[zaloguj się]
[pdf]

KRAJ (738) sb m

kråj, kraj-.

Fleksja
sg pl
N kråj kraje
G kraju krajów
D krajóm
A kråj kraje
I kraj(e)m krajmi
L kraju krajoch, krajach, kraj(o)w, kraj(e)ch
V kraje

sg N kråj (42). ◊ G kraju (106). ◊ A kråj (85). ◊ I kraj(e)m (7). ◊ L kraju (133), (czes.) kraji (2) LibLeg 7/31v, 8/161. ◊ pl N kraje (32). ◊ G krajów (119), kraj(o)ch (1); -ów : -och BudBib (3 : 1; Ier 6/22); ~ -ów (21), -(o)w (98). ◊ D krajóm (23); -óm (4), -om (1), -(o)m (18); -óm : -om Oczko (2 : 1). ◊ A kraje (69). ◊ I krajmi (6). ◊ L krajoch (56), krajach (48), kraj(o)w (2), kraj(e)ch (1) ReszHoz; -och Diar, RejWiz (3), RejZwierz, BibRadz (3), RejAp, RejPos, BielSpr, BudBib, Strum (5), BudNT (7), ModrzBaz; -ach MurzHist, MurzNT, KrowObr, Leop (2), SkarJedn, StryjKron, KochFr, KlonŻal, Calep, GostGospSieb (3), GrochKal, KochCz (4), GrabowSet, LatHar, WujNT (3), WysKaz, GrabPospR, PowodPr, SkarKaz, VotSzl (4), CiekPort, CzahTr (2), SkarKazSej, KlonFlis, KlonWor; -och : -ach RejZwierc (16 : 1), PaprPan (1 : 1), Oczko (4 : 4), SarnStat (1 : 4); -och : -(o)w BielKron (9 : 2; 198, 208v); ~ -och (4), -óch (6), -(o)ch (46); -och SarnStat; -och : -óch Strum (2 : 3), Oczko (1 : 3);~ - ach (29), -åch (18), -(a)ch (1); -ach SkarJedn, KochFr, KlonŻal, ReszHoz, GrochKal, GrabowSet, LatHar, WujNT (3), GrabPospR, PowodPr, SkarKaz, VotSzl (4), CiekPotr, CzahTr (2), SkarKazSej, KlonFlis, KlonWor; -åch MurzHist, MurzNT, KrowObr, Leop (2), RejZwierc, PaprPan, Oczko (4), StryjKron, WysKaz; -ach : -åch GostGospSieb (1 : 2), KochCz (3 : 1), SarnStat (2 : 2). ◊ V kraje (6).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Obszar ziemi wyróżniający się pod względem geograficznym lub etnicznym (niekiedy wraz z zamieszkującą ten teren ludnością); terytorium stanowiące pewną całość polityczną lub jej administracyjną część; państwo, prowincja, dzielnica; określony teren czego; regio Mącz; clima, finiens, horizon, plaga Cn; finis, locum Vulg (558): LibLeg 11/40v, 184; z iednego ſpołu kraiu tuſcie wyſzli wſzytci. Czyliſcie ſie z roznych krain poſpołu zebrali RejJóz M2v; MurzNT Luc 3/3; niebezpieczeństwo od nieprzyjacioł wielkich ze wszech stron, dla ktorych potrzeba obrony [...] od Prus jej potrzeba dla Niemcow i Inflantow, także na Podole od Tatar, a niemniej na Podgorze od Węgier [...] Tym wszem krajom obrona się nie odprawi tym podatkiem ktoryście WM mianowali Diar 63, 20, 24; LubPs Y4v; RejWiz 20v, 32v, 41 v, 75, 77v, 161, 167, 177v; [Polacy] zdobywſzy thák wielkiey ſzyrokośći ziemie/ zwolili ſobie Krolá/ kthoremu wſzytkę onę wielkość kráiu/ w dożywotny ſzáfunek ſam podáli LeszczRzecz A3; RejFig Bb2v; RejZwierz 70, 71v, 86; BibRadz I 2; [Antenor] puśćił ſie wodą ná zachod ſłońcá/ przyiechał w ten kray nád morze Adryatyckie gdzye Wenecya BielKron 61; [Dydo w mieście Kartago] práwá obywátelom wſzem onego kráiu rządnie wynálázłá BielKron 75v; Vrodzáy w niey [Heskiej ziemi] nie wſzędzie dobry/ bo wiele kráiow piaſecżnych BielKron 290; wźięli Wiſlicę [...] ſpaliwſzy then wſzytek kray iechali precż. BielKron 353v, 13, 53, 72, 75, 75v (53); KochSat Bv; Mącz 209c; TVż v Krákowá ieſt rzecżká Prądnik/ nád ktorą Sámuel Mácieiowſki [...] dom pyękny zmurowáć kazał [...] áby w ták oſobnym kráiu/ iáki ieſt około Krákowá/ miał mieyſce/ gdzieby poſtronne ludzi/ á wielkich Krolow poſły cżcić mogł. GórnDworz B6v, L2v, V4, Z2, L16v; W rożnych kráioch rozne obycżáie RejZwierc Bbb2v, 7, 16 [3 r.], 16v [2 r.], 17, 60v, (17); rozbiją Namioty w mieyſcu dobrym/ obronnym/ nád wodą/ w żyznym kráiu/ przy dąbrowie dla drew y páſtwy. BielSpr 70v; WujJud 185v; MycPrz I B4v; w niektórych kráióch y murowáné Táráſy muruią. Czego ieſli ſye nápátrzyć chceſz/ idź do Moráwy do Czéch Strum H2; Tu maſz pány y paniętá Ziem Podolſkich/ y ine Rycerſkie ludzye zacne/ ktorzy ſie tám tymi kráymi báwią. PaprPan V3v, kty, A4v, B, B3, C (34); Oczko 2, 2v, 8v, 9, 11, 11v; KochPs 118, 161; SkarŻyw 283; Brátá Olgerdowego/ y Kieyſtutowego z Wołynia wygnawſzy/ y on wſzyſtek kray podbiwſzy y zhołdowawſzy/ podał go z łáſki Alexandrowi Xiążęćiu Podolſkiemu StryjKron 447, 46; CzechEp 57; [Grzegorz XIII potrzebujących] w rożnych kráiech/ we Fráncyey/ w Niemcech/ w Polſzcże/ w Cżechách w Dálmacyey ſwym nákłádem chowa ReszHoz 134, 134; BielSen 7; tám wſzędzie w tych gorách ieſt kray trudny/ puſty BielSjem 17; KochPam 84; KochSob 67; GórnRozm H4v [2 r.], L4v; ActReg 5, 6, 9, 25, 48 (14); GostGosp 84; GostGospPon 170; ile kráiow á vdźielnych ná świećie kątow/ prze niebo y gwiazd rozną ſpráwę/ rozne ćiáłá/ rozne obycżáie/ zátym y rozne roznych potrzeb goſpodárſtwá bydź muſzą. GostGospSieb +3v; Niederlántu wſpomnieć niechcę/ kráiu ták pyſznego/ gdźie/ co ſie kędy ná świećie náydowáło tám ſie było znioſło GostGospSieb +4, +4; GrochKal 2, 5, 6, 14; Niewolnicam w káżdym kráiu Zle/ by ich wnioſł y do ráiu. GórnTroas 56, 41, 43, 55, 75; KochCz A4v [2 r.], B, B2v [2 r.]; Obroć tę ſkázę rádniey w kráie one/ Gdźie imię twoie wielebne wzgárdzone/ W páńſtwá/ ktore ćię o łáſkę nie proſzą GrabowSet V, B2v; KochFrag 44; OrzJan 9, 40; OstrEpit A3; KołakCath B; to nie czárnokśiężnicy byli/ ále Mędrcowie á Philoſophowie Cháldeyſcy ábo Arábſcy: ktorzy w onych kráiách ábo krolmi byli/ ábo y ſámym krolom roſkázowáli WujNT 7, Matth 15/22; té zamki ſzlachćicóm obyátelóm kráiów tych/ gdźie té zamki leżą/ zléconé y dawáné bydź máią SarnStat 26, 32 [2 r.], 87 [2 r.], 135, 394, 427 (12); GrabPospR L3; LECH w ten kray wiáchawſzy Druzynie ſwoiey ſpłácheć rol rozdawſzy: Rozſzerzał z nimi włość w ſzerz, wzdłuz, ſzeroko, Gdzie záyrzeć mogło w ktory kray ich oko. KlonKr A, A [2 r.]; PowodPr 18, 32; Ktorym żołdem w tám tym okwitym á nie drogim kráiu/ dobrzeby ſię pánowie żołnierze kontentowáć y wychowáć mogli. VotSzl E4, A2, B3, B4, C4v, E4, Fv [2 r.]; tẃoy ociec, dziad, prádziad, Starożytni ſzláchcicy Polſzczy, iáko mieſzkáć Tu w tych kráiách poczęli, czyniąc vſtáwicznie Ręką ſwoią z pogány, gościniec ci proſty Przetárli do wſzyſtkiego CiekPotr 48; CzahTr D4v, F2v, K, K3; GosłCast 19; KlonFlis E2; Bierze owce y świnie/ y bydło rogáte: Záſzedſzy w kray obfity miedzy wśi bogáte. KlonWor 21, 6.

