat, Cn; iucundus, laetus BartBydg; opifer, subsidiarius Mącz; adiutabilis, socius Cn [w tym: komu, czemu (34)] (65): mogl bi bil theras Krol yego m. y ſwim y pana thwego potrzebam bicz pomoczen. LibLeg 10/64; BierEz O4; BartBydg 77b; RejRozpr B3; MurzHist N; LubPs S6; Prosum, Pomagam/ yeſtem pomocny. Mącz 431b, 266c, 380d; IAn XXIII rodem z Apuliey/ w práwiech bárzo biegły/ ná ſtolec Papieſki wſzedł więcey chytroſcią niżli godnoſcią/ ábowiem gdy był poſłem iednym do Bononiey ná wybieránie Papieżá/ miał s ſobą wielki pocżet ludzi pomocnych BielKron 188; SkarŻyw 394, 508, 583; Bit okrutnie, wiedźion ſrodze/ z miáſtá niosł krzyż ná ſobie/ By ná wieki był pomocen/ cżłowiecże grzeſzny tobie ArtKanc D19v; ActReg 111; Calep 111b; OrzJan 69; powinien ieſt kożdy Rycérzki człowiek wedle wielkośći máiętnośći ſwych y dochodów Rzeczypoſpolitéy z pewną liczbą zbroynych ludźi ſłużyć/ y iéy pomocen bydź. SarnStat 126, 699; SkarKaz 635a, 636a, Oooo2v; [Krol Dagobert [...] wypráwił ſie z iezdnemi z Miáſtá y Krolowie pomocni z nim/ bo káżdy z nich chćiał oblicżnie ſam w tey bitwie być HistOtton 80v].

pomocny (pomocen) do czego (3): KarnNap Cv; Wielce był ten Athanázyuſz pomocny S. Nicećie do ſprawowánia bráćiey SkarŻyw 298. Cf pomocen do czego u kogo.

pomocen do czego u kogo (1): Mym zdaniem nie wielkaby to rzecz postąpic ten Iurgielt atym chęc iego patriae nostrae obstringere Proszę racz mu w vkrola Iego Msci do tego bydz pomocen. ActReg 69.

pomocny ku czemu (2): áby dla obrony Kośćielnéy y dóbr iego do przednieyſzych Kośćiołów/ [...] nie były prziymowáné: [...] ná Doſtoieńſtwá/ [...] oſoby nie ſzláchetckiégo y proſtégo ſtanu: któré ku obronie potrzebnéy Kośćiołów [...] máło/ álbo nic mogą bydź pomocni SarnStat 922, 178.

pomocen przeciw komu (2): yeſly by Thatarowie w panyszthwach naſſych yakye skody czynycz chczyely, on zludzmy szwemy chczyal bycz nam przeczywko yem pomoczen LibLeg 7/37; BielKron 415v.

pomocny (pomocen) czym (2): [Biskup waradzyński zabit od Kastaldusa] ktorego był Cesarz Kárzeł piąty poſłał áby był rádą pomocen krolowi Rzymſkiemu BielKron 317; Ten tedy naświętſzy Sákráment [...] przy tym dziećięćiu będę ſpráwował: Do cżego proſzę/ ábyśćie mi wſzyſcy nabożną ſwoią modlitwą pomocni być chćieli. KarnNap Cv.

pomocny (pomocen) w czym (8): LibLeg 11/13; [Krzysztof Kolumbus] będąc świadom żeglárſkiey ſpráwy/ prośił Krolá Páná ſwego áby mu w thym pomocen był/ co przed ſie wźiął/ to ieſt/ w dálekie Kráiny ná morze záiecháć BielKron 440v; Dał mu [Bonifacyjuszowi] teſz liſty do wſzytkich Pánów Chrześćiáńſkich Niemcom przyległych/ y do Biſkupow y Kśiężey y do ludu wiernego/ áby mu wewſzem pomocni byli SkarŻyw 517, 508; ActReg 109, 160. Cf »w nieszczęściu pomocen«, »w ratunku pomocny«.

pomocen na kogo [= przeciw komu] (1): na nieprzyacziela yego moſkewſkiego y na ynſchich nieprzyaczielech ych ja Czarz Sahibkyerey [...] pomoczen mam bycz y bede LibLeg 10/96.

