[zaloguj się]

PROG (127) sb m

-óg (7), -og (1) KochPieś; -og-

Fleksja
sg pl
N próg progi
G progu, proga progów
D progu progóm
A próg progi
I progiem progi
L progu progach, progoch

sg N próg (12).G progu (14), proga (5); -a BielKron, GosłCast; -u : -a BudBib (1:1), KochPs (2:1), KlonWor (1:1).D progu (1).A próg (17).I progiem (5); -em (2), -(e)m (3).L progu (14).pl N progi (8).G progów (10); -ów (6), -(o)w (4).D progóm (1).A progi (23).I progi (1). L progach (4), progoch (2); -ach BudBib (2), GosłCast; -ach : -och Strum (1:2); ~ -ach (2) GosłCast, Strum; -ach BudBib (2).

stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XIX w.

1. Pozioma część futryny drzwiowej, zwłaszcza dolna; limen Murm, Mymer1 BartBydg, Vulg, PolAnt, Mącz, Calep, Cn; limen inferum Mącz, Cn (41): Mymer1 29v; BartBydg 82; A głowá Dagonowá [tj. posągu bałwana Dagona] y obie ręce vtrąciły ſie o prog Leop 1.Reg 5/4; BielKron 319; Liminaris, Próżny/ co ku progu należy. Mącz 193d, 193d [2 r.]; BudBib I 467d marg; Y iuż mię noclég potkáć vczćiwſzy nie może/ A ten źimny prog muſzę przyymowáć zá łoże? KochPieś 29; Calep 604a.

prog czego [= budynku] (2): PowodPr 53; Ale niewiem co cżynić; gdyż bydlęce tory Nie dochodzą do progu złodźieyſkiey obory. KlonWor 22.

prog czego [= bramy] (2): á on [książę] ſię będzie kłaniać ná progu oney brony/ á potym wynidzie/ lecż broná nie będzie zamkniona do wiecżorá. BudBib Ez 46/2; GrochKal 27.

prog czyj [w tym: pron poss (5), G pron (1), ai poss (1)] (7): Leop 1.Reg 5/5, Ez 43/8 [2 r.]; RejZwierc 193; KochPieś 30; MOgę rzéc/ żeś mię vczćił Auguſtynie drogi: Bo kiedym chćiał przełożyć przez twóy próg ſwé nogi/ Ali mi ie páchołcy twoi przenaſzáią: Tákći téż dobrą wolą w domu ſwym dawáią PudłFr 17; GosłCast 17.

Frazy: bibl. »progi drzwi [czyich] pociera noga [czyja]« = ktoś przychodzi do kogoś (1): Gdy vyrzyſz mądrego/ wſtaway ráno do niego/ á progi drzwi iego niech poćiera nogá twoiá. SkarKaz 42b.

peryfr. »ledwie się łzy [czyje] nie leją przez prog« = ludzie płaczą przed domem (1): Ano ledwie ſie łzy nie leią ludzi vćiſnionych przez prog iego/ ktorymby on pomoc mogł/ kiedyby chciał RejZwierc 193.

Zwroty: »nie deptać progu, progu nogą (nie) dotykać; nie wstępować na prog; skaczący za prog« [o wywodzącym się z kultu Dagona przesądzie, że nie wolno stawać nogą na progu świątyni] (1:1;1;1): Ale Dagoná tylko pień zoſtáł ná ſwym mieyſtcu. Y dla tego kápłani Dagonowi/ takież y wſſyſcy ktorzy wchodzą do bożnice iego [non calcant sacerdotes Dagon et omnes qui ingrediuntur templum eius super limen Dagon]/ nie wſtępuią ná prog iego/ w Azoćie/ áż do dziſieyſſego dniá. Leop 1.Reg 5/5; BielKron 63; Náwiedzę też do káżdego ſkacżącego zá prog [transilientem limen] dniá onego/ ktorzy nápełniáią dom pánow ſwych krzywdą y zdradą. BudBib Soph 1/9; PowodPr 53.

