[zaloguj się]
[pdf]

LINIJA (441) sb f

linija (266), linea (175); linija GlabGad, KłosAlg (12), GroicPorz (13), Leop (3), BielKron (2), KwiatKsiąż, Mącz (27), Strum (3), CzechRozm (4), SkarJedn (2), KochPs, SkarŻyw (2), ZapKościer (2), StryjKron, KochPhaen, KochWr, Calep (9), WyprPl, WujNT (7), SarnStat (5), SkarKaz (5); linija : linea GrzepGeom (163:175).

e jasne, a pochylone (w linea część użyć nie kreskowana).

Postać linea występuje wyłącznie w GrzepGeom obocznie do linija; używanie obu wyrazów w tym tekście jest częściowo zależne od form przypadkowych; linija występuje w całym paradygmacie (przy czym w N sg tylko 9 r. wobec 128 użyć formy linea), natomiast linea nie występuje w G, D, L sg oraz w G pl z końcówkami -ej, -ij; w pozostałych przypadkach obie postaci występują obocznie.
Fleksja
sg pl
N linijå, lineå linijé, linee
G linijéj, linii linij, linij(e)j
D linijéj linijåm
A liniją, lineą linijé
I lineą, liniją linijami, lineami
L linijéj linij(a)ch
inne dubium - linije

sg N linijå (33), lineå (128); linijå : lineå GrzepGeom (9:128). ◊ G linijéj (54), linii (1) ZapKościer; -éj (37), -ej (1), -(e)j (17); -éj : -ej GrzepGeom (34:1). ◊ D linijéj (17); -éj (16), -(e)j (1). ◊ A liniją (24), lineą (10); liniją : lineą GrzepGeom (4:10). ◊ I lineą (11), liniją (8); lineą : liniją GrzepGeom (11:6). ◊ L linijéj (17); -éj (10), -(e)j (7). ◊ pl N linijé (27), linee (9) [zapis: -ae]; linijé Mącz (4), WyprPl; linijé : linee GrzepGeom (20:9); ~ -é (21), -e (2), -(e) (4); -e WyprPl; -é : -e GrzepGeom (21:1). ◊ G linij (15), linij(e)j (1) Calep. ◊ D linijåm (1). ◊ A linijé (20); -é (15), -e (2) KochPs, KochPhaen, -(e) (3). ◊ I linijami (39), lineami (16); linijami KłosAlg, GroicPorz, Mącz, Calep, WujNT (3); linijami : lineami GrzepGeom (32:16); -ami (53), -(a)mi (2). ◊ L linij(a)ch (8). ◊ Dubium: linije (1) ZapKościer.

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI(XVIII) – XVIII w.

1. Linia, kreska; gramme Mącz, Calep; linea Mącz, Cn; filum, linealis longitudo Cn (361): Krákowſka chorągiew ma herb biały Orzeł w złotey koronie w cżyrwonym polu/ á przez ſkrzydłá złota linia. BielKron 425; Decussatim, Ná vkoś/ gdzie wiele liniy yeſt ná przeki/ y ná vkoś lezących práwie ták yáko kraty bywáyą. Mącz 79c; Linea, Liniya/ Kryská. Mącz [194]b, 148c, [194]b; Deltoton [nazwa gwiazdozbioru w kształcie trójkąta] ſwym imięniém Grékowie miánuią/ Bowiém czwartą literę ná ten kſztałt máluią. Dwie linie ma równé: trzećia trochę mnieyſza: Ale zaśię gwiazdámi dáleko zacnieyſza KochPhaen 9; Diastema – Szerokoscz rowną a rozdzelną, iaką ieſt miedzi liniamy. Calep 319a, 462a.
Wyrażenie: »pośrzednia [= srodkowa] linija« (1): Ad animi bona vel mala dirigenda omnis oratio est, Direxit eam media linea ad levam, Puśćił vchylił z pośrzredni liniey ná lewą ſtronę. Mącz 350b.
a. geom. Figura mająca tylko jeden wymiar: długość oraz jej graficzne przedstawienie; linea Mącz, Calep, Cn (346): KwiatKsiąż I3; Mącz 219d, 277a; Linea ieſt/ co ſye ná Punkty dźieli. Superficies ieſt/ co ſye dźieli ná Linié. [...] LInea ieſt/ długość bez ſzérokośći y miążſzośći. GrzepGeom C; Linea przewyżſza Punkt w tym/ że ieſt długa. A Superficies przewyżſza Linią w tym/ że ieſt ſzéroka. GrzepGeom Cv; Superficies nie równa ieſt/ która od liniéy do liniéy nie wſzędźie iednáko idźie na prość. GrzepGeom C2v; Y záśię kąt między Lineámi e.g. y g.a. równy ieſt kątowi który ieſt między g.h. y h.c. GrzepGeom E2v; Dwie tedy Linié d.a. y a.b. dwiemá Liniam e.d. y d.c. ſą równé. GrzepGeom G; Weźmi miárę Liniéy c.d. zmiérzże Linią c.a. á iáko ná wielu tych miar będźie Linea c.a. ták téż ná wielu laſk będźie dálekość a.b. GrzepGeom P4; A ták/ ponieważ ty dwie Linié/ Linea e.f. y Linea a.d. ſą równé iednéy Liniéy b.c. tedyć y między ſobą téż muſzą być równé: Linea mówię e.f. z Lineą a.d. GrzepGeom G3, Cv [2 r.], C2, C2v, C3, C4 [6 r.] (259); Linea A Geometris proprie apellatur longitudo latitudinis expers – Linią. Calep 605a, 318a, 325a.

