[zaloguj się]
[pdf]

POŻYWIENIE (132) sb n

-enie (129), -ęnie (3).

o oraz pierwsze e jasne, końcowe e pochylone.

Fleksja
sg
N pożywieni(e)
G pożywieniå
D pożywieniu
A pożywienié
I pożywieniem
L pożywieniu
V pożywieni(e)

sg N pożywieni(e) (9). ◊ G pożywieniå (45); -å (31), -(a) (15). ◊ D pożywieniu (27). ◊ A pożywienié (39); -é (5), -(e) (34). ◊ I pożywieniem (2); -em (1), -(e)m (1). ◊ L pożywieniu (8). ◊ V pożywieni(e) (1).

Składnia przydawki dopełniającej równoznacznej z dopełnieniem sprawcy: pożywienie od kogo (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII(z Cn; XVIII) – XVIII w.

1. W funkcji podstawowej (111):
1. Żywność, pokarm; victus Murm, Mymer1, BartBydg, Miech, Modrz; cibus PolAnt, Mącz; convictus, esca PolAnt; alimonia, alimonium, alimentum, annona, cibaria, commeatus, res frumentaria, utensilia, victualia Cn (85): Murm 157; Mymer1 41v; brata iednego zoſtaẃcie vmnie a wezḿcye pożywienie do domow waſzych HistJóz C3v; proſimy cye miły pánie iż by nas wyſluchał gdychmy tu przyiechalý/ iż bychmy kupili pożywienye HistJóz D; nabrawſzy na zwyerzęta pożywienya idzćye do zyemye Chánáan HistJóz D4v, Cv, C2, C4; BartBydg 170; FalZioł V 30; W tym pieniu chwali Prorok pana boga [...] ize ten pan żywi zwierz y ptaſtwo/ iże ziemia rodzi pożywienie zwierzętam y ludziem WróbŻołt hh6v; RejPs 214; ſámy śię naſłuſzbie pańſkiéi o pożywięnié troſzczęmy/ abo proſzné chleby chowamy MurzNT 46; LubPs ff marg; Ci też go [baranka] iedzą nieſtoiąc/ [...] Ktorzy niedbáłymi ſą około rozmnożenia chwały Bożey/ ktorzy kośćioły łupią y pożywienie wiernym ſlugom Bożym wydzieráią KrowObr 186v, 149v marg, Ss4v; PChłá źimie miedzy pcżoły/ do vlá polázłá/ Aby tám pożywienie/ wżdy ſobie ználázłá. RejZwierz 121; Oto dałem wam wſzytko źiele/ [...] y káżde drzewo ktore wypuſzcza z ſiebie owoc drzewá rodzaynego/ áby wam były ku pożywieniu [vobis erit in escam]. BibRadz Gen 1/29, Gen 43/2, Hab 1/16; Cibum e flamma petere, Dla pożywienia wielką pracę podyąć/ dla brzuchá w ogień wlieść. Mącz 295b, 133d; HistRzym 50; Prózno mrokiem oſtátnim przychodźiſz: Nie zárobiſz áni pożywienia/ Niebędźieli z niebá wſpomożenia. KochPs 191, 155; SkarŻyw 346; Ieſli kto z ſtanu y z rodzáiu y z nieſzczęśćia vbogi: bogátym być nie prágni/ ná mále y pożywieniu vbogim przeſtáiąc. SkarKaz 638a.

pożywienie komu (2): Stworzył [Pan] dobrowolnie rozlicżne ziołá ku pożywieniu zwierzętom/ á zboża rozmáite nápożytek człowieku RejPs 152; Druga [ofiara] byłá zá grzechy/ [...] thá ſie też ná dwoie dzyeliłá/ iednę cżęść palono/ druga ſzłá ná pożywienie kápłanom BielKron 38v.

