[zaloguj się]
[pdf]

GRANICA (1405) sb f

granica (1403), hranica (1), chranica (1); granica : hranica : chranica LibLeg (172 : 1 : 1).

Oba a jasne (w tym w piewszym 8 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N granica granice
G granice, granic(e)j granic, granić
D granicy granicåm, granicóm
A granicę, chranicu granice
I granicą granicami
L granicy granicach
V granico granice
inne sg a. pl A - granicę, granice

sg N granica (70). ◊ G granice (53), granic(e)j (1); -e : -(e)j LibLeg (5 : 1). ◊ D granicy (8). ◊ A granicę (33) [w tym: -e (3), -ą (2), -a (2)], chranicu (1); -ę : -u LibLeg (3 : 1). ◊ I granicą (25) [w tym: -a (1), -am (1)]. ◊ L granicy (93). ◊ V granico (1). ◊ pl N granice (124). ◊ G granic (387), granić (2); granić ZapKościer; granic : granić CzechRozm (1 : 1). ◊ D granicåm (6), granicóm (1); -åm : -óm SarnStat (1 : 1); ~ -åm (5), -(a)m (1) ◊ A granice (356) [w tym w e 2 r. błędne znakowanie]. ◊ I granicami (23). ◊ L granicach (208); -ach (103), -åch (57), -(a)ch (48); -ach GroicPorz, Mącz (5), BielSat (3), WierKróc, BiałKaz (2), BudNT, ModrzBaz (4), SkarJedn, SkarŻyw (2), BielRozm (3), ZawJeft, WujNT (2), VoySzl, CzahTr, KlonFlis; -åch MurzNT, LubPs (5), RejZwierz (2), RejZwierc (4), BielSjem, Phil, KochCz, KochFrag, OrzJan, JanNKar; -ach : -åch Leop (6 : 5), UstPraw (3 : 1), BibRadz (10 : 1), BielKron (10 : 12), BudBib (1 : 5), StryjKron (2 : 2), GórnRozm (2 : 1), SarnStat (40 : 12). ◊ V granice (2). ◊ sg a. pl A granicę a. granice (11).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Umowna linia, pas rozdzielający dwa obszary; terminus Mymer1, BartBydg, Calep, Cn; fines Mącz, Calag, Calep, Cn; limes (terrae), meta BartBydg, Mącz, Cn; confinium Calep, Cn [często pl w znaczeniu sg] (1062): Mymer1 3v; BartBydg 82, 157; RejPs 216v; HistAl K8v; LubPs X5v; Z ſtąp/ á świádecthwem zápewni lud: by lepak nieprzeſthąpił gránic chcąc widzieć Páná/ á zginęło by ich bárzo wiele. Leop Ex 19/21, Ios 1 arg; BielKron 32, 32v; Decumanus limes, Liniya/ álbo Gránicá/ álbo ſciáni od wſchodu słóńcá ná zachód. Mącz 79a, 127d, 194a, 219b, 220d; Calag 256a; BOg wieczny/ który wſzyſtkim roſkázuie Ziémſkim Tyránnóm/ mówić ſye gotuie. Pozowie źiemię od wſchodnéy gránice/ Aż do ſłonecznéy poznéy łóżnice. KochPs 74, 27; Confinium — Granica, prziległoſzc. Calep 238b; Finitores ‒ Granice ſipaiacy, granice widzelaiący. Calep 420b; Gnoma ‒ Kamien albo słupik granice dzielący. Calep 459b, 215a, 397b, 420a, 1057a [2 r.].

granica czego (11): HistAl M3v; gdyfz on ſam dawa wſſyſtkim żywot [...] y vcżynił z iednego cżłowieká/ wſzyftek rodzay ludzki/ áby mieſſkáli po wſſyſtkiey źiemi/ zámierzáiąc poſtánowione cżáſy/ y gránice mieſſkánia ich [terminos habitationis eorum]/ áby ſzukáli Bogá Leop Act 17/26 [przekład tego samego tekstu GrzegŚm A3, 51]; y vſtáwiſz im gránice gory tey w okoł/ ktore ieſli ktory przeydzye á dotknie ſie gory/ vmrze BielKron 32, 32; Extremitas, Kray/ Kráwądź/ brég. Ora et extremitas regionis, Koniec á gránicá kráyiny. Mącz 112c; GrzegŚm A3, 51; CzechEp 58. Cf »granice ziemie«.

granica między czym (1): Fines, Gránice ták miedzy polámy yáko y miedzy kráynámi álbo páńftwy y kroleſtwy. Mącz 127d.