»na progu leżeć« = demonstracyjnie zagradzać wyjście, nie zezwalać wyjść, nie wypuszczać (1): By ná progu oćiec leżał/ podepc oycá á wychodź/ y ſuchym okiem pod chorągieẃ krzyżá wylatay. SkarKaz 44a.

»przez prog przeskoczyć« = wyjść, uciec (1): Iakoć ſie tam ż plaſzczem widzy choć ſie żemnie ſtocżył Kiedym ia iuż na ſwobodzie a przez prok przeskocżył RejJóz F5v.

peryfr. »przełożyć przez prog nogi, wstąpić za progi, przestąpić progi, stąpać na prog« = wejść, wchodzić (1:1:1:1): Y náwiedzę ná kożdego ktory buynie ſtąpa ná prog [ingreditur super limen] w on dzień: ktorzy nápełniáią dom paná Bogá ſwego niepráwośćią y zdradą. Leop Soph 1/9; PudłFr 17; Tym ćię potykam/ gośćiu w Polſzcże drogi/ Niżli przeſtąpiſz bramy pierwſzey progi. GrochKal 27; Bo iákoś iedno wſtąpił tuż zá páńſkié progi/ Zágnałeś precz nieſzczęśćié/ wſzyſtkie náwet trwogi. GosłCast 17.

Wyrażenia: »prog do domu« (1): ſpytáłá ich co to ma być/ odpowiedzieli iż prach/ tho ieſt prog do domu BielKron 319.

»niskie progi« (1): [człowiek do furty] Alem ćię rychléy nowym rymém vdárował/ Y twoié niſkié progi wdźięcznie vcáłował KochPieś 30.

»prog spodny« (1): Limen, tam superior quam inferior ostiorum pars. [...] Prog ták wyrzschny iáko y ſpodny. Murm 132.

»prog wirzszny« = nadproże (1): Murm 132 cf »prog spodny«.

Zestawienie: »stroż (a. ktory strzeże) proga« = wysoka godność kapłańska w świątyni jerozolimskiej (3): Idź do Helkiaſzá Kápłaná nawyżſzego/ áby zebrał pieniądze znieſione do Koſćiołá Páńſkiego/ ktore wybieráli od ludu ſtrożowie progu [custodes liminis] BibRadz Reg 22/4; BudBib 4.Reg 12/9, I 217a marg.
Wyrażenie przyimkowe: »na progu« = in limine Vulg; super limen PolAnt (5): A gdy iuż było rano/ wſthał on cżłowiek y otworzył drzwi/ áby przedſie ſſedł w drogę: álić oto oná miłośnicá á náłożnicá iego/ leży przede drzwiámi/ rośćiągnąwſſy ręce ná progu. Leop Iudic 19/27; Názáiutrz záſię náleźli go ná zyemi/ áno mu vcięto głowę y ręce ná progu BielKron 63, 52v; BudBib Iudic 19/27. Cf »na progu leżeć«.
Przen (4):

prog czego (2): Czo ieſt morze, odpiſał tak, ſwiata oblanie, związek wſzego przyrodzenia, ſmiałoſć żywota, prog ziemie, rozdzielenie kroleſtw BielŻyw 135. Cf Wyrażenie.

Zwrot: »przez prog przeskoczyć (a. skakać)« [szyk zmienny] (2): A práwie iáko z gory k niey ſie kołá tocżą/ Ale ſie im popádáć niż przez prog przeſkocżą. RejWiz 89, 58.
Wyrażenie: »[czego] progi nieprzeskoczone« (1): GDy ſie obrácam ſám ná drugą ſtronę/ Y tám vbaczę dźiwné ſpráwy oné/ Oboiętnégo ſczęśćia śliſkié progi/ Nieprzeſkoczoné pełné ſtráchu trwogi. GosłCast 69.
2. Metonimicznie (61):
a. Drzwi, brama, wejście; limen Vulg, PolAnt; postis Mącz (34):
Zwroty: »przed progiem, u progu stać« = zabiegać o łaski [szyk zmienny] (1:1): Ieſliby też ná wyſzſzy ſtan rad wſtąpił/ to zá náſtołkámi błoto depcąc biega/ przed progiem ſtoi/ á cżáſem ſie ná nim y przeſpi. RejZwierc 158, 193.

