α. Jednostka podziału administracyjnego państwa; dzielnica, kraina [provincia – kraina Murm 19, BartBydg; – kraina, ziemia, starostwo, powiat Mącz 328a; powiat świecki, pospolity, w którym ziemskie sądy bywają – provincia Cn] (49): Bo y wedle Práwá/ kthoreby Miáſto w ktorey Prowincyey było głownieyſze y przednieyſze/ to ma być głową Praw innym Miáſtheczkom y Wśiam. GroicPorz bbv; Legatus etiam, Namieſnik Hetmáński/ ták ná woynie miedzy zołnierſtwem yáko y nád miáſtem álbo prowincią nieyáką. Mącz 186d; pod płaſzcżykiem tey to Confeſſyey chowáią ſię w Niemcech Lutheranowie/ y z ſwymi Rotámi Kálwiniſtowie [...]/ Anábáptyſtowie [...]: dla tey Confeſſyey woyny/ morderſtwá/ łupieſtwá: dla tey Confeſſyey Miáſtá gubią/ Zamki burzą/ cáłe Prowincye niſzcżeią. ReszPrz 70, 109; Słyſzeliſmy cżłowieká wiáry godnego/ że ieden Kárdynał/ ná káżdy rok dźieſięć tyſięcy złotych ná iáłmużnę wydawa/ ták iż wątpić nie trzebá/ iż ſiłá Prowinciy ieſt/ w ktorych nie ták wiele ná iáłmużnę wychodźi iáko w tym ſámym mieśćie. ReszHoz 134; WerGośc 217; Wygrawaliſmy bitew zainszych [tj. za panowania innych królów] a Prowincyiesmy tracieli Smolensk, Połock y inſze Zatego [Zygmunta Augusta] ybitew wygrawalismy y Prowincyi dostawali. ActReg 22, 22, 32, 40, 41; Záprawdę/ dla tegoſmy z Bozkiégo zrządzenia Páńſtẃo ludzi rozmáitych y Prowinciy róznych przyięli/ y ná Króleſtwo Polſkié koronowáni/ ábyſmy toż kroleſtwo vczonémi ludźmi ozdobili SarnStat 196; Liſty/ Przywileie wſzelákié/ pod dwiema pieczęćiámi/ Koronną y Wielkiégo Kśięſtwá Litewikiégo/ máią bydź do téy prowinciiéy [tj. do Ziemi inflanckiej] dawáné: á któryby inákſzym obyczáiem co w téy prowinciiéy vprośił/ otrzymał/ to ważno y trzymano bydź nie ma. SarnStat 319; Aczkolwiek tá prowincia [księstwo oświęcimskie i zatorskie] z Krákowſkim Woiewództwem ſpółem chodźi: wſzákóż iż przedtym było oſobné y vdźiélné Kśięſtwo, tedy téż tu oſobno o nim opiſánié iest. SarnStat 1218, 134, 425, 426, 878, 1202 [2 r.], 1203 [2 r.], 1204 [3 r.]; Ieſt też táki wyſtępek: Repetundas zową: Gdy kto bywa godnośćią vcżcżon vrzędową: Kiedy mu dobrá mieyſkie porucżą do rządu/ Lub iáką Prowincyą podádzą do ſądu KlonWor 18.

prowincyja czyja (2): Céſarz Turecki chce Królem bydź [...]: Przetóż wymatawſzy ná was do czáſu przymiérze/ ták was tylko báwi. Wołoſką potym źiemię/ prowincią wáſzę/ iákoby zamek iáki przećiw wam dobrze opátrzył OrzJan 8; GrabPospR N3.

prowincyja czyja, czego [= wchodząca w skład, należąca do jakiejś krainy] [w tym: G sb i pron (2), ai (1)] (3): ActReg 41; KSIĘSTWA MAZOWECKIEGO PRZYWILEIE Y PRAWA: A tákże niektorych Prowinciy y Miaſt iego. SarnStat 1143; Do zgromadzánia y ſzáfowánia tego ſkárbu Rzeczypoſp⟨olitej⟩ rzekłbym żeby z káżdey prowincyey Korony Polſkiey był ieden náznáczony VotSzl D4v.