kraj czego [= część czego] (12): [Heród] dáł pobić wſzyſtkj dźieći któré były w Bethleemj wſzyſtkich kraiách miaſta onego [in omnibus finibus eius] ode dwu lát MurzNT Matth 2/16; KromRozm II b4v; Diar 22; KrowObr 145v; Leop Is 48/20, *2v; WerKaz 274; Zátym przyſzedłem do kráiow Syriey y Cyliciey WujNT Gal 1/21, s. 397, 515; SarnStat 5, 644.

kraje czego [= teren czego] (1): Zoná thwoiá iáko winna máćicá/ w kráiach domu thwego [in lateribus domus tuae Vulg Ps 127/3] KrowObr 231.

kraj czego [= kraj pod czym; tu pod panowaniem czyim] (2): żeś też WKM i teraz lenić się nie raczył tu z onych nadalszych krajow panowania swego zjechać Diar 20; Rząd piękny czyniąc w kráiu páńſtwá ſwego KlonKr B3.

kraj nad czym [w tym: kraj, ktory nad ezym leży (1)](3): [Banon] pánował z ſwymi pothomki w thym kráiu nád Dunáiem BielKron 296, 198, 372.

kraj czyj [w tym: pron poss (37), ai poss (6), G sb (3)](46): Nie rozumiemy, przecz się to IchM księży nie podobało, co się wielom krajom chrześcijańskim upodobać musiało Diar 86; Ale tu v was widzę kogoś nowotnego/ A pewnie to musi być nie s kráiu náſzego. RejWiz 75, 85; Leop Ez 43/12; RejFig Dd6v [3 r.]; Słudzy wáſzy ták żoná iáko męſzcżyzná/ áby byli z wáſzego kráiu bliſko/ ieſli cudzozyemiec będzye/ niechay iuż nie wychodzi nigdzyey od was BielKron 36v; Picenum/ Sábińſkich krolow niegdy kray/ gdzie thy miáſtá/ Vrbinum/ Firmum/ Aſzkulum BielKron 276; [Tatarzy] áż do Węgier przyſzli [...] mieſzkáli tám bliſko trzech lat [...]. Wytrawiwſzy żywność/ wroćili ſie do ſwoich kráiow do Scityey. BielKron 361, 281v, 297v, 335v, 374v, 408v (9); nie náſzégo kráiu to źwiérzę ieſt/ zamorſkiégo coś w ſobie ma/ śiérśćią/ y poſtáwą ſwą. OrzQuin Fv; RejAp AA5; RejPos 197; Niewiem przeco Koroná to ná ſobie nośi/ A s ſwych kráiow poháńcow iże nie wypłoſzy MycPrz I C3v; ANáchárſis ácż rodem był s pogáńſkich kráiow/ Ale cnoty był pełen y cnych obycżáiow PaprPan G2; ModrzBaz 33; KochDryas A2; Oczko 15v, 18v, 22 [2 r.]; dáł nowym przychodniom ich bogáté kráie KochPs 200, 119; ReszHoz 120; BielSen 10; GórnRozm H; KmitaPsal A3; ZawJeft 5; Indigena ‒ Domowy, w naſzim kraie vrozdoni [!]. Calep 527a; GostGospSieb +3v; GrochKal 7, 24; GrabowSet E2v; OrzJan 9; WysKaz X2v; WujNT 860; z kąd ſławą wieczną świát nápełnił po wſzyſtkich kráiach Krześćiáńſkich y Pogáńſkich SarnStat *4v, *4v; KlonFlis C3v, D2v.