»stać u proga« = być bardzo blisko, wchodzić (1): Páni/ Páni/ Pan idźie/ iuż ſtoi v progá. GosłCast 63.

»stać w progu; stanie przed progiem« (1;1): GosłCast 64; [Chryzeros] Rękę Lámátuſowę w chyżu ſwym poimał: [...] Y do drzwi ią przykował: Ow przynitowány/ Stał w progu iák ná poły łotr vkrzyżowány. KlonWor 42.

»wyłamać progi« (1): Który [Bóg] wrotá żelázné/ y nie przekowáné Wyłamał ſnádnie progi ſpiżáné. KochPs 164.

»wyniść z proga« (1): [kat do skazańca:] Przepuść mi dla Bogá/ Tu przed ſądem gáionym/ niż wynidźiem z progá/ Co z tobą cżynić będę KlonWor 40.

Szereg: »drzwi abo prog« (1): Poyrzyſz dáley/ iáka ſpráwiedliwość/ iákie miłoſierdzie/ iákie nábywánie/ y iákie ſumnienie około niego/ y kto ſtoi v drzwi ábo v progu iego/ ábo kto ſzepce v vchá iego. RejZwierc 193.
Wyrażenia przyimkowe: »pod same progi« (1): Postes sub ipsos, Práwie pod ſáme progi. Mącz 425a.

»w progu« (2): A w ten cżás ieden łotr rozćiął go ſzáblą w progu/ kthoremu/ ácż odćiętha byłá głowá/ á wżdy mowił ſłowá Boże BielKron 298; KlonWor 19.

Przen (15):
Fraza: »w progu nogi [czyje] stały« = komuś zagrażało niebezpieczeństwo (1): Z progu/ w ktorym me nogi Nieoſtrożnie ſtały/ [...] Pan moy y Krol naywyżſzy/ co światło ſłonecżne/ Rządźi: wwiodł mnie za rękę/ ná mieyſce beſpiecżne. GrabowSet V2v.
Zwroty: »stać (a. stanąć) przed progiem, u progu, na progu« = zbliżyć się, zbliżać się, zagrażać [szyk zmienny] (2:2:1): gdy ie [dzieci] w opyekę podaſz Pánu Bogu/ Iuż wierę śmierć choćby tuż ſtánęłá ná progu/ Iużći ſtráſzna nie będzye RejWiz 106; RejPos 244, 259v; Azáż nie widziſz álbo nie ſłyſzyſz iż przed progiem twoim iuż iáko odzwirny ſtoi vſtáwicżnie nędzny á prętki vpadek twoy? RejZwierc 69v; á widziſz iuż iż vſtáwicżnie przygodá ſthoi v progu twego/ kthora cie iuż pewnie minąć nie może RejZwierc 134.

»stać u progu« (1): iż iuż Pan [...] práwie z nápięthym łukiem/ [...] ſtoi iuż v progu náſzego/ á iáſnie ſie vkázuią obietnice iego/ ktorekolwiek obiecał okazáć nád káżdym narodem RejZwierc 182v.

»stać u progu« = być na uwadze, w pamięci (1): Abowiem to ieſt przyrodzenie cżłowieká káżdego/ iż záwżdy krzywdá iego tuż vſtáwicżnie ſtoi v progu iego/ á przed ocżymá iego. RejPos 252.