W charakterystycznych połączeniach: linija (linea) nieprosta (3), (jest) rowna (33); liniją uczynić (2), wieść (8), (z)mierzyć (7); linea idzie (idąca, pojdzie, przejdzie, przyjdzie itp.) (52), przytyka (4), stanie (stoi) (3).

Wyrażenia: »linea aequidistans [= równoległa]« (6): któré to dwie Lineae ſą aequidistantes między ſobą/ to ieſt/ iednáko od śiebie idą/ nie náchyláiąc ſye ku ſobie/ áni ſye odchyláiąc iedná od drugiéy GrzepGeom F4v, C2v, E2v, Q, Qv [2 r.].

»okrągła linea« (2): Okrągła Linea ieſt/ która wkoło idąc/ przychodźi do tegóż Punktu/ od którégo ſye poczęłá. GrzepGeom C2, C2.

»linea perpendicularis [= prostopadła]« (2): O Liniéy/ co ią zową Perpendykularem. LINEA perpendicularis álbo Kathetos [...] ieſt/ która przytykáiąc do drugiéy Liniéy/ czyni dwá kąty równé. GrzepGeom C4, O2.

»linija, linea prosta (a. prościuchna)« = linea rectissima Mącz [szyk 53:19] (42:30): Diameter, latine, Dimeciens, Proſta á rowno dzieląca lynia/ którą yáki cyrkiel okoliczność/ álbo ynſzi xtalt bywa w práwą miarę dzielón Mącz 84d, 124a; Wiedźże proftą Lineą od punktu c. do punktu d. przez Lineą a.b. GrzepGeom D; iż kiedy Linea proſta ſtánie ná Liniéy proftéy/ tedy vczyni dwá kąty álbo proſté/ álbo dwiemá proſtemá równé. GrzepGeom Ev; Záśię kiedy przez Linié proſté/ któré iednáko od śiebie wſzędy idą/ przeydźie Linea proſta/ tedy kąty co ſą ze wnątrz/ ſą równé kątóm tym/ co ſą náprzećiwko im we wnątrz. GrzepGeom E2; rozdźieliſz Kwádrat proſtą Lineą od kątá a. do kątá c. GrzepGeom Hv; Ty tedy Figury/ które z proſtych Liniy ſą/ tym obyczáiem mogą być pomierzóné. GrzepGeom H3v, Cv [2 r.], C2 [3 r.], C3 [3 r], C3v [4 r.], D3v [3 r.] (70).