pożywienie czyje [w tym: pron poss (5), G pron (2), ai poss (2)] (9): Ktora ziemia wywodźi trawę bydlęthom/ á ziołka ku poſludze [!] ludzkiey [Ps 103/14]. (koment.) To ieſt y żyto na pożywienie ludzkie. WróbŻołt hh8; RejPs 163; LubPs cc6, ee6; HistLan B4v; Kto blizniemu odeymuie iego pożywienie/ zábija go BudBib Eccli 34/24; KochPs 211; Morowe powietrze y głod przed dwiemá láty opowiedział: o ſzáráńcżách tákże/ iſz wiele ich przysć miáło/ á iſz w ludzkiem pożywieniu nie wielką ſzkodę vcżynić miáły. SkarŻyw 30; Abyś ty nigdy o ſwym pożywieniu zwątpić nie śmiał/ gdy co dla zbáwienia ſwego cżyniſz/ á ná Boſkich ſię rzecżách zábáwiſz: pożywi ćię ten/ ktoryć chleb obiecał SkarŻyw 52, 496.

W połączeniach szeregowych (3): Nietrzymam ſ Pelagiany heretyki [...] ktory przez vcżynki dobre/ [...] chczą bi nie iedno ſami ſiebie chczą zbawić/ ale też y inſze lvdzie/ ktorzy w grzechach ſmiertelnych bez wiary vmieraią/ bierzącz od nich pyeniądze pożiwyenie y ymienie a iednaiącz ſobie więtſze potępienie. SeklWyzn b4v; dla tego go żowiem wſzechmogączym/ ze on ieſt ſam mocznym bogiem y naſzim oycem/ ze on nam dał dało y duſze y yne rzeczy dawa/ yako ſą/ zdrowie/ pożywienie/ odzienie/ roſum y yne rzeczy ktore ku ciału y duſzy należą SeklKat N4; GliczKsiąż N5.

W charakterystycznych połączeniach: pożywienia (na)bywać (2), dostać, żądać; pożywienie gotować, kupić (4), (z)należć (2), odejmować, sprawić, wydzierać, wysługować sobie, wziąć, zarobić; pożywienie hojne, nędzne, niemałe, poczciwe, słuszne, ubogie; obfitość pożywienia.

Zwroty: »(do)da(wa)ć pożywienie, na pożywienie, ku pożywieniu; ma być dano pożywienie; podan ku pożywieniu« = suppeditare victum Modrz [szyk zmienny] (14:1:1;1;1): y żywil ye y wſzytek dom oyca ſwego dawaiąc im pożywyenie HistJóz E2v; á gdy ye [bydło] przywiedli dał ym pożywienie przez on rok za konie za owce za woły y za oſly HistJóz E3, C3, E, E3 [3 r.]; Bo daleko lepiey ieſt potrozſze mu [dziecięciu] dawać pożywienia/ niżli go iednym razem albo dwiema obetkać. FalZioł V 35v; SeklKat H3; Káznodziei Chryſtuſowemu ma być dano pożywienie/ ktorego ſwięty Páwel nie brał/ choćiaſz go mogł żądać y bráć. Leop 1.Cor 9 arg; Brátu twemu nie dáy pieniędzy ná lichwę/ áni pożywienia [Non foenerabis ... usura cibi]/ áni żadney rzeczy kthorą ná lichwę dawáią. BibRadz Deut 23/19, Gen 9/3; HistRzym 112; BiałKat 73v; ModrzBaz 48v; KochPs 211; ten ktory mi dał ty iárzynki ná pożywienie: y ten wam roſkázuie/ ábyśćie roboty mey nie pſowáli. SkarŻyw 453; ArtKanc M15v.