W połączeniu z nazwą miejscową lub przymiotnikiem od niej [w tym: ai (2), N sb (1); prowincyja + określenie (2), określenie + prowincyja (1)] (3): Bądź to wiádomo Krolowi żeſmy byli ſſli do żydowſkiey Prowincyey [tj. Judei]/ do domu Bogá wielkiego/ ktory buduią z kámieniá nie ćioſánego Leop l.Esdr 5/8; Gállia Celtiká/ to dziś ſą Lugduńſka y Narbońſka źiemie/ Delfinatus/ Sábándia/ Prowincia Langendoken y Burgundia BielKron 280v; A Iż prowincia Inflántſka [tj. Inflanty] do tego czáſu práwá ſwégo nie miáłá/ y nie ma/ tedy tym czáſem vżywáć ma práwá Máydeburſkiégo/ álbo Sáſkiégo SarnStat 1204.

W połączeniach szeregowych (2): Bo iuż nie tylko w Prowincyách/ mieśćiech/ domách/ ále y v ſtołu/ y w łożu/ rożnie ſobie [innowiercy] vcżą y rozumieią ReszPrz 54; záwżdyſmy tákowé ſpráwy czynili: przez ktoré pokoiu pożądanégo cichość między Krześćiány (z których niezgody/ nietylko Ziem y Miaſt/ ále y Prowinciy y Króleſtw przydáią ſie ſpuſtoſzenia [...]) SarnStat 1067.

Jako ostatni człon we współrzędnych połączeniach dwu- lub wieloczłonowych: »i insze (a. inne), drugie prowincyje« (3): gdzie gdy się zkupią stany wszytkie zKorony, zWielkiego Xęstwa Litewskiego, zPrus y zinnych Prowincyi, iuz y tą distractia zniescsię będzie mogła y pokazę się ciało zupełne Rptey zewszytkiemi członkami ActReg 135; Kśiążętá Włoſkié [...] ták rozumieią/ że w wielkim ſą vſtáwnie niebeſpieczenſtwie. A widząc iż Neapolim y drugié nád morzem leżące prowinciae/ témi częſtémi wytarczkámi giną: życzą ſobie dniá tego żądnégo widźieć/ ábyś wáſzá kró: M. [...] ná tego ſpólnégo wſzech krześćiáńſkich ludźi nieprzyiaćiela vderzyć kiedy mogli. OrzJan 128; VotSzl C4.

β. Jednostka podziału terytorialnego w administracji kościelnej, obejmująca kilka diecezji, znajdujących się pod jednym zarządem duchownym; arcybiskupstwo, metropolia (6): ieſliby ktory Biſkub [!]/ podeyrzány miał rozſądek ſwego Mitropolitá/ ábo teyże prowincyey Biſkupow: áby do wáſzéy Rzymſkiey ſtolice appellował. SkarJedn 106.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy stolicy prowincji [w tym: prowincyja + przymiotnik (2), przymiotnik + prowincyja (2)] (4): Bonifácyus [pisze] do pátryárchy Alexándrynſkyego: Márcellus do biſkupow Antyocheńſkyey prowincyey/ ktora też ſwego pátryárchę myáłá KromRozm III O; SkarŻyw 463; BYłáby rzecz przemierzła wſzyſtek wykład Státutu prouinciiéy Gniéźnieńſkiéy tu wpiſowáć. SarnStat 216, 226.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy nadrzędnej jednostki terytorialnej (1): Bym był Arcybiſkupem/ roſkazał bym po wſzytkiey Prowincyey Polſkiey/ poſt y Letánie OrzRozm F2v.

γ. W starożytności: terytorium podbite i włączone do imperium [provincia – kraina walką a wojną ku państwu naszemu przyłączona Mącz 328a; – państwo mieczem wzięte Calep] (3):