W połączeniu z nazwą miejscową [w tym: kraj przezwać a. przezwano (2), [kto] nazwał (2)] (5): w ten dzyeń połamię ſtrzały Izráelſkie w dolnym kráiu Iezráel [in valle lezrahel Vulg Os 1/5]. BielKron 92v; Płocka źiemiá przyſzłá do kroleſtwá Polſkiego. A od tego cżáſu ten tám kráy przezwano Mázowſzem od Máſlauſá BielKron 347, 452v; StryjKron 46; kray támten wſzyſtek, gdźie Turnus Potym królował [...] przezwał od imięnia ſwego Itálią. JanNKar B4v.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej lub etnicznej [w tym: w sg (38), w pl (41); przymiotnik + kraj (47), kraj + przymiotnik (32)] (79): RejJóz M2v; Diar 30, 43; Co ſie tycże Koncilium że ie chce złożyć/ zá to bárzo dziękuiemy/ y proſimy áby rychley było w Niemieckich kráiow [!] BielKron 208v; Wśi też wiele opánowáli w Parcżowſkim kráiu, BielKron 392v, 52v, 198, 204, 219, 222 (16); Mącz 477d; KochMon 33, 34; BudBib Ruth 2/6; gdy przyſzedł ná drugi brzeg/ do kráiu Gergeſeńſkiego [fn regionem Gergesenorum], Zábiegli mu dwá opętáni BudNT Matth 8/28; przez Niemiecki kray do Polſki przebyli. StryjWjaz A3; Pogáni nam Podolſki Ruſki kray zburzyli. PaprPan Ee3v, F4, L4v, O, V2, V4v (10); KochPs 125, 157; do niego przyiáchał Iorgi [...] Bełſkiego kráiu dzierżawcá StryjKron 447, 447, 677; KochJez A3, B3; KlonŻal A2, B4v, D2v, D3; WisznTr 33; bierz z rąk moich Proporzec dźiélnégo Piſorimá/ w Sármáckim kráiu przednieyſzégo KochPropKKoch 4, 3; GostGospSieb +3v; KołakCath Bv; przyſzedł do kráiow Mágedáńſkich [et venit in fines Magedan] WujNT Matth 15/39; wśiadſzy w okręt Adrumetyńſki/ máiąc ſię wieść podle kráiow Azyiſkich [inscipientes navigare circa Asiae loca]/ puśćiliſmy ſię WujNT Aet 27/2, Luc 1/65; JanNKar B3v; SarnStat 39 [2 r.], 87, 121, 442, 966, 1046; Z Henrykiem [Probusem] weſzły w te Lechyſkie kráie, Częſte vtarczki, gęſte krwáwe boie. KlonKr D4, A2, C2v, F2; Przyſzło w tym ná pośiłek ludu niemáłego/ Od przyległych Krolikow z kráiu Indyſkiego. KmitaSpit C4v, A3v; Drudzy náſzę miłą oyczyznę Koronę Polſką/ więcey niż ſtokroć w kráiách Ruſkich/ Litewſkich/ Lubelſkich/ y dáley puſtoſzyli VotSzl Bv, kt, A4, B2, B2v, B3 (10); GosłCast 3.

W połączeniu z określeniem strony świata [w tym: z przymiotnikiem (19) z rzeczownikiem (1) z wyrażeniem przyimkowym (2)] (22): Przyſzliſmy byli z Lechem/ á z Czechem z Kárwath do tych kráiow połnocnych; rozmnożył nas tu około Wiſły Lech w puſtych kráinách OrzRozm K4; Wándálowie ktorzy iuż byli w Africe/ to ieſt w tych kráioch ktore ſą ná południe/ przyćiągnąwſzy do Rzymá z gruntu go wywroćili BielKron 298v, 8v, 335, 383v; BielSpr 60; PaprPan R; Hieronim S: mieſzkáiąc w ſchodnych [!] kraiách/ gdzie ſię rozlicżne kácerſtwá Arryáńſkie ſzerzeły SkarJedn 110; Stolicá Rzymſka [...] ſámá w Kośćiele Bożém w kráióch pułnocnych rząd cżyni Oczko 30; StryjKron 56; KmitaPsal Av; zá láty miał wſtáć lud z pułnocy/ Którégo kray południ niémiał zdołáć mocy KochProp 13; GrochKal 4; GórnTroas 8; KochCz B; GrabowSet G2; Céſarz Turecki chce Królem bydź: wſzyſtek kray pułnocny/ iuż chćiwośćią pánowánia pośiadł OrzJan 8, 6; WujNT 125; VotSzl A2v [2 r.]; CzahTr E4.

W charakterystycznych połączeniach: kraj bogaty, dobry (3), niedrogi [= taki, w którym tanio można żyć], głodny [= nie obfitujący w żywność, ubogi] (3), grubych narodow, hojny (2), miły, ogłodzony, obfity (a. okwity), osobny [= osobliwy, piaseczny, piękny, postronny, pożądny, pusty, pyszny [= wspaniały], spustoszony, śliczny (2), trudny, zapadły, zly [= pełen niedostatku, żyzny (3); kraje krześcijańskie (2), pogańskie (2), rozliczne, rozmaite; kraj się [komu] podoba, ogniem niszczeje; kraj posiąść (2), spalić, szarpać, szkodą utrapić, zburzyć, złupić, (z)wojować (4); kraje zjednoczyć; do kraju oiągnąć, przyść (7), wtargnąć; do krajów swych wroćić się; w kraju czynić szkodę (2), mieszkać (2), korzyści nabrać (2), osieść; w kraj(e) przyjechać, przyść, zajechać, zesłany; w kraju siedzieć [= przebywać].

Wyrażenia: »bliższe kraje« (1): [Amurat] zebrał go [ludu] theż z bliżſzych kráiow 50. tyſiąc. BielKron 246v.