W połączeniu szeregowym (1): ieſliby kto tzynił [groźby przeciwko papieżowi] tedy to obiecuiećie ſkokiem Papieżowi obiáwić/ pomocni/ rádni/ y iemu wierni być. KrowObr 131v.

Wyrażenia: »w nieszczęściu pomocen« (1): Duſzo moiá/ przédśię ty tuſz dobrze ſobie: Bóg w nieſzczęśćiu twym będźie pomocen tobie. KochPs 187.

»w ratunku pomocny« (1): w rátunku pomocny Trudno drugiému maſz bydź/ gdyś ſam nie ieft mocny. GosłCast 70.

Szeregi: »pomocen i obrońca« (1): Piotr Choinski [...] Ktoremu gdyz był pozwany termin bliski przypadł pisał do Pana Marszałka koronnego prosząc aby mu wtym pomocęn y obroncą był ActReg 160.

»pożyteczen ani pomocen« (1): Wſzyſcy ſię záwſtydáią zá lud ktory im nic nie mogł być pożyteczen áni pomocen [nec ad auxilium, nec proficiendum] BibRadz Is 30/5.

»radzien i pomocen« (1): A nietylkoć [starszy brat] w młodſzych lećiéch/ y w niebytnośći drugich nam był rádźien/ y pomocen: ále przez wſzytek wiek ſwóy KochFrag 48; [A w czemkolwiek uciekłby sie tesz jegom x. nominat pod niebythnosć iegom. pana hethmanowę o radę do jegom. x-a biskupa, chętnie radzien y pomocen być chce jegom. CorfusDocum 1600 nr 224]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

a. W taktyce wojennej: oddziały posiłkowe, złożone najczęściej z cudzoziemskich najemników (22): Ieſli nieprzyiaćiel z wielką mocą ćiągnie [...] napierwey puśćić Globum, to ieſt/ osobny lud postronny/ ktore zowiemy pomocnemi BielSpr 15v; Sſzykowawſzy pieſze ludźi ná cżoło/ iezdni ná rogach [...] lekkozbroyni ludzie y ktore zwano Auxiliares to ieſt pomocne/ Stawáli też po ſtronách w ſwey ſpráwie gotowi. BielSpr 17, 11, 17v, 22v [2 r.], 23 [2 r.].

W połączeniu szeregowym (1): iáko pośilecżny vffy ſthánowić/ iáko pomocne/ iáko zaſzkodne/ iáko naiemne BielSpr 31.

Wyrażenia: »pomocni ludzie« [szyk 3:2] (5): Trzeći Hetman ma ſpráwowáć ludźi pomocne BielSpr 18v; ná pośiłkách ſtáwił cudzoźiemce y pomocne ludźi ná prędką rzecż. BielSpr 41v, 18, 19, 41.

»pomocne ufy« (1): Mogą też być [pieszy] ná dwoie rozdzieleni iáko y iezdni ná Legią/ to ieft głowne woyſko/ y ná pomocniki co zową Auxiliares, ná tyto pomocne vffy obierano/ the kthore z inąd przywodzono BielSpr 11; A ieſliby ćie nieprzyiaćiel w tym vprzedźił iżby lewy rog przełomił/ wſzyſtki pomocne vffy ná lewą ſtronę maſz obroćić BielSpr 20v, 23, 33 [4 r.].