W porównaniu (2): który przerzeczony ſkarb Zup [...] porządnie roſpráwił/ y iáko gránicámi iákiémi poſtánowił SarnStat 369, 382.

W charakterystycznych połączeniach: granica długa, mierzona; granica krainy, mieszkania (2); z granic zejście; granice dzielący (2), postawić, przechodzić, przestąpić, stworzyć (2), wydzielający, założyć; przez granice przejechać, wejść, wstąpić; za granice wypędzać; granicą (granicami) obtoczony, postanowić (2).

Zwroty: »strzec granice« (1): Morze z téy ſtrony/ morze y z drugiéy Strzédz będźie iego gránice długiéy KochPs 105.

»granicami zagraniczyć« (1): bo y Offiárnikom y káżdemu z oſobná pokoleniu/ oſobne cżęśći źiemie pewnemi gránicámi zámierzyć y zágránicżyć kazał [certis terminis circumscribi et definiri mandat]. ModrzBaz 48.

Wyrażenia: »za wtorą granicą« = daleko (1): Ach cżemuż brácia náſzy práwie o nas nie dbacie/ Iż zá wtorą gránicą od nas rozno mieſzkacie LubPs hh.

»granice ziemie, ziemskie« (3 : 1): Tys ſtworżył wſzvtki granice ziemskie/ thys ftworzył lato y wioſnę. WróbŻołt 73/17; LubPs dd4; BibRadz Ps 73/17; BiałKaz E3.

Zestawienia: »granica cardo« = linia graniczna w postaci drogi, fosy lub miedzy idącej z południa na północ [miedza – cardo qui a meridie ad septentrionem porrigitur Cn] (1): Limes Decumanus, Gránicá Decumańska od wschodu do zachodu słóńcá bywa mierzona/ To yeſt w dłufz/ zás Gránicá. Cardo/ od południá ná pułnoćy/ To yeſt/ ná przek wſzerzą. Mącz 194a.

»granica dekumańska« = linia graniczna w postaci drogi, fosy lub miedzy idącej ze wschodu na zachód [miedza – decumanus, qui ab ortu ad occasum porrigitur Cn] (1): Mącz 194a cf »granica cardo«.

W przen [z czym] (1): Tych wynioſłe gáłęźie precż ſię rośćiągáią/ Ledwie nie z obłokámi ſwą gránicę máią. WitosłLut A3v.
Przen (54):
a) Bardzo odległe krainy (29): Zamieſza ſie lud y zlęknie ſie y ći ktorzy mieſzkaią na graniczach ziemie [...]. Na graniczach, Iako w Indiey w murzyńskiey ziemi w Hiſpaniey y indzie od znamion. WróbŻołt V; RejPos 239v [2 r.].

granica czego (25): Y będźie pánował od morzá do morzá: y od rzeki áż do gránic okręgu źiemfkiego. LatHar 399. Cf »granice świata«, »granice ziemie«.

Wyrażenia: »od granic do granic« (1): Co do tych cżáſow mocno/ y bez żadney przymowki záchowuie Apoſtolſki Powſzechny Kośćioł Chriſtuſow y Boży: od gránic áż do gránic świátá WujJud 239v.

»ostateczna (a. ostatnia) granica« [w tym: ziemie (5), świata (1)] [szyk 6 : 1] (7): RejPs 27v; Do wſzytkich krolow Tyrſkich [...]. Y do Dedan/ do Themá/ do Buz y do wſzytkich tych ktorzy ſą w oſtátecznych gránicách [universis terminis mundi] BibRadz Ier 25/23; CzechRozm 254v; A obróć ku mnie święté yſzy ſwoie: Z gránice práwie świátá oſtátecznéy Do ćiebie wzdycha ſmutné ſerce moię. KochPs 87; á to imię Phut wykłada ſie po naſzemu Zawiáſa/ Bo y Mauritania ieſt práwie zawiáſą/ y oſtátnią gránicą ziemie przyległey Oceanowi wielkiemu ná zachod Słońcá StryjKron 11; WujNT 393 [2 r.].

»granica świata« (8): I będziećie mi ſwiádtzyć nie tylko w Ieruzálem/ ále teſz po wſtyſtkim [!] Zydoſtwie/ y Sámárij / y ná oſtátek aſz do gránic Swiatá. KrowObr 45, 19v; wiele ludu náwroćił y kościołow zákłádał ná Krześćiáńſką wiárę/ iáko Auguſtyn s. piſze iż s cżarnych iáſne podzyáłał/ náucżáiąc ſłowá Bożego áż do gránic ſwiátá. BielKron 144; RejPos 175v; WujJud 4, 239v [2 r.]. Cf »ostateczna granica«.