Wyrażenie przyimkowe: »u progu« = blisko (6): Gniew Páńſki iuż v progu. RejZwierc 188v marg, Aaa4. Cf Zwroty.
a) Przejście (2): Idźie do obory: Głaſzcże pſy; tłuſte woły poymuie zá rogi/ Wywodźi ie do chroſtu niezwykłymi progi. KlonWor 35.

progi przez co (1): Ty mu drzwi vkázuieſz/ y niezwykłe progi/ Przez poſzyćie: że ſię mknie nieborak vbogi KlonWor 2;

b) Upusty tzw. wód górnych, zebranych powyżej sklepienia niebieskiego (1):
Zwrot: »otworzyć progi niebieskie« (1): ieſli wam nie otworzę progow niebieſkich [si non aperuero vobis cataractas caelorum]/ y wydam ná was błogosłáwieńſtwo/ że obfitośći nie będzie (miary). BudBib Mal 3/10.
c) Początek lub koniec w czasie (2):
Zwrot: »progu lat dojść« (1): Názbyt ſczęśliwy názbyt zdałeś ſie bydź Bogu Rádziwile/ byś był w tym towárzyſtwie/ progu Swych lat oſtátnich doſzedł KochFrag 52.
Wyrażenie: »na progu żywota« (1): Zem nie poznał nádźieie/ rádośći/ kłopotá/ Podan niebáczney śmierći ná progu żywotá. SzarzRyt C4v.
α. Wejście do świątyni (6): A wyſſlá wielmożność Páńſka od progu kośćielnego Leop Ez 10/18.
Zwrot: »leżeć u progu [czyjego]« (1): y ſnadz lepiey by leżeć v progu twoiego niżli ſiedzieć wnákoſtownieyſſem máieſtaćie y wrozlycznych páłácoch gdzie indziey. RejPs 125v.
Wyrażenia: »prog domu, domowy« = limen domus Vulg, PolAnt (2:1): A podnieſiona ieſt chwáła Páńſka nád Cherubiny do progu domowego Leop Ez 10/4; Potym chwałá Páńſka znieśioná ieſt z Cherubiná nád prog domu/ á dom nápełnion ieſt obłokiem BibRadz Ez 10/4, Ez 10/18.
β. Wejście do portu (1): Ty ſię w Motłáwę k ſobie/ day ſię Bogu/ Vday do progu. KlonFlis Hv.
γ. Wejście do nieba lub piekła (3): Ale iákoż do Bogá/ gdyż niebo zámknione? Prog regeſtry záłożon/ gdźie złośći znácżone GrabowSet L2.
Zwrot: »wniść za [czyje] progi« (1): W ſąd ſię nie wdáiąc/ zniſzcżyſz wſzelkie trwogi/ A z rádośćią wniść każeſz zá ſwe progi [tj. do nieba]. GrabowSet S3v.
Wyrażenie: »piekielne progi« (1): Ach nie puſzcżay/ w ſmrodliwą Szcżekę/ duſze vbogiey/ Przećiwnikowi: by widząc błędliwą/ Samę/ bez wodzá: ſrogi Porwawſzy/ nie wnioſł/ zá piekielne progi. GrabowSet G3.
b. Dom, pomieszczenie (16): ćięſzkość ſłużyć Bogu/ W bezbożnym progu. GrabowSet M4.

prog czyj [w tym: pron poss (4), ai poss (2) (6): Nie tylko Pánom wolne ſą Kſiążęce Progi Prot Av; KlonWor 23. Cf »nawiedzić swoj prog«, »niskie progi«.

Zwroty: »nawiedzić swoj prog« = wrócić do domu (1): Niechcę áni náwiedźić piérwéy ſwégo progu/ Ani ná ſwym łożu lédz/ [...]Aż plác náydę/ boże móy/ twemu kośćiołowi/ Y wymierzę świętemu mieyſce ołtarzowi. KochPs 195.

»przebyć progi« (1): [o Orszulce:] Záwżdy przećiwko Oycu wſzytki przebyć progi/ Záwżdy ſye vrádowáć/ y przywitáć z drogi. KochTr 12.

»w prog szkolny wstępować« = zaczynać naukę (1): Ták zás gdi wprog ſzkolny wſtępuye/ myſlić o tem ma wſſytkim iákoby to wypełnić mogł GliczKsiąż L3v.

Wyrażenia: »[czyje] niskie progi« = skromny dom (3): A ieſli mé niſkié progi Będą godné twoiéy nogi: [...] Dośięgę iuż głową niebá. KochPieś 34; Y niechay ćię nie ſmęcą twoie niſkié progi PudłFr 47, 12.