»cudze, obce kraje« [w tym: w sg (9 : 3)] [szyk 40 : 3] (31 : 12): MurzNT Mar 13/34; BielKom A; RejWiz 131; RejPos 19; OrzRozm P4; táki nie tylko w cudzych kráioch ále y domá záwżdy przemierzły á obrzydły bywa. RejZwierc 24, A5v, 16 [2 r.], 17, 17v [3 r.] 25 (15); PaprPan C3v, X4; ModrzBaz 11v; Oczko 2v, 8v; KlonŻal A2v; Ale co trzebá nam z cudzych kráiow przykładow przywodzić/ iáko Pan Bog płáći opilcy káżdemu/ ponieważ doſyć tákowych mamy [...] y w náſzey miłey Polſzcże WerGośc 231; czemu mię oſtré kry nie ſtárły/ Kiedym ſzedł w opcé kráie KochPam 87; Poselstw zadnych do Cudzych Kraiow bez wiadomosci rad Koronnych y WXL wysyłac nie mąmy ActReg 43; Calep 397b, 778a [2 r.]; GostGospSieb +4v [2 r.]; GrochKal 16; ludźie ſtárzy przeſtrzégáli tego áby luxus pohámowan był, á żeby z cudzych kráiów do nas przenieśión nie był. SarnStat 294, 124, 429; CiekPotr 2; SkarKazSej 687a; KlonWor 26, 82; Z cudzego kráiu zwodźić niewiáſty do domu/ Czemuż táką ſromotę czyniſz rodu ſwemu. Máłożeś tu ſąśiádek miał około śiebie ZbylPrzyg A2v.

»dalekie (a. (na)dalsze) kraje; dalekość kraju« [w tymi sg (4)] (13; 1): Diar 20; herby nie pomogą do złych obycżáiow/ By ich też ſnadź doſtawał y z dálekich kráiow. RejWiz 101; StryjWjaz A3v; SkarJedn 314; náleść było v niego ludzie z dálekich bárzo kráiow/ Iſmáelity/ Perſyáni [...] ktorzy do niego z dáleká przychodzili. SkarŻyw 29, 319; KochPam 80; dálekich kráiow ludźie/ poddawali ſię pod moc Rzymſka [!] GórnRozm B3v; KoehPropKKoch 3; WujNT 8; SarnStat 294; PowodPr 71; SkorWinsz ktv; RybWit A2v.

»dolny kraj« (2): BielKron 92v; [postanowiło się] áby Spiſzánie y inſzy z dolnych kráiów Węgierſkich żelázo/ miédź/ y iną ſpiżę/ [...] do Króleſtwá náſzégo wożący [w mieście Sądeckim ją składali] SarnStat 966.

»gorący kraj« (1):pokaże/ iż naród náſz/ rozumém y náukámi/ z ludźmi gorętſzégo kráiu/ zrównáć záwdy może. GórnTroas 5.

»gorny [= górzysty] kraj« [w tym: pl (1)] (2): Oczko 23; po wſzytkim gornym kráiu Iudſkim [super omnia montana Iudaeae] rozſławione ſą wſzytkie te ſłowá WujNT Luc 1/65.

»nieznajome kraje« [w tym: sg (1)] (3): Wśiał mu był Pan Bog w ſerce áby oycżyznę opuśćiwſzy/ do niezńáiomych kráiow ſzedł SkarŻyw 516; KochPam 87; Rozpróſzym ſie po świećie, w nieznáiomé kráie/ Tá w vlubionéy źiemi przy ſwoich zoſtáie. GórnTroas 64.

»kraje ojczyste« [w tym: sg (1)] [szyk 3 : 2] (5): w vmyſł wpoiło [mi się] tho dálekie żeglowánie/ gdźie ieſzcże żadny z moiego oycżyſtego kráiu nigdy nie bywał. BielKron 449; KochPs 158; KochPam 80; Dekret loſow wiekuiſtych Ná nowe páńſtwo/ z kráiow twych oycżyſtych Wzywa ćię GrochKal 7; LatHar 641.

»(o)koliczny kraj« [w tym: pl (2)] (6): MurzHist B4, T2v; MurzNT Luc 4/14; poydę w nocy we dnie/ Twe imię rozſławiáiąc/ W kolicżny kray GrabowSet O; Słuſznie tedy ná ón czás kwitnęło imię Polſkié ſłuſznie byli okolicznym kráióm ſtráſzni OrzJan 56; WujNT Luc 8/37.

»podniebne kraje« = ziemia, świat (1): (did) ANIOL. (‒) IEſtem poſłániec wielkiégo Bogá ſkrzydłáty/ Dóm Páńſki opuśćiwſzy/ przyſzedłem tu ná ty Podniebné wáſzé kráie: Bym Izáákowi Oznaymił/ iże ten grunt/ iego potómkowi Náznáczon ieſt od Páná ZawJeft 5.

»pograniczne kraje« (2): SarnStat 5; Podałem też Krolowi Iego M. Pánu náſzemu/ iákoby [...] mogł [...] pogránicżne kráie od Tátar ſnádnie y bez koſztu ochronić GrabPospR Lv.

peryfr. »kraje Akwilonom podległe« = kraje północne (1): Ci z kráiów Aquilonom podległych/ á owi z pól nákłonionych ku południowi KochPs 164.

»kraj pomorski« (1): ſtánął w polu ná rowninie/ y rzeſza vczniow iego/ y mnoſtwo wielkie ludu ze wſzytkiey Iudſkiey źiemie y z Ieruzálem/ y z kráiu pomorſkiego y z Tyru y Sydonu [ab omni Iudeae et Ierusalem et maritima et Tyri et Sidonis]. WujNT Luc 6/17.

»postronne kraje« [w tym: w postronnych krajach (6); sg (1)] [szyk 11 : 4] (15): RejZwierz 64; RejZwierc A5v, 20, 23v, 57v, 244v, 249v; dawno Ligęzom prze ich cne zwycżáie/ Zlecáły wielkie ſpráwy y poſtronne kráie. PaprPan K4; ModrzBaz 138; Oczko A2v; KochFr 86, 97; pielgrzymow do Rzymu z poſtronnych kráiow przychodzących przez trzy dni podeymuią ReszList 166; KochFrag 4; CzahTr H.