»granica ziemie« = fines a. termini terrae Vulg; extremum terrae PolAnt (15): Boć w ręku iego ſą wſzytki granice ziemie/ y wyſokoſci gory ſą iego. WróbŻołt 94/4; Widziały wſzytki granice źiemie zbawiciela boga naſzego. WróbŻołt 97/3, 64/9; LubPs O6; Leop 4.Esdr 16/13; Iáko ſą Bogowie ktorzy miedzy okolicznemi narody ſą/ ták bliſko iáko y opodal od ćiebie/ od iedney gránice źiemie áż do drugiey. BibRadz Deut 13/7, Dan 4/8, Eccli 44/22; BudBib Eccli 44/22; ReszPrz 105; LatHar 369.Cf »ostateczna granica«.

b) Zakres działania lub pojęcia; norma, reguła, prawo; meta Cn [w pl] (25): To prawdá/ iż czáſem wykraczáyą. Ale im też ſwyeccy wyele przez gránice vymuyą/ á w ſpráwy y vrzędy ich ſye w piráyą. KromRozm III H6v; GroicPorz 12v; Cżyście to ieſt rozumieć kto ſie ſam rozmierzy/ A rozeznawſzy ſwoy ſtan ná wſzem ſobye wierzy, Azákryſli gránice ſwemu przyrodzeniu RejWiz 90v; ModrzBaz 75v; Ale zoſtań zá ſwym plotem Krolu: inne ſą gránice Krolewſkie/ inne kápłáńſkie. SkarŻyw 91; OrzJan 93; Ták iż téż on Hiſzpan [...] częſté żárty ſtroił, żeſmy żadnych pewnych opiſánych gránic w ſwym ięzyku niemieli JanNKar D2v.

granice kogo, czego (7): Rácżey ſię niechay ten boi/ áby ſię mimo gránice słowá Bożego nie tułał/ áby raz ſtráciwſzy iednego Bogá/ nie ſtraćił y iednego iego Syná GrzegRóżn Kv; WujJud 40; Lecż niebieſkie przykazánia wſzytkim ktorziby ſię od pożądliwości ćieleſney hámowáć niemogli/ każą/ áby żony poymowáli/ á w gránicách [intra limites] prawdźiwego małżeńſtwá mieſzkáli. ModrzBaz 54, 7; CzechEp *3v. Cf »z granic wykroczyć«.

W charakterystycznych połączeniach: granice kapłańskie, krolewskie, małżenstwa, ojcow świętych, opisane, pewne, prawdy, słowa bożego (3), uczciwości; granice mieć (2), zakryślić; w granicach mieć, trzymać, zachować.

Zwroty: »od granic odstąpić« (1): od iego opinijey/ y od tych gránic/ ktore tá Confeſſya záłożyłá/ ſtopą iedną odſtąpić nie śmieią ReszPrz 70.

»granice przechodzić (a. przejść)« [w tym: w czym (1)] (2): Skąd ſie znácży/ że ten mądry mąż vmiał to dobrze vſiebie vważyć/ iáko ięzyk ludzki ieſt ſzkodliwy/ ktory iák ſkoro gránice ſwe przeydzie/ cżłowieká do wiela niebeſpiecżności też y nád nádzieię iego przywodzi Phil G3; NiemObr 10.

»granice przestępować (a. przestąpić)« [w tym: w czym (1)] [szyk zmienny] (5): KromRozm I Ev; WujJud 40; áby ſnać miłość abo nienawiść/ nádzieiá ábo boiaźń/ ábo iákakolwiek inſza namiętność/ gránic vcżciwośći nieprzeſtąpiłá [ne ... amor vel odium ... fines honesti egrediantur]. ModrzBaz 7; niegodźiło śię niewieśćie/ ták w vbiorzech/ iáko też y w inſzych wſzelákich ſpráwách / gránic (iáko mowią) przeſtępowáć [nec rebus gerendis ... transilire] ModrzBaz 31v; Nápomina Rzymiány/ áby od márności świeckich oderwáni cále ſię oddáli Pánu Bogu. 3 Nie wynoſząc ſię z dárow Bożych/ áni ich gránic przeſtępuiąc. WujNT Rom 12 arg.

»z granic [czego] wykroczyć« (2): BibRadz II 27c marg; Káżdy tedy ma ſię pilnie ſtáráć o to/ żeby w żyćiu ſwem y w obycżáioch [...] nie zmyślonego niemiał [...]/ nic tákiego coby z gránic prawdy wykrocżyło [quod veritatis fines excedat] ModrzBaz 60v.