»mieć pożywienie (a. obfitość pożywienia)« = victum reperire Miech [szyk zmienny] (12): Ieden gwiazdarz w niebo pátrzał By przyſzłe rzecży powiedział: Iżby przez tákie matánie/ Miał wżdy nędzne pożywienie. BierEz L; A gdy niemiał z ludem niſkąd [...] pożywienia [Et cum victualia obsessoribus etiam in longinquo defecissent]/ iego lud dla głodu pocżął przeciw iemu ſzemrać. MiechGlab 56, 25; KłosAlg A4v; Stodoły/ gumná náſſe ſą pełne wſſytkyego/ Ná wſſem mamy obfitość pożywyenya ſwego LubPs ee6; Leop Act 12/20; Tyrus przyſzedł ku wielkiemu vboſtwu y nędzy/ ták że ledwy miał pożywienie. HistRzym 78, 67, 120; WujJud 240v; KochPs 149; SkarŻyw 291.

»pożywienia nabywać« (2): pan Bog ſam vſty ſwemi Adámowi roſkazał/ áby robotą właſną/ yákoby rzemyęſlem yákim chlebá y pożywyenya nábywał GliczKsiąż H; HistRzym [89]v.

»pożywienie pożerać« (1): oto ta liśicá pożywienie náſze pożera. SkarŻyw 496.

»pożywienia szukać, ględać« [szyk zmienny] (9:1): Orzeł podle morzá latał/ Pożywienia ſobie ſzukał BierEz M4; Cżłowiek niegdy w leśie chodząc/ Pożywienia ſobie ględząc: Y podkał ſie z mężem dzikim BierEz S3, N4v, O4, Rv; Wnoczy ſobie [sowa] pożywienia ſzuka. FalZioł IV 24b; WróbŻołt ii; GliczKsiąż N5; LubPs cc6; zániedbał [zły syn] ſtáruſzká w zeſzłych leciech iego/ Ze muſiał z inąd ſzukáć pożywienia ſwego. HistLan B4v.

»żebrać pożywienia« (1): I niechay będzie dom iego ſpuſtoſſon/ á ſierotámi áby zoſtáły dzieći iego y wdową żoná iego/ biegáiąc miedzy ludzmi á żebrząc pożywienia ſwego. RejPs 163.

Wyrażenia: »niedostatek pożywienia« (1): Przeto też y płod dla niedoſtatku pożywienia muſi precż. FalZioł V 30.

»trzeźwe [= umiarkowane] pożywienie« (1): Syodma regula podluk ſzywątego byernata ſzwyątoſzczy yeſt trzymacz thrzeſzwe pozyuyenye PatKaz III 146v.

Szereg: »chleb i pożywienie« (2): GliczKsiąż H; gdyż [Adam] potem á robotą ſwą chlebá y pożywienia nábywał HistRzym [89]v.
Przen (1):

W połączeniu szeregowym (1): o Pánie Iezu Chryſte pokornie proſzę: áby ten [...] Sákráment/ [...] był mi [...] przećiwko niebeſpiecżeńſtwom świátá tego vmocnieniem/ przewinienia mego odproſzeniem/ łáſki twey vtwierdzeniem/ zdrowia mego porátowániem/ męki twoiey wznowienim/ mdłośći moiey vtwirdzeniem/ ná drodze pielgrzymowánia mego pożywieniem. LatHar 226.

2. Środki do życia, utrzymanie; vita PolAnt, Modrz; alimentum JanStat, Cn (25): OpecŻyw 13; piſmo y nauka bezpiecżnego cżłowieka potrzebuie. bowiem kto ma nie iaką inną piecżą, á zwłaſzcża o poćciwym pożywieniu, nie może nauce doſić vcżynic MiechGlab *2v; GliczKsiąż G7v; [Cyganie] do ktorey kráginy przydą/ pilnie ſie mowy vcżą dla pożywienia. BielKron 262; BudBib Eccli 4/1; Trzebá tedy przyzwycżáić śię pocżćiwem robotam: á to trzebá robić/ coby śię ku pożywieniu przygodźić mogło. ModrzBaz 37, 2v; Miłuy dzieći/ ále Bogá y zbáwienie ſwe więcey: ieſli im pożywienia ſpráwiedliwie nábytego/ zoſtáwić nie możeſz: zoſtaw im w dobrym wychowániu cnotę SkarŻyw 143, 596; ieden tákim przemyſłem/ drugi owákim [żywności sobie nabywa] iednemu lekko przychodźi pożywienie/ drugiemu ćiężey KlonFlis A4.