Szereg: »tak pomocni jako i głowni« (1): Drugi wodz [...] ma mieć ná ſwą ſtronę dobre męże/ ták iezdne iáko pieſze/ ták pomocne iáko y głowne BielSpr 18v.
b. Wyrażenie: »baba pomocna« = akuszerka (1): Obstetrix, baba pomoczna, czo pąpky rzeze BartBydg 100; [Obftitrix. la Mamola. Bábá pomocna. Bademutter. Dict 1566 Dv].
2. Przydatny, użyteczny, korzystny; fortis Vulg [w tym: komu (42), czemu (2); w funkcji orzecznika: (być) pomocny = pomagać, służyć; prodesse Vulg, JanStat (62)] (173): BierEz 81; OpecŻyw [192]; RejKup r3; KromRozm I O3v; ná cie piſmo woła ábyś w pocżćiwośći/ Vżywał ſwego ſtanu [...] Coć y ſławie y duſzy może być pomocno. RejWiz 38v; Leop Is 57/12; Będzie też rzecż pomocna kiedy o naſzych poſpolitych naukach á cżwiczeniach ſtowarziſzmi będziem rozmawiać KwiatKsiąż L2v; RejPos 57v, 110, 117, 233 marg; Maſz przykłády w dźiewce Chánáneyſkiéy: kthóréy mátczyná wiárá pomocna byłá BiałKat 258v; KuczbKat 235; á ktorzy tu ná świećie żywiąc/ záſłużyli ſobie/ áby im modlitwy wiernych pomocne były/ do Cżyścá idą. WujJud 202, 202v, 202v marg, 222, 226v [2 r.], Mm6, Mm6v; RejPosWstaw [414]; SkarJedn 236; SkarŻyw 99, 120, 250, 278, 508; ReszPrz 60; Pánie wiecżny [...] Acż znam/ że twoiá tarcż mocna/ Lecż inſzym/ nie mnie pomocna GrabowSet D4; WyprPl Bv; IEſli powſzedni chleb ieſt (bo go ták Ewángelia ś. názywa) cżemu go raz tylko w rok bierzeſz? Bierz co dzień/ co tobie co dzień pomocno. ták żyi ábyś co dzień bráć był godzien. LatHar 197; Wiárá y modlitwá iednych zá drugiemi/ wielmi ieſt pomocna. WujNT 132, Mar 7/11, s. 333, 435, 435 marg, 760 marg, Zzzzz, Dddddd; SarnStat 6, 52, 703, 979.

pomocny (pomocen) do czego (6): BielKron [3322]; mądrze gol śrzodku ſie dzierz mocno/ Iścieć do wſzego tho będzye pomocno. RejZwierc 217v; GórnRozm N2v; WujNT 777, 810 marg, Cccccc2v.

pomocny (pomocen) ku czemu (5): PatKaz III 147v; MurzNT 93v; A ty dwie omowie ku záchowániu przyiaćioł ſą bárzo pomocne. GroicPorz mm2; RejWiz 135; Niech mi te świątośći będa pomocne/ ku nádźieiey y miłośći/ ktora ſię ná ćię ściąga. LatHar 211.

pomocny w czym u kogo (1): niech zasługą Oycowſką [lege: zasługa ojcowska] Synowi/ álbo Wnukowi niwczym v ćiebie pomocna niebędźie OrzRozm C4v.

W przeciwstawieniu: »pomocno być ... szkodzić« (1): ſnadnie ſie też inych przigodami przeſtrzegamy/ gdy tho co im pomocno biło a co zas ſzkodziło ſpilnoſcią obacżiuami [!] HistAlHUng A3.

Fraza: »co pomocno [komu]« (1): Co pomocno cżłeku by wſzyćiek świát miał/ á duſzę ſtráćił? SkarŻyw 141.
Wyrażenia', »pomocna rada« (1): z których [książek] ieſli co godnéy á pomocnéy rády wezmą ći/ co ćieplic vżywáć chcą nie mnie/ ále W.M. niech zá tho powinni będą. Oczko A4v.

praw. »pomocna rzecz, przyczyna« = usprawiedliwiona nieobecność w sądzie; subsidiarum JanStat [szyk 10:6] (11:5): kiedy kto do Sądu pozwány trzy kroć nieſtawa/ á da ſye przezyſkáć: tedy iuż álbo wnośi pomocną przyczynę ſwego nieſtánia ná bliſki Sąd álbo [...] GroicPorz C; O Pomocney rzeczy w Práwie/ co zową Legale impedimentum [...] kthorą ſye Pozwány może wymowić GroicPorz q3, q2, q2v, q4, ſ3, x2v (12); A będźie wolno oboiéy ſtronie przywodźić rzeczy pomocné/ y ſlowné/ y liſtowé przed vczynieniem ſkazánia SarnStat 159, 557, 824, 1254.

Szeregi: »(nie) pomocny (pomocen) ani płatny (płacien)« [szyk 1:1] (2): RejPos 308v; Zydowi/ Pogáninowi/ haeretykowi [...] żadne prace y vczynki dobre nie ſą do zbáwienia pomocne áni płatne. WujNT 777.