b. mat. Kreska ułamkowa (4): Lamana Liczba piſze ſie dwoiſtemi figurami: wirzchnią y ſpodnią/ á miedzy nią linija ieſt przeciągniona wirzchnią zową licżnik/ á ſpodnią mianowacż KłosAlg Fv; Gdy frakta przydzie w połowiczę w oftatnie ſpacium pod ſpodnią liniją. KłosAlg F2, Fv, F2.
c. Przedział, kreska na zegarze słonecznym wyznaczająca godzinę (3): Chceſz áby wſtąpił ćień (ſlonecżny ná zegárze) dzieſiąćią liniy [decem lineis]: Cżyli áby ſie wroćił dzieſiąćią kárbow á ſtopniow? Leop 4.Reg 20/9.
Szereg:»linija a pręt« (2): y wſtecżył [Pan Bóg] cień przez dzieſięć liniy á prętow [per lineas] ktore iuż był záſſedł ná zegárze Acházowym/ wſtecż dzieſiąćią Kárbow. Leop 4.Reg 20/11, 4.Reg 20/10.
2. Umowna granica, pas rozdzielający dwa obszary (3): Decumanus limes, Liniya/ álbo Gránicá/ álbo ſciáná od wſchodu słóńcá ná zachód. Mącz 79a; Radius item dicitur virga qua Geometrae lineas iudicant, Prątek którym Geometre liniye czynią. Mącz 345a.
a. Prawdopodobnie równoleżnik (1): Segmenta mundi, Liniye cyrkle álbo częśći świátá. Alias Paralelli et Climata Mącz 377d.
3. Rządek napisanego lub wydrukowanego tekstu, wiersz (12): Poczyna ſie liczba Polska na linijach y na cifrach KłosAlg B; Ku lepſzemu wyrozumieniu tego/ Figurę z liniami obacz. KłosAlg D; Mnoż iednę licżbę przez drugą/ połoźywſzy iednę na linijach á drugą napiſawſzy. KłosAlg D4, D, D3v [2 r.], E3 [2 r.]; A s tądże Liſty gdy do Sądu bywaią przynieſyone/ pilnie máią być obaczone y czytáne/ ieſli thám co niemáſz wyſkrobánego/ álbo między Linijámi piſánego. GroicPorz y3; Ná drugim záſię brzegu wnętrznym ſą naprzod miedzy liniámi nie tylko liczby wierſzow káżdego rozdźiału rozſádzone/ ále y litery A, B, C, D WujNT przedm 25, przedm 25 [2 r.].
4. Zarys, kształt, kontur (7): Umbrae pictorum, Pierwſze liniye málárskie/ pierwſze náznáczenie málowánia. Mącz 501d; Compo, adumbro, Záćimiam/ zásłániam. Metapho. Náznáczam/ nákriſzam/ pierwſzy xtałd á linią kłádę/ yako czynią malárze niżly práwy xtáłd málowánia kłádą. Mącz 502a, 148c; Tyś piérwſzą bryłę ćiáłá/ początki máłé/ Y linije człowieká nie doſkonáłé Widźiał KochPs 203; Delineo – Obriſſuię, pierſze linie ocziagąm. Calep 301a.
Szereg: »linije albo kreski« (1): Linearis pictura, Graece graphis, Liniámi tylko álbo kreskami náznáczone málowánie. Mącz [194]b.
W przen (1):
Szereg: »wizerunk a zwierzchnie linije« (1): Ale náſz wiek wziąwſzy rzeczpoſpolitą iáko málowánié napięknieyſzé/ ieno iuż prze ſtárość nieco zeſzłé/ nietylko że go témi fárbámi/ którémi było/ odnowić zániedbał/ ále y tego nie vczynił/ áby był przynamniéy wizerunk iego/ á zwierzchnié linié záchował. KochWr 27.
5. Rysy twarzy (2): Physiognomia, seu pbysionomia, Práktykowánie álbo wieſzczbá z liniey á z xtałtu cziey twarzi. Mącz 298d.
Wyrażenia »linija twarzna« (1): Filum etiam lineamenta facere, Xſtałt twarzy/ ſtrefy á liniya twarzna. Mącz 127a.
6. Podłużne wgłębienie na ciele człowieka (5): Lineamentum, Liniya ná twarzi/ ręku/ y ynſzych członkách. Mącz [194]b.
Wyrażenie: »linija na ręku, na dłoni ręku, ręczna« (3:1:1): ACżkolwie ſą niektorzy czo mienią aby rzecży przyſzłe mogły być poznawane po liniach, to ieſt, brozdach niektorich na dłoni ręku przyrodzonych y wyrażonych GlabGad P; Incisure etiam dicuntur. Liniye ná ręku. Mącz 30a, 51d, [194]b; Calep 189a.
7. Brzeg rzeki [czego] (1): Wypiſánie linijey zachodniey Renu/ od niſzſſey Alſáciey áż do Mogunciey. BielKron 284.
8. Ród, pokolenie; stopień pokrewieństwa; prosapia Calep, Cn; genus, linea, stemma, trames generis Cn (33): KV ROZEZNANIV KREWNOSCI ZAKONV: trzebá wiedźieć co zową Linią y Graduſy. SarnStat 600.
Zwroty: »z linijej [czyjej] iść, urodzić się« [szyk zmienny] (3:1): ták iż kto z Aaronowey liniey po krwi nie ſzedł/ ten powołánia żadnego do kápłáńſtwá y do náuki ludu Bożego práwa nie miáł. SkarJedn 30, 48; SAmfon w Rzymie z zacnych/ y tych ktorzy ſzłi zliniey Ceſarſkiey/ rodzicow wrodzony/ wnáukach świeckich bárzo wyćwicżony był SkarŻyw 592; CzechRozm 156.