pożywienie czyje [w tym: pron poss (3), G sb (2)] (5): LibLeg 11/23; KromRozm I O4; Będzieſzli też zbierał wino z winnice twoiey/ gron kthore zoſtáną niechaż [!]/ że ie zbiorą ſobie przychodzień ſirotá/ ábo wdowá ná ſwe pożywienie [in usus advenae]. Leop Deut 24/21; oblekſzy ná ſię grube odzienie ſiedział przed kośćiołem Pánny Máriyey miedzy drugimi vbogimi biorąc iáłmużnę tylko ku ſwemu pożywieniu HistRzym 123v; SarnStat 897.

W połączeniach szeregowych (3): KarnNap F4v; a iednák podnieśiony ná wyſoką wiárę/ ná on głos opuśćił wſzytko/ żonę/ śieći/ rzemieſło / y máiętność/ pożywienie/ y nádzieię do wſzytkiego co iedno świat ten obiecowáć może SkarŻyw 596; Ia/ pánie/ niechay mieſzkam w tym gniaźdźie oyczyſtém/ A ty mię zdrowiem opátrz/ y ſumnieniem czyſtém. Pożywieniem vććiwym/ ludzką życzliwośćią KochFr 112.

Zwroty: »da(wa)ć pożywienie« = reddere alimentum JanStat [szyk zmienny] (3): Powynny wſziſczy poſpolicie dać złuſne [lege: słuszne] poziwięnie/ á wychowanie ſlugąm koſcielnym. SeklKat L3v; opuśćić rodzice w potrzebie/ y nie dáć im pożywienia dla tego ábyś ráczey dał do kośćiołá/ to niezbożna rzecz WujNT 151; SarnStat 897.

»nie mieć pożywienia« (2): Zadny theſz nyeprzyacziel krolia yego miloſczi polſkiego nyema myecz zadnego myeſcza any zadnego pozyvyenya nygdzyeſz w naſzych zyemyach LibLeg 6/159, 6/78.

»[czym a. z czego] pożywienia szukać« (3): Maćie tedy o to ſtáránie cżynić/ áby miſtrzom słuſzne zapłáty były náznácżone: ták/ żeby oni niemuśieli ſobie pożywienia tákiemi ſpoſoby ſzukáć [vitae necessaria quaerere]/ ktoreby ich od náuk odrywáły. ModrzBaz 134; cżłek ieden/ ktory z błazeńſtw pożywienia ſzukał/ przededrzwiámi zmáłpą ſtanął/ y zágrał. SkarŻyw 497, 595.

»pożywienie wyrabiać« (2): [Maria] gdy do domu ſwego przyſſla/ w vboſtwie mieſſkala/ pożywienijé rękoma wlaſnyma wyrábiała OpecŻyw 13, 35v.

Szereg: »obchod i pożywienie« (1): zaktorimibi kaſzdi spoddanich Czeſſarza yego M. y naſzich tesz mogl bicz beſpyeczen a ſwego obchodv y poziwienia pewien czvdzich pol y ziemie niedotikayacz. LibLeg 11/23.
3. Prawdopodobnie: Żywe stworzenie (1): Ani ták Gryfi lotni złotá ſwego chronią/ A Mrowki iádowite kruſzcow ſwoich bronią. Iáko ći z Zoraẃmi ſię śieką Pigmeowie/ Y nád ſobą zwyćięſtwa biorą/ y pogłowie. O pożywienie biedne/ cżegoś kiedy śmiało/ Y chudobą vboſtwo ſnadź nie dokázáło. KmitaSpit A2.
II. Rzeczownik od „pożywić” a. „pożywić się” (21):
1. Zjedzenie, posilenie (się) (16): HistJóz C4; Gorzſki też ſmak barzo zapala, dla tego rzecży gorzſkie zdrowſze ſąku pożywieniu lecie niżli zimie. GlabGad C6v; ktori [otrok, tj. chłopiec] zawſze przy prawey ſtronie boku ſie pocżyna, przeto też ku oney ſtronie więcey ſie mleka zchadza ku pożywieniu. GlabGad D7; A tak pewna rzecż ieſt iż wiatr ieſt przednia przycżyna ku żiwotowi, toż zanim pokarm iako pomoc ku pożywieniu. GlabGad F5, D7; Tak morze naigrawa wielorib, gdy chcze łapać riby ku pożywieniu WróbŻołt iiv; Nád to/ prośimy Chlebá Powſzedniego/ to ieſt/ rzecży ku pożywieniu potrzebnych KuczbKat 405; Czemuſz wam Bog roſkazał pośćić/ á nie ieść zkáżdego drzewá to co ſtworzone ieſt/ ku pożywieniu? SkarŻyw 260.