»kraje świata« [w tym: sg (1)] (6): [ustnie zakonu swego uczył] y to yedno w yednym kráyu śwyátá/ to yeſt w żydowſkyey źyemi KromRozm II b4v; KromRozm III E2; Bo ſie do tego Biſkupá [...] iáko do naywyżſzego Páſterza vćiekáli ze wſzyſtkich kráiow świáta WujJud 125v; CzechEp 287; [Apostołowie] Ewángelią opowiedáli w rożnych kráiách świáta. WujNT 515, 397.

peryf. »zbytecznym ogniem zarażone kraje« = kraje gorące (1): Nie odſtráſzą zbytecznym ogniem záráżoné Kupcá kráie chćiwégo: áni przeſádzoné Mrozem gwałtownym polá KochPieś 2.

»zaziębły kraj« (1): áby też tá Oycżyzná moiá/ á zwłaſzcżá w thych záziębłych kráioch á w ludziach máło dbáłych/ przypátrowáłá ſie tym zákrytym táiemnicam Páńſkim RejAp AA4.

»kraje ziemie« (1): pánu Kryſtuſowi Bog oćyec dał dźyedźictwo [...] á dźyerżáwę yego nye tę álbo owę źyemyę/ ále kráye źyemye. KromRozm I F3v.

»kraj ziemski« (1): Zywiąc kray źiemſki/ obśiedliſmy kołem GosłCast 55.

»zimny (a niepogodny) kraj« [szyk 3 : 1] (4): Scytia leży w źimnym á niepogodnym kráiu ná pułnocy BielKron 8v, 268v, 274; ktore w źimnieyſzym kráiu źwierżętá chowáć ſię miáły/ tym koſmátſzą/ á gęſtſzą fkorę obmyślił. GórnRozm Nv.

peryf. »kraj pługiem nie znaczony« = pustkowie (1): O móy ſynu/ gdźie ten kray pługiem nie znáczony/ W którym mógłbyś beſpiecznie vléc z káżdéy ſtrony? Gdźie tá puſcza/ gdźie ten las/ coby ćie záſłonił? GórnTroas 37.

Szeregi: »kraje i krolestwa« (1): Podobieńſtwo záś wozow lecących/ znáczy prętkość ktorey vżywáią ná ośięgnienie wiela kráiow y kroleſtw Chrzeáćijáńſkich. WujNT 860.

»mieśce i kraj« (1): mową poſpolitą y właſną ma być wſzytko wedle mieścá y kráiu onego ſpráwowano. WujJudConf 182.

»(wszystkie) narody i kraje« [szyk 2 : 1] (3): RejAp AA5; Wiárá Kátholicka nie tu y owdzie po kąćiech/ [...] ále wſzędy po świećie/ po wſzytkich kráiách y narodziech ieſt rozſzerzona. WujNT 525, 397.

»ojczyzna i kraj« (1): iżem ſwey oycżyzny y kráiu ieſt miłoſnikiem/ wſzytkie moię ſcryptá ná vrząd Ziemſki wźiętym w Chełmſkiey źiemi przypiſałem WerGośc 204.

»kraje i powiaty« (1): Apoſtołowie miedzy ſię pewne kráie y powiáty byli rozdzielili WujNT 655.

»kraje i prowincyje« (1): ći co od pánow ſwych/ wedłuk obycżáiu kráiow y Prowincyi/ doſyć obćiążeni ſą/ ći muſzą w wypráwie tey folgę mieć GrabPospR M3.

»kraj, strona« (1): muſiáłá idź [...] w cudzy kray/ w cudzą ſtronę/ nie máiąc tám żadnego powinnego ſwego/ áni przyiacielá żadnego RejPos 19.

»w świat i kraj szeroki« = daleko (1): ſławá ich fzłá/ w świát y kray ſzeroki. GrabowSet H2.

W przen (5): StryjWjaz B2v; Zákwitnęłyby ieſzcze da Pan BOg/ iáko znowu támte kráie/ y to co z żáłośćią náſzą nieprzyiaćiel wielekroć ſpuſtoſzył/ mogłoby ſię w rychle odnowić VotSzl F.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (1): Vyźrzymy zákwitnienie kráiow Podolſkich/ y pokoy trwálſzy y doſkonálſzy. VotSzl B3v.

W porównaniu (1): Słońce dawa ten pożytek ſwiecąc nam ná niebie/ Ożywia wſzytki rzecży ludzyom ku potrzebie. Tákżeć ſwiecą to kráie nam ſpráwámi ſwemi PaprPan V3.

Zwrot: peryfr. »zajść w daleki kraj« = zagubić się, zginąć (1): Vcżćiwość z wſtydem záſzłá gdźieś w dalekie kráie RybGęśli C3.
Przen (28):
a) Mieszkańcy kraju, naród, ludzie (27): Z ſwobodney ziemie idzym z pokoynego kraiu Kazdyć narod muſi być wzdy ſwego zwycżaiu RejJóz M8v; kazał wſzemu miáſtu iść po pſzenicę/ á kazał korzec dáwáć po ośmi miedźiánych pieniędzy/ á thym obżywiał ten kray. HistRzym 11; RejZwierc 18, 60v, 249; BielSpr 31; PaprPan Y; Dobrodźieyſtwo iego wielkie Oglądáły kráie wſzelkie. KochPs 148; Y będą ſye ćiebie wſzytki kráie bały KochPs 152, 162; CzahTr F3v.

kraj około czego (2): CzechRozm 257v; wychodźiłá do niego Ieroſolimá/ y wſzytká Iudſka źiemiá; y wſzytek kray około Iordanu [et omnis regio circa Iordanem] WujNT Matth 3/5.

kraj czyj (1): Poćieſzyłeś kray ſwóy vpodobány KochPs 127.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (4): Luceńſki kray (inák Ziátecki) był ieſzcże w pogáńſtwie BielKron 322v; PaprPan G4; KlonŻal A3; KochProp 6.

W połączeniu z określeniem strony świata (2): Spieway Lithwo ozdobiona/ Spieway Polſko poćieſzona/ Spiewayćie też y wy mocne Kráie/ zá ſłońcem pułnocne. KmitaPsal A3; KołakCath Cv.