»pomocny i pożyteczny« [szyk 2:1] (3): też y inſzych ludźi záſługi/ á zwłaſzcżá ludźi świętych/ mogą nam być/ procż vcżynkow náſzych pomocne y pożytecżne. CzechRozm 210; LatHar 14; iáłmużny zakonnikom y innym ludziam pobożnym vczynione/ ſą dáleko pomocnieyſze y pożytecżnieyſze/ á niżeli ná poſpolite vbogie obrocone WujNT 262.

a. Skuteczny, pewny w działaniu leczniczym, niezawodny [w tym: pomocny jest (= pomaga, skutkuje) (74)] (94): vwarziſz liſtki ſene/ á potym przeczedżiwſzi oczukruy a piy, ieſt rzecż pomoczna á poſilaiącza barzo ludzie mdłe FalZioł I 17d; naſienia cżarnuſzkowego [...] vcżyń maſć/ ktorą namaży ſwierzb albo kroſthy ſwierzbiącze y liſzaie/ niewymownie pomoczna ieft FalZioł I 91b, 10a, 20b, 81a, IV 58a, V 25; GDy kogo kurcz w ſzyi łamie [...] báńki ná ſzyi w ten czás ſą pomocné SienLek 143, 16, 114v, 118v; [pod przestępnym rokiem] dźieći nietrwálſzé/ choroby częſtſzé [...] tákże wody Ciepliczné mniéy pomocné Oczko 29v, 25v, 31v, 32, 39.

pomocen od czego (1): proch z ſuchey Szánty z miodem iedz/ ieſt od káſzlu bárzo pomocno. SienLek 85.

pomocny (pomocen) komu [= choremu] (14): żyła [...] rzeczona Zaphena zacięta/ poſpolicie białem głowam ieſth pomoczna ku poruſzenin [!] ſwey rzecży FalZioł V 59, I 7a, 24b, IV 58b, V 24, 90v; Tá źiemia ma ćieplice ludziom niemocnym dla ich chorob bárzo pomocne. BielKron 285; Niedźwiedźią żołć z wodą pić tym co ie dycháwiczność trapi/ bárzo pomocno. SienLek 85v, 132v; Piaſek Morſki opuchłém pomocny. Oczko [42]v, A4, 11v, 15, [42]v.

pomocny (pomocen) czemu [= choremu organowi] (6): [czerwony koral] Powięſzony [!] na żołądku/ albo gi wypić/ mdłemu żołądkowi ieſt pomoczen. FalZioł IV 52a; GlabGad E6; Ieſt theż bárzo pomocno oczom poćiekłym/ gdy ie wodą omywa w ktorey gáſzą bądź żelázo/ śrebro/ złoto álbo ine kruſzczyny. SienLek 67v, 119v, 143v, 161v.

pomocny (pomocen) czemu [= ciału, naturze, wnętrzu] (3): GlabGad E6; to co náturze pomocno być ma/ potrzebá áby było co nalepiéy vmiárkowano/ á z nią nieiáką zgodę miáło. Oczko 10v; [woda] iáko źimna/ ták gorąca/ ćiáłu nie ieſt pomocna Oczko 26v.

pomocny czemu [= chorobie] (1): ták/ iż ſnać choroby w ćiele niemáſz/ (chybáby iéy przyczyná ludźiém nieznáióma byłá) któreyby tákowe wody [ciepliczne]/ mówię porządnie przypráwióné/ pómocné nie były Oczko 25v; Francy máło pomocné Cieplice. Oczko [41]v, 10, 14, [41], [41]v, [42].

pomocny (pomocen) ku czemu (9): Takież y naſienie [gromowego ziela] ku tim to chorobam ieſt barzo pomoczno FalZioł I 129c, I 2a, 135a, IV 52a, V 24, 27, 59; GlabGad E6; piołyn woniáć y w głowach go mieć ieſt bárzo ku ſpániu pomocno. SienLek 56.

pomocny (pomocen) (na)przeciw(ko) czemu (15): [celidonija] Ieſth pomoczna naprzeciwko boleſci zębow FalZioł I 30b; Syrop Pigwiany też naprzeciw tymże chorobam ieſth pomoczny. FalZioł III 13c, I 15a, 16a, 23c, 25a, 29a (15).

pomocny (pomocen) na co (18): ſzcżaw ieſt pomocen na żołtą niemotz FalZioł I 4b; wodka boragowa ieſt ſerdecżna/ y na inych wiele niemoczi pomoczna FalZioł I 17d; Też na ſparzenie wodą gorączą, Krew pſia ieſt pomoczna/ gdy będzie mieſtcze pomazano. FalZioł V 89, I 2b, 97d, 133b, 148d (16); Ná vrwánie álbo vraz/ bárzo pomocny trunek SienLek 149, 126; [czynią téż z tego źiela [tj. matersylwii] Cereth/ bárzo pomocny ná głowę. UrzędowHerb 205a].

pomocny czym (1): CZo po żółci w zwierzętach. (–) Aby ſie tam zchodziła wſzitka wilgota koleri, ktora gorzkoſcią ſwą barzo wnątrzu ieſt pomoczna ku wypądzaniu zbytkow. GlabGad E6.