pożywienie czego (3): SeklKat Dv; gdy przerzekł Chleba naſzego: to przydáł/ doſyć ci mám i nazbyt/ ku tego ciała pożywięniu/ ale cię proſzę o chléb łaſki twoiéi MurzHist I4v; RejWiz 3.

Wyrażenie: »pokarm (a. karmia), potrawa, żywność ku pożywieniu« (3:1:1): HistJóz D4v; przeto im [zębom] to natura dała takową cżuynoſć aby ony mogły rozeznać potrawę ſłuſzną ku pożywieniu GlabGad C2v; Timże też [nosem] oni [ptacy] karmią ſprawuia ſobie ku pożywieniu, iako inſzy zębami GlabGad C4v; SeklKat Dv; RejWiz 3.
Szeregi: »pożywienie i posilenie« (1): a gdis też nam raczył ziednac ty pokarmy ku poziwieniu y poſſileniu cziała naſſego proſimy twei ſwięthey miłoſci day abyſmy ich w łaſcze twoiey zmiernoſcią weſdrowiu pożiwali SeklKat Dv.

»pożywienie i zachowanie zdrowia« (1): Roznoſć pokarmow/ ktorego dnia co mamy ieſć tacż nie ieſt w piſmie opiſana/ żeby ieden pokarm (ktorego cżłowiek pożywa wedłvg potrzeby/ dziekviącz panv bogv/ że mv gi racżył dać kv pożywieniv/ y zachowaniv zdrowia ſwego) był gorſzy albo grzeſznieiſzy niźli drvgi SeklWyzn Fv.

»pożywienie i zachowanie żywota« (1): Mogł ći Bog tákiego cżłowieká ſtworzyć/ żeby bez iedłá y pićia mogł być żyw/ ále chćiał żeby iáko inſzych rzecży/ ták też iedłá y pićia do pożywienia á zachowánia żywotá/ potrzebował [ad vitam sustentandam indigum esse voluit]. ModrzBaz 52v.

2. Zdobycie żywności (5): Cżemu wſzelkie zwierzę nogami ſtępaiące ma paznochti, albo kopyta, albo im nieczo podobnego. Iednim to natura dała dla mocnieyſzego trzymania, [...] drugim dla pożiwienia iako ptakom niektorim, takież y zwierzętom. GlabGad D4v; RejWiz 161v marg, Dd4.

pożywienie czego (1): [Pan stworzył] Noc ku pożywieniu dzikich źwierząt. Dzyeń ku robocye cżłowyekowi. LubPs X6 marg.

Szereg: »pożywienie i głodu uwiarowanie« (1): w ktorym [rzemiośle] kto robić nie vmie/ do złego á niepodćiwego ſię żywotá poſpolićie/ dla pożywienia y głodu vwiárowánia/ vdáie. SkarŻyw 241.

Synonimy: I.1. jedło, jedza, jedzenie, karmia, pokarm, potrawa, strawa; II.1. jedzenie.

Cf POŻYWIĆ, POŻYWIĆ SIĘ, POŻYWNOŚĆ, ŻYWNOŚĆ

MN