»progi wysokie« = pałace (1): Swiátá tego niepewné y odmienné ſpráwy Vkázuieſz/ y práwné świegotliwé fochy Teſkliwé/ duſzotrátné/ wiodącé zyſk płochy? Dwór zálécaſz/ y progów wyſokich pilnośći GosłCast 9.

Przen (2):

progi czego (1): [Do Pieczy, tj. zachłanności:] Więc złotey miáry/ vboſtwá bez wády/ Progow ruſzáć śmie/ twa chęć ſwymi iády GrabowSet V3.

progi czyje (1): Nieſzczęśliwy ia człowiek/ którym látá ſwoie Ná tym ſtrawił/ żebych był vyźrzał progi twoie [mądrości]. KochTr 10.

α. Świątynia (4):

progi czyje [w tym: pron poss (1), G pron (1)] (2): Iáka obfitość tych omylnych bogów/ Iáka (ó błędźie) ćiżbá do ich progów KochPs 20. Cf Zwrot.

Zwrot: »nawiedzić [czyje] progi« (1): A ia miłośierdźiu twemu Vfáiąc niewymownemu/ Náwiedzę twé święté progi KochPs 7.
Wyrażenie: »prog domu« (1): Obrałem (ſobie) być w progu domu Bogá mego niż mieſzkáć w przybytkách niezbożnośći [Ps 83/11]. CzechEp 156.
Zestawienie: »apostolskie progi« = bazyliki grobów św. Piotra i Pawła; limina apostolorum (1): Skoro ich teſkność vymie: ná wędrówkę nogi Gotuią/ rzkomo widźieć Apoſtolſkie progi. KlonWor 51.
c. Zaświaty; niebo, piekło (11):

prog czego (2): Náwróć duſze od progu oſtátniéy ćięmnośći. KochPs 9; GrabowSet M3v.

prog czyj [w tym: G sb i pron (3), pron poss (1)] (4): KochPs 62, 178; Którą [duszę]/ on ták zdrádliwy Smok/ záłudza w ſwe progi GrabowSet L; życzęć/ proſząc bogów/ Byś ſczęśćien długo trwał/ byś do ich przyſtał progów. GosłCast 18.

Zwrot: »na progu stanąć« (1): Niebieſkich ſtołów rękąbym ſie dotknąć miáłá/ Ná progách niedoſtępnych bym też ſtánąć miáłá/ Gdźie wieczny dźień pánuie GosłCast 55.
Wyrażenia: »niebieskie progi« (2): Lecż nie pocżćiwie tám z niebieſkich progow/ Śmiertelny gámrat zrzucon ieſt od bogow KlonFlis C2, G2v.

»progi święte« (1): [mówi córka Jeftesa:] gdy to poznam/ żem ſwoią ochotą/ Y tą/ ku progóm świętym/ poſłuſzeńſtwá cnotą/ Ziednáłá wam od Páná dar ſczęśćia miłégo ZawJeft 42.

W przen (1): My ieſzcże/ pełni trwogi/ Co ná tey głembi trwamy/ Okrutney: kędy pewnośći nie mamy O cżáśie/ gdy wiátr drogi Páńſkiey/ wprowádźi w wiecżnych gmáchow progi. GrabowSet M3v.
Przen (1): ty chceſz wiecżne progi/ Rządzić vbogi? GrabowSet T3.
3. Pozioma belka w konstrukcji upustu wody (18): A v żłobu niechay będźie Próg ná kóńcu nie wybity/ to ieſt/ v tego kóńcá/ który obróciſz w Báſztę do Stáwu. Strum G4v; tákże y ná tyle: włóżże co nagłębiéy możeſz Progi/ ná których ónę ſkrzynię vłożyſz. Strum K; Wbiwſzy vffáſuy óny Progi dobrą ziemią iłłowátą/ przetrząſáiąc gnoiem. Strum K; Vłożywſzy Progi/ vłóżże záś Bórtnice ná Progách podfáſowawſzy pod nieé dobrze źiemią Strum K, C2v, K [3 r.], Kv, L3v, M2v.
Wyrażenia: »przedni prog« (1): A ieſliby ná iednym kóńcu był niſki [upust]/ á ná drugim wyżſzy/ tedy możeſz drzewo przyſtoſowáć/ vćioſawſzy iákoby klin/ á mocno przybić/ ná przednich Prog och [!] Strum L3v.