»prowadzić, położyć liniją« [w tym: czyją (2), czego (2)] = opisywać, wyprowadzać rodowód [szyk zmienny] (3:1): Iesli obádwá Ewánieliſtowie Mattheus z Lukaſzem iednę linią rodu Iozefowego prowádzą. CzechRozm 149v marg [idem 2 r.] 149v, *3v; zdáłá mi ſie rzecz być potrzebna/ [...] oſobliwie linią narodow Sławańſkich Ruſkich porządną genealogią według możnośći mozgu y śił náſzych [...] położyć. StryjKron 86; WujNT 3.

Wyrażenia: »linija krewności, narodow, powinnowactwa, rodu, urodzenia« (1:1:1:2:1): CzechRozm 149v [2 r.], *3v; StryjKron 86; A żadna oſobá z liniiéy krewnośći/ ich práwem bliſkośćią tego frymárku ábo zamiány odezwáć/ áni przenágábywáć niemoże SarnStat 1165; Prosapia generis series sive progenies – Narod, linia powinnowacztwa. Calep [863]b.

»linija poboczna« (1): Linia iest troiáka: Wſtępuiąca, Zſtępuiąca ná dół, y poboczna. SarnStat 600.

»z prawej [= legalnej] linijej pochodzący« (1): Parentes, Rodźicy y wſziſcy ynſzy przodkowie z práwey liniey pochodzączy aż do prádźiádów/ náſzy ſtárſzy. Mącz 278c.

»linija wstępująca« (1): SarnStat 600 cf »linija poboczna«.

»linija zstępująca« (1): SarnStat 600 cf »linija poboczna«.

Szereg: »linija i (albo) sukcesyja« (2): SkarJedn 48; Iáko Ewángeliſtowie potężnie dowodzą/ że Pan Ieſus ieſt prawdziwy Meſſiaſz/ potomek Dawidow y Abráhámow/ przez ten porządek potomſtwá/ przez tę linią/ álbo ſucceſſią ćieleſną WujNT 3.
Wyrażenie przyimkowe: »z [czyjej] linijej« (8): Ktorich [...] woczyecha Stimka slapalicz Iana Koperlaka sparcha, do thego czaſu ziwych, a Pawla Libudi z lini zabitego [...] słuſzne znayduyemy ZapKościer 1582/32v; wolno będźie inſzému powinnému choć dálſzému/ z któréykolwiek liniiéy/ o to czynić y konwinkowáć SarnStat 613. Cf »z linijej [czyjej] iść, urodzić się«, »z prawej linijej pochodzący«.
~ Wyrażenie: »z linijej ojcowskiej« = linea paterna Cn (1): tedy [żona] będźie poſtáwioná przez mężá v Akt/ y zwoleniem przyiaćiół przynamniéy dwu krewnych z liniiéy Oycowſkiéy SarnStat 1251. ~
W przen (3):
Zwroty: »z linijej [czyjej] iść« (2) SkarŻyw 493; Prawdy nie máſz v tych co z liniey Apoſtolſkiey nie idą SkarKaz Oooo2b.

»iść po linijej [czyjej]« (1): Lecz ty nowe náuki/ iż nigdy ieſzcze żádnemi cudámi potwierdzone nie były/ á nie idą też po rodzáiu áni po liniey kośćielney y kápłáńſkiey SkarKaz 419b.

Szereg: »rodzaj ani linija« (1): SkarKaz 419b cf »iść po linijej«.
a. W opisie rysunku drzewa pokrewieństwa (12): Nierowna poprzecznych Linia ieſt/ gdy Perſony o ktorych bywa pytánie/ ná nierownym ſtopniu ſą od ſpolnego Rodźicá/ iáko ieſth brátow Práwnęk/ á śieſtrzyná wnęczká. GroicPorz ff3, ff3.
Wyrażenia: »linija pobocznia« (4): Linia pobocznia Ma wſobie perfony/ ktore áni ſye od nas rodzą/ áni my od nich/ Ale od iedney krwie z námi pochodzą. GroicPorz ff2, ffv, ff3, oo3v.

»linija prosta [= prowadząca od rodziców do dzieci itp.]« [szyk 6:1] (7): Ktore Práwo tylko idźie między tymi Perſonámi/ co ſą ná proſtey Liniey. GroicPorz ff4, ffv [3 r.], ff2, ff4, oo3v.