W charakterystycznych połączeniach: kraj(e) (za)cny (a. zacniejsze) (4), mocny, obyczajny, poććiwy, pomierny, pokojny, strapiony, ulubiony, upodobany; kraj pocieszyć; kraje oglądają [co], przyznają [co komu]; kraje nastawcie uszu, płaczcie, pokłońcie się, przyznajcie [co komu].

Wyrażenia: »(wszystkie) kraje ziemskie, ziemne, ziemie« = omnes fines terrae PolAnt [szyk 2 : 2] (2 : 1 : 1): BudBib Ps 97/3; Audite haec omnes gentes, auribus percipite. Sluchay/ co żywe: wſzyſtki źiemſkié kráie Nákłońćie vſzu KochPs 72, 144; niechći ſię pokłonią wſzytki kráie źiemie. [omnes fines terrae Vulg Ps 66/8] SkarKaz 280a.

peryfr. »kraj zimnu zlecony« = naród mieszkający na północy (1): Tákże kray źimnu złecony/ Niech Pánu nieśie vkłony. ZawJeft 17.

Szereg: »wszytka ziemia, wszytki kraje« (2): Iubilate Deo omnis terra: WSzytká źiemiá/ wfzytki kráie [...] Wykrzyknićie w ſłotkim pieniu/ Gwoli páńſkiemu imięniu KochPs 94, 94.
b) Dwuznaczna gra słów nawiązująca do znacz. 2.c. (1): (nagł) Co w náſzym kráiu chciał być. (‒) PAni iednemu rzecże iedno o was ſłycháć/ A tám też w náſzym kráiu nigdy was nie widáć. Wierę ſie tám záwlecżcie/ będą wam tám rádzi [...] Ten rzekł/ wierę goſpodze/ y dziś w wáſzym kráiu/ Wolałbych być k wiecżoru/ niż w nalepſzym gáiu. Páni mu náłáiáłá RejFig Dd6v.
a. Strona świata (2):
Wyrażenie: »czterzy (a. szterzy) kraje świata« = cały świat (2): [ptacy] kazánia iego ſlucháli/ á zátvm ſie ná ſterzy kráie Swiátá rozlećieli/ y iego Regułę po wſzyſtkim ſwiećie przepowiedáli KrowObr 145v; po cżterzech kráiách ſwiátá/ opowiádáią Wiárę o ſwięthey Troycy Leop *2v.
b. Zaświaty, piekło, niebo (18): Tám gdzieś w nadolne zięmie w tych ſtroioch ieżdzáią. [...] Ale chceſzli w tám ten kray ná gorę záyecháć/ Iuż muśiſz ziemſkich ſtroiow pocżęśći zániecháć. RejZwierc 207.
Wyrażenia: »kraje ciemne, zaćmione« (1 : 1): Y Gréczánin nie ieden poſłan w ćiemné kráie GórnTroas 52; GosłCast 40.

»kraje dolne« (1): [Jupiter] vderzył w pośrzodek zuchwálców ſwowolnych/ A ći ná ſzyię ſpádli áż do kráiów dolnych. KochMuza 27.

»milczący kraj« (1): miedzy cżcżemi ćięniámi w Cypryſſowym gáiu/ Milcży tám/ w milcżącym kráiu. KlonŻal C3v.

»nieznajome kraje« (1): Ocierayże ty blizny y ſtáre liſzáie/ Widziſz iż ſie maſz puśćić w nieznáiome kráye. Boć inż tám inych ſtroiow nieboże potrzebá/ Kto ſie bierze wyiecháć s tey zyemie do niebá. RejZwierc 207.

»kraj niski« [w tym: pl (1)] [szyk 1 : 1] (2): Vżywa wczáſów/ żądzom ſwym folguie/ [...] Przeto téż muśi vyźrzéć niſkié kráie/ Gdźie noc ogromna nigdy nie vſtáie. KochPs 73; GosłCast 13.

»kraje nieżywne« (1): Czy twoię ſpráwiedliwość/ y twé ſpráwy dźiwné/ Wſpomináć mogą kráie nieżywné? KochPs 132.

»kraje nocy wiecznej« (1): Tákli moiá Orſzulá/ ieſzcze żyć ná świećie Nieumiawſzy [...] Y nienápátrzawſzy ſye iáſnośći ſłonecznéy/ Poſzłá niebogá widźieć kráiów nocy wieczney KochTr 4.

»(ciemne) podziemne (niewesołe) kraje, kraj ziemny« [szyk 4 : 4] (7 : 1): KochTr 26; KlonŻal ktv, D4v; byś mię byłá z tego Swiátá/ wprzod wźiąwſzy nioſłá do kráiu źiemnego. WisznTr 18; KochPieś 39; GórnTroas 72; Oycowie oni święći/ ktorzy odkupienia w ćiemnych podźiemnych kráiách czekáli SkarKaz 634a; CiekPotr )?(3.

2. Brzeg, krawędź; zakończenie przedmiotów, naczyń, szat itp.; koniec czego; margo Mącz, Calag, Calep; ora Calag, Cn; crepido, extremitas, extremum, fibra, fimbria, finis, labrum, margineus Mącz; ripa Calep (180): naliewka wielką zpozlociſtemy kraymy MetrKor 62/171v; Vcżyńił też Morze (álbo koćieł ná vmywánie) lane/ wſſerz ná dzieſięć łokci/ od kráiu iednego do drugiego [a labio usque ad labium] Leop 3.Reg 7/23, 3.Reg 7/24; BibRadz Ex 28/7, 39/4, 19, 20; v káżdey kortyny będą kołká złote przyſzyto po kráioch BielKron 33, 34; Mącz 335c; BielSpr 30; BudBib Deut 22/12; Strum B2, C4, 13; Oczko 7v; Calag 383b; BielRozm 21; Calep 639b, 843a; WujNT 147.