»upustowy prog« (1): Ieſliże źle Policzki ábo śćiány obwáruieſz/ á wſzákże y Policzki tákże máią być z Gruntu dobrze obwárowáné/ iáko y Vpuſtowé/ Progi Strum L3.

Szeregi: »prog albo borta« (2): pámiętay ábyś zoſtáwił przed Groblą Próg/ álbo Bórtę/ ná łokći cztérzy álbo y ná ſześć. Strum E3v, F.

»głowa albo prog« (1): Abowiém przed tą Głową álbo Progiem która będźie zoſtáwióná v żłobu/ nie będźie ſye mogłá wodá z żłobu w Staw wybijać Strum G4v.

»przecieś albo prog« (1): y máią ſye ty Policzki záraz począć robić/ z gruntu/ ſkoro záłożyſz piérwſząprzéćieś [!] álbo próg. Strum L3.

»prog albo szczytek« (1): Day ſobie mądrému Szloſárzowi vczynić z żeláznéy Bláchy/ iákoby żłobek ná Cztery łokćie wzdłuż/ á w kóńcách niechay będą progi/ álbo ſzczytki Strum C2v.

4. Próg rzeczny, wodospad, katarakta; cataracta (cataractes, catarrhactes), catadupa Cn (2):
Wyrażenie: »rzeczne progi« (1): Rozumiey nie o progach co v drzwi/ ále o rzecżnych progach z ktorych wodá z wyſocża zwielkim ſzumem zpada BudBib I 467d marg.
Przen [czyj] (1): Ná huk twych progów/ wſzech przępáśći śiły Iedná zá drugą nurty ſwé złożyły KochPs 63.
a. [O porohach dnieprowych: Od onych wodnych [Kozaków] proſto puśćił ſię do Progow kędy ludźie Rycerſcy mieſzkáią. Tám ieſt mieyſce ná Nieprze trudne do przebyćia/ bo te Progi ſą z wielkich ſkał/ przez ktore wodá iákoby kędy z wyſokich grobli ſpada/ y tám nie może nikt przeiecháć oprocż tych Kozakow/ bo oni z tych Progow w cżełniech ſię ſpuſzcżáią po linách. PaprHerby 103 (Linde); Ná tey rzece ſą progi kámienne/ ktorych przebyć trudno kto inſzy ma/ oprocż ſámych Kozakow/ co ſie temu zwycżáili. BielKron 1597 3 (Linde).]
5. Otwór; tu: wejście do pochwy (3):
Wyrażenie: »prog macice, członka tajemnego« (1:1): Zaſię ieſtliby brzemienna niewiaſta miała wmacicy albo w progu cżłonka taiemnego iakie obrażenie/ [...] Tedy ma być wezwan vmieiętny barwierz albo doctor FalZioł V 18d; A gdyby ſie ſtało z przygody iakiey/ albo z niemoczy: iżeby ſie prog macicze wrzodema, lbo [lege: wrzodem albo] zranieniem iakiem: zaciſnął FalZioł V 34.
Szereg: »prog albo fortka« (1): Ieſtliby ręki w niewiaſtę w prawić nie mogła/ tedy iako może tę ſtronę kthorą dziecię bliżey progu albo fortki leży: ku wyſzciu nawodzić FalZioł V 23b.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Tákie niech będzie słowo PROG/ á kiedy nie ieden tedy progi BudNT Ii6.

Synonimy: 2.a. drzwi, weście; b. dom, mieszkanie; 4.a. poroh; 5. forta, fortka, otwor.

EB