W przeciwstawieniu: »pomocny ... jadowity« (1): Woda w Heilpogonie ludźióm pomocna/ á bydłu iádowita. Oczko [43]v.

W charakterystycznych połączeniach: pomocne(-a, -y) bańki, kocanki, lekarstwo (3), maść, rzecz (5), wody ciepliczne; pomocny chorobam (3), ciału, francy (2), gonorei, macharzynie (2), mdłemu żołądkowi, naturze, oczom pociekłym; pomocny ludziom (niemocnym) (3), niepłodnym, niewiastam, opuchłym (2), trędowatym (2), tym ktorzy krwią plują, pomocny ku chorobie, spaniu, rychłemu uroszczeniu brody; pomocny na bolączki morowe, na bolenie uszne, bolenie wnętrzne, na chorobę (3), na opuchlinę, na stłuczenie bokow, na urwanie albo uraz, na wiele niemocy (3), na zimne niemocy, na żołtą niemoc; pomocny (na)przeciw(ko) boleści zębow, ciężkości piersi, dennej boleści, kordyjace, kwartanie, opuchlinie, paraliżowi, rzezaniu w puszczaniu uryny, trędowi, twardości śledziony i wątroby, ukąszeniu węża, zaduszeniu, zastanowieniu moczu, żołtej niemocy; pomocny bardzo (31), mało (2), nad insze, niesłychanie, niewymownie, silno, znamienicie.

Wyrażenia: »pomocne lekarstwo« (5): Też trędowatym ludziem ieſth barzo pomoczne lekarſtwo FalZioł I 24b; polny kmin z drobnemi rozynkami w wodzie vwarzony [...] á thego ſie po ranu ciepło napijać/ ieſt nieſlychanie pomoczne lekarzftwo. FalZioł V 85v, V 39v, 46, 83v.

»zdrowiu, do zdrowia pomocny (pomocen)« (2:1): Cieplic żadnych niémáſz/ coby do zdrowia pomocné nie były. Oczko [41], 1v, 2.

Szeregi: »pomocny i bardzo dobry« [szyk 1:1] (2): ktemu też proch ſtego ziela [z łamikamienia] w iaiu dany ku iedzeniu/ ieſt barzo dobry y pomoczny FalZioł I 135a, I 29a.

»pożyteczny a pomocny« (2): [cieplice] dał Bog ták pożyteczné á zdrowiu ludzkiemu pomocné Oczko 1v, 21v.

3. Związany z powinnością zwaną „pomocne” albo „pomoc” (1):
Zestawienia: [»pomocne dni«: Kmiecie z tej wsi winni robić 2 dni z włóki w tydzień, 3 tłoki winni wyrobić do roku, pomocne dni 2 na jarz, 2 na żniwa LustrMaz I 173; LustrPodl 42.]

[»pomocny owies« = czynsz będący ekwiwalentem powinności zwanej „pomocne”: Ciż mieszczanie [...] dawają pomocnego owsa, co by mieli pomagać żąć do folwarku szydłowieckiego, per cor. 1 mensurae LustrSand 153.]

»pomocne podatki« (1): Henrik [Brodaty] wiele praw dobrych vſtáwił á złe wygłádził/ tho ieft pomocne dziewicże y wdowie/ podatki. BielKron 360.

4. W funkcji rzeczownika: »pomocne« = opłata na rzecz sądu (1): Ieſly ze by nymyal yakiego znakv sluſznego nathego kogo vynuye, Thedy on bandzye sią blyſzy odwieſcz samotrzecz poprzyvoyczy A yeſly syą nyevyvyedzye dawſzy pomeczne bandzye vynyen LibLeg 6/116v.

Synonimy: 1. pomagający, pomożen, posilający, wspomagający; a. posileczny, posilny, posiłkowy; 2. dobry, korzystny, pożyteczny; a. posilający, pożyteczny, skuteczny.

Cf NIEPOMOCNY

DDJ