kraj czego (88): MurzNT 156 marg; Vcżyniż y pięćdzieſiąt hacżykow ze ſznurkow iedwábnych/ ná kráiu kołdry iedney [in ora sagi unius]/ áby ſie mogłá zdrugą ſpiąć Leop Ex 26/10, *B2, Ex 26/10, 36/11 [2 r.], 17 [2 r.], Lev 1/15 (12); Po kráioch tego ſtołá niechay będzye liſtwá w koło s korunkámi złotemi BielKron 33; Ora vestis, Podołek álbo kráye ſuknie. Mącz 267b, 125c [2 r.], 210a [2 r.], 267b; chczącz dáć dziecięciu wypić dla zdrowia co gorzkiego/ kray tego kubká s ktorego pieſzcżone dzieczie pić ma/ máżą poſpoliczie miodem GórnDworz Ee7v, P8v; GrzepGeom P4v [2 r.]; BudBib Ex 38/5 Deut.22/8; HistHel C3v; Strum C3; kráie ćiáłá [extremitates corporis] á iákoby włoſy y páznogćie ochędożýć chceſz/ á o głowę/ y ocży/ y ręce/ choćia ſię źle máią/ nic niedbaſz. ModrzBaz 99v, 104; KochPs 196; KochPhaen 23; Extremitas ‒ Brzeg kazdey rzeczy, krąy. Calep 399a; LatHar 218, 536; niewiáſtá [...] przyſtąpiwſzy z tyłu/ dotknęłá ſię kráiu ſzáty iego [tetigit fimbriam vestimenti eius]. WujNT Matth 9/20, s. 39, Matth 14/36, 23/5, s, 144, Mar 6/56, Luc 8/44, Bbbbbb3; KlonFlis E2. Cf »kraj ksiąg«, »aż na kraj morza«, »od kraju nieba aż do kraju nieba«, »kraj(e) świata«, »od krajow ziemie«.

kraj u czego (6) : Leop 3.Reg 7/26; Mącz 108a, 267b;SienLek 148; ieſliby był kthóry kray nie równy u tego żłobku/ tedy to może Szloſarz ſpiłowáć Strum C3; Calep 419a.

kraj w czym (1): Extremum tunicae, Kray w ſukniey. Mącz 112c.

W charakterystycznych połączeniach: kraj(e) ciała, dachu, kraty, kubka, lasu, kołdry (a. opony) (6), morza, ołtarza, szaty (10), studniej (2), sukni(e) (3), wody (2), wszelkiej (a. każdej, a. ktorejkolwiek) rzeczy (5); kraj u czasze, u rany (2).

Wyrażenia: »kraj ksiąg« = koniec książki (1): Vczućie ćieleſné/ ſzukay zá Vkázáczem w opiſániu Wilgośći przyrodzonych ná kráiu Kſyąg. SienLek T2.

»aż na kraj morza« = bardzo daleko (1): od wſchodu ſlońcá áż nákray morzá nigdziey tego nie vydę/ áby można twoiá ręká nádemną niebyłá. RejPs 206.

»od kraju nieba aż do kraju nieba, od krajow niebios aż do krajow ich, od jednego kraju świata aż do drugiego« = na całym świecie, z całego świata (1 : 1 : 1): á (pytay ſię) od kráiu niebá aſz do kráiu niebá [ab extremo caelorum et usque ad extremum caelorum] (marg) To ieſt od káżdego ſtwoozenia [!] ktore zámykáią niebioſa. (‒) ieſli byłá táka rzecz wielką BibRadz Deut 4/32; y zgromádzą wybráne iego ze czterech wiátrow od kráiow niebios áż do kráiow ich [a summis coelorum usque od terminos eorum] (marg) to ieſt, od iednego kráiu świátá áż do drugiego. (‒) WujNT Matth 24/31.

»ostateczny, ostatni kraj« = extremus finis Vulg [w tymi pl (2)] [szyk 3 : 2] (4 : 1); MurzNT 156 marg; niektorzy zacni ludzie aż z oſtátecżnych Hiſſpániey/ y Fráncyey kráiow przychodzili Leop *B2, Ier 50/26; KochPs 69; kray oſtátni świátá tego/ niewierzę/ by co tákiégo kiedy porodźić miał/ iáko ieſt tą wſtydliwości/ wiáry/ y wſzyſtkiégo cnotliwégo żyćia odchłani przepáść OrzJan 20.

»kraj(e) świata« [szyk 23 : 1] (24): Herkules ná on cżás przeważny będąc ná morzu/ zdáło ſie mu być kray światá gdzie tám záłożył ſłupy kámienne w morzu ná przodku Afryki á ná końcu Hiſzpániey BielKron 269v; OrzJan 20. Cf »(aż) do krajow świata«, »na kraj(e) świata«, »od jednego kraju świata«, »z kraju świata«.

»(aż) do krajow(-u) świata, ziemie« = bardzo daleko, na całym świecie; usque ad extremum terrae Vulg, PolAnt (2 : 2): Othom ćie dał ábyś był [...] zbáwieniem moim/ áż do kráiow świátá. Leop Is 49/6; Vſpokoił woyny aż do kráiow ziemie BudBib Ps 45/9[10]; KochPs 105; WujNT Act 13/47.

»na kraj(e) świata, (okręgu) ziemie, nieba; na kraju świata« = bardzo daleko; in ultimas terras Mącz; usque ad extrema terrae a. caeli, in fines orbis terrae Vulg [szyk 23 : 1] (14 : 4 : 2; 4): przyacziel przyaczielowy pravemu by był na kray swyatha yesth powynyen, o przigodach y sprawach swoych veſzolich y nye veſolich dacz sznavacz LibLeg 7/31v, 8/161; KromRozm II hv; po wſzyſthkiey źiemi rozſſedł ſie głos ich/ y ná kray okręgu źiemie/ ſlowá ich Leop Rom 10/18, Is 48/20, 2.Esdr 1/9, AAA2; choćiaż byſćie byli wygnáni ná kray świátá (marg) W Zydowſkim ſtoi/ Niebá. (‒)/ tedy was ztámthąd zgromádzę BibRadz 1.Esdr 1/9; Devehere in ultimas terras, Ná kray świátá záwieść/ to yeſt dáleko gdzie záwieść. Mącz 477c; HistRzym 63; BudBib Deut 30/4, 33/17, 1.Esdr 1/9; y śiadłá ſwoie nie ná iákiem kráiu świátá od ludźi odłącżonem/ ále miedzy ludzkiemi narody záłożyli ModrzBaz 102; SkarJedn 13; Ná kray świátá rośćiągnę z Sionu wielkiégo Władzę króleſtwá twégo KochPs 170, 69; Y byłáby to wielką niewola/ zeby mię kto z mey Oyczyzny zegnáć miał/ y kazał mi iáko ná kray świátá pod Tátáry. GórnRozm Mv; byś ſię ná kray świátá ſkryć chćiał/ y thám gośćie będźieſz miał/ gdyś ſię Smierći winien sſtał. ArtKanc R20; GórnTroas 71; LatHar 435; WujNT Act 1/8, Rom 10/18 [idem], s. 515.