9. Przyrządy w kształcie linii (7):
a. Listwa służąca do wyznaczania i kreślenia linii prostych; liniał; regula Mącz, Cn; canon Calep, Cn; euthygrammum, normula Cn (4): Káłámarz/ á w nim raſtrum dwie nowé linie WyprPl C3.
Szereg: »sznur albo linija« [szyk 2:1] (3): Regula, norma qua lineae diriguntur, Sznur álbo linia do proſtowánia á w práwą miárę czinienia czego. Mącz [351]a, 250b; Calep 159a.
Wyrażenie przyimkowe: »wedle linijej« (1): Longitudines ad regulam et Lineam, Altitudines ad perpendiculum anguli ad normam exigantur [...] Dłuſz wedle ſznuru álbo liniey/ wyſokość wedle ważki/ [...] máyą być ſtáwione. Mącz 250b.
b. Drewniana listwa z wyżłobionym podłużnie i napełnianym doraźnie wodą wgłębieniem, służąca do wyznaczania poziomego położenia przedmiotów; odpowiednik dzisiejszej libelli, poziomicy (3): Ale ieſli Wodę chceſz wáżyć/ tedy ſobie day Stolarzowi vczynić Liniją ná dłuż łokći ośḿ [...]/ y vczynić wniéy żłobek głęboki ná dwá pálcá/ ieno w kóńcách zoſtáwić progi dla tego áby ſye wodá nie wyléwáłá. A kiedy będzieſz chćiał ná Linijéy probowáć wagi/ tedy ſye snią ſpráwuy iáko y z Synwagą. Náléway wody/ pátrzayże ieſli po ónéy Linijéy wodá równo ſtoi/ vźrzyſzli/ ieſli nie równo/ káż podnośić kóńcá áże wodá ſtánie w miárę. Strum C2v.
10. Przen: Zasada, przepis, reguła postępowania (7): á druga [sprawiedliwość] [...]/ która ſię śćiąga ná zmowy/ kupná/ dániny/ ſądy/ miáry/ łokćie/ ſzácowánia: gdźie porownánia y ſpráwiedliwey liniey potrzebá. SkarKaz 310b.
Zwrot: »wedle linijej iść« = prawdopodobnie postępować uczciwie, zgodnie z zasadami (1): filum sequi, Nići ſie dzyerżeć/ álbo wedle liniey yść. Mącz 127a.
Szereg: »sznur a(l)bo (i) linija« [szyk 4:1] (5): Mącz [351]a; iz gdy ſię rozmnoży wiárá wáſzá/ wielkimi ſię sſtániemy miedzy wámi wedle práwidłá (marg) ſznuru ábo liniey. (‒) náſzego ku obfitowániu WujNT 2.Cor 10/15, 2.Cor 10/13; o ktorych [starszych autorach Pisma św.] wiedźieli/ iż z Apoftolſkiey ſucceſſyey ábo wſtępowánia ſznur rozumienia ábo linią mieli. SkarKaz 81b, 310a.
Wyrażenia przyimkowe: »pod liniją [czego]« = zgodnie z czym (1): Bo zowie ſię drugdy ſpráwiedliwośćią zakon wſzytek Boży piſány/ ktory ſpráwiedliwośći náucza. to ieſt/ iákoby wſzytko było proſto y pod linią y ſznurem woley Bożey/ y práwá od niego dánego/ á nic nie chybiáło áni ná tę ſtronę áni ná owę. SkarKaz 310a.

»wedle, według linijej« (3:1): Regulariter, Wedle ſznuru álbo liniey/ vmiárkownie. Mącz [351]a; Lecz y my nie będźiem ſię chłubić bez miáry/ ále według práwidłá (marg) ſznuru, ábo liniey. (‒) miáry [secundum mensuram regulae] WujNT 2.Cor 10/13, 2.Cor 10/15. Cf Zwrot.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Filum, Nić. Filum etiam est, Strefa, Linia/ Sztrich. Mącz 127a.
*** Dubium (1): iako Opatrzny Pawel wrobel kupil od Vtciwego Bartoſza zwarki Szoltisa, Wmiaſteczku pliać, ktory lieży miedzy domem Iana Kurka ziedney strony a Frąckowym domem linie zdrugiey. ZapKościer 1580/11v.

Synonimy: 1. kreska; 2. granica; 3. wiersz; 6. brozda; 7. brzeg, kraj; 8. narod, plemię, pokolenie, rod.

Cf LINIJAŁ

HG, KN