»od krajow(-u) ziemie; z kraju (-ow) ziemie, świata« = z bardzo daleka; ab extremis a. extremitatibus terrae Vulg; ab extremo terrae PolAnt (5; 4 : 1): MurzNT Luc 11/30; Leop Is 42/10, Ier 50/26, 1.Mach 8/4; Oto lud idzie z ziemie połnocney/ á narod wielki pobudzon będzie z kráioch [!] ziemie. BudBib Ier 6/22, Ier 10/13; WujNT Ma‡th 12/42, Luc 11/31; (marg) Ier: 6. V. 22. (‒) Oto narod wielki powſtánie od kráiu źiemie PowodPr 8, 68.

Szeregi: »brzegi a kraje« (1): Orae vulneris, Brzégi á kráye v rány. Mącz 267b.

»(ostateczny) kraj a (abo) koniec« [w tym: pl (1)] [szyk 2 : 1] (3): i zgromadźi wybrané ſwoie/ ze czterzech wiatrow od oſtatku (marg) końca abo oſtatecznego kraiu (‒) źięmie aſz do oſtatku (marg) wierzchu (‒) nieba. MurzNT Mar 13/28; Ora Kray á koniec wſzelákiey rzeczy. Mącz 267b, 125c.

»kraj a (albo) krawądź« [w tym: pl (1)] [szyk 4 : 3] (7): Labrum, Kray álbo kráwądź v káżdey rzeczy yáko yeſt v ſtudni źrzodłá też brzeg v rzeki. Mącz 180a; Margo, Kráwądź/ kray któreykolwiek rzeczy. Mącz 210a, 68a, 112c, 125c, 210a [2 r.].

W przen (1):
Zwrot: »stać na ostatnim kraju« = być bliskim zguby (1): Pánie Boże bądź z námi/ ná oſtátnim kráiu ſtoimy/ iedno iuż ſpáść/ a ſzyię prze té kácérze złąmáć: tego tylko nam Polakom nie doſtáie. OrzQuin Kv.
a. Margines na kartach (50): Ieſli kto niewierzy może w ich Mſzał weyrzeć/ wſzákem náznátzył/ káżdą kártę ná kráiu/ kędy co nápiſáno/ y żadnego ſlowá nie odmienił KrowObr 177; mieyſcá ktoreby ſię mniey vmieiętnym przytrudnieyſzym zdáły/ obiáśnilichmy po kraioch wykłády kroćiuchnymi BibRadz *5v; BielKron Mmmm2; BudBib B3v; Nowy Teſtáment znowu przełożony [...] y krotkiemi przypiſkámi po kráioch obiaśniony. BudNT kt; kráie ćiáſne prze ſkromność kśiążek. BudNT przedm d, przedm a6v, b3v, b5, b5v [3 r.] b6 [4 r.] (20); CzechRozm 127v, **7v; ModrzBaz kt; CzechEp [*5]v, 168, 335, 343; LatHar 77, 750; [Biblia Brzeska] ieſt błędow y kácerſtwá pełná/ á zwłaſzczá w ánnotácyách ábo w wykłádźiech ná kráiu położonych. WujNT przedm 1, przedm 5, 6, 7, 20 [2 r.], 28 [2 r.] (11).

W przeciwstawieniu: »tekst ... kraj« (2): Ono mnieyſza żem Rozdziały [...] nie miedzy tekſtem/ ále po kraioch znácżył. BudNT przedm d3; nie tylko w texćie tego nie włożyli/ ále y ná kráiu o tym zmienki żadney nie vcżynili CzechEp 75.

kraj czego (1): ták ieden ſtychże vcżony piſze/ ná kráiu Bibliey Franćiſzek Wátáblus CzechRozm 150v, Cf »kraj karty«, »kraje ksiąg«.

W charakterystycznych połączeniach: na kraju(-ach) (na-, przy)pisać (napisany) (10); znaczyć (naznaczony) (6), pokazać; po krajach znaczyć (6), objaśnić (objaśniony) (3).

Wyrażenia: »kraj karty« (2): SienLek Sv; vkázuie tez to ná kráiu kárty 48. moich Dyálogow CzechEp 222.

»kraje ksiąg« (1): gdzie ná kraioch tych kſiąg obaczyſz/ ano cię do tychto przypiſkow/ lub do Annotacyi odſyłáią/ tedy ich iuż nieſzukay BudBib C4.

b. Granica zetknięcia się lądu z wodą, brzeg, wybrzeże; litus Mącz; ripa Calep (7): Portuosum littus, Zábrzeżyſty brzég/ kray. Mącz 314a; przypátrz ſye iáko Wodá ſtoi w Stáwie przy Kráióch Strum 13, O2, O4; Ripa ‒ Brzeg, krąi. Calep 925b.
Zwrot: »iść (a, chodzić) krajem wody« = iść brzegiem (2): chodź wſzędy około Stáwu kráiem Wody Strum O2, 13.
c. O zewnętrzych narządach płciowych kobiety [pl] (1): onym ſokiem niech ſobie koniec pomáże mężczyzná/ á niewiáſtá kráie/ gdy máią dárćie od kámieniá. SienLek 106.

Synonimy: 1. granica, miejsce, okolica, okręg, państwo, powiat, prowincyja, strona, ziemia; 2. brzeg, koniec, kończyna, kraniec, krawądź, obłoga; a. margines; b. brzeg, linija, wybrzeże.

Cf CUDZOKRAIN, CUDZOKRAJNY, KRAINA, KRAJOPIS, KRAJOPISANIE, KRAJOPISOWSKI

IM