»z granic występować« (2): CzechEp *3v; Pomáłu tedy do ſzcżęśćia przyſtępuy/ A ſzukáiąc go z gránic nie wyſtępuy. KlonFlis E2.

»granice zamierzać; granice są zamierzone; granicami zamierzony« (1; 1; 1): Ey dobrzeby gránic niezámierzáć Bogu/ y wſzechmocnośći iego. WujJud 70v; Nie cżytamy aby Apoſtołom pewne gránice zamierzone były. RejPosRozpr c2; ReszHoz 123.

Wyrażenie: »granica usypana« (1): aby ták łácno wiáry Heretykom nie dawał/ á poſtánowienia oycow ná zborze Niceáſkim/ y gránic od onych vſypanych/ nieprzeſtępował. SkarŻyw 389.
a. O granicach państwowych, plemiennych i administracyjnych; też pogranicze (707): MetrKor 46/175v; abowiem rozvmiemi yz za yego panowania. granyczam naſchim tham sthey stroni pokoy bedzie zachowan LibLeg 10/150; kozdj znas czo ſliſchim ſhranycze tedjſmi to wynny Krolowy yego M. oznaymycz LibLeg 10/155v; abi ony naprzod granycze nasche livdziem poſlanim ktey rzeczi Thureczkiego Czeſſarza okazaly LibLeg 11/26; a tak v m patrczie y na poſladek yeſly ſye Turczi niepokvſchą y daley nad te granycze wzyacz y Camieniecz LibLeg 11/58; y temv yeſt trzidzieſczy abo ſterdzieſczy liath abo y wieczey yako Czarzowie przekopſczi zawſche pothi granycze oznaymione. ti polya miewaly LibLeg 11/84, 6/78 marg, 118v, 157v, 7/69v [2 r.], 10/60 (61); WróbŻołt 106/2; ComCrac 15; Słyſzeliſmy iże thy będąc podnieſiony w pychę/ y przez prożną chwałę powyſzſzony/ zebrałes łotrzyki z gránic żachodnich/ á żądaſz z wielkoſcią Perſow walcżyć HistAl C3v; Rad Koronnych wezwać a z nimi sejm ten tu złożyć na to, abyście radzili, żeby granice były opatrzone ludem służebnem, ktory bywa za podatkiem pospolitym. Diar 23, 24; GroicPorz a3; I padł pierwſſy los ná ſyny Bieniáminowe/ [...] żeby poſiedli źiemię między ſyny Iudá y ſyny Iozeffowymi. I mieli gránicę ku pułnocy od Iordanu Leop Ios 18/12; [Moabitowie] zwołáli wſſyſtki boiowniki/ ktorzy wſſyſcy byli przepaſáni rycerſkiem páſem po wierzchu/ y ſthanęli ná ſwych gránicach. Leop 4.Reg 3/21, Ios 18/20 [2 r.], 19/10, 25, Iudic 9/16, Ez 48/21; A gdybyſmy z gránic woyſko ruſzyli/ tedy poddánym náſzym winniſmy ſzkodę nágrodźić. UstPraw D3, E3v; Wſzák winien ociec ſwięty/ páńſtwá Krześćiáńſkye/ Opátrowáć/ gdzye máią/ gránice pogáńſkye. RejZwierz 105v; Záchodnią też gránice [!] będziecie mieć Morze wielkie/ kthore was iuż zá grániczy od Zachodu. BibRadz Num 34/6, Num 34/3, 4, 7, 9, 11 (13); Pan Bog wielki grom vcżynił iż ſie Filiſtynowie polękli pocżęli vciekáć/ á Zydowie ie gonili bijąc áż do gránic. BielKron 63v; Albo wtey ſwey fortunie/ cżemu ſie Tátárom nieoprze áby mu ták cżęſto ſzkod niecżynili około gránic BielKron 232; Potym rychło oſadził gránice ludem ſwoim boiąc ſie ſzkod od Skánderbegá BielKron 257v; Ma Iucia zá gránice Eydorám rzekę BielKron 292v; y opánowali pola Temiſcirios z Greki o granicę/ s ktorych náieżdali [!] ine kroleſtwa. BielKron 297; Prowadził go Krol Boleſław z Gniezná áż do gránic z wielką poććiwośćią. BielKron 345, 210v [2 r.], 220v, 290v, 308v, 335 (17); KochSat A4; Drzewá prochem przypádły/ Tarcze popleśniáły. Wſzytkié Gránice puſté/ á Tátárzyn bierze KochZg A3v; Słyſzą nieprzyiaćiele przez gránice ryią/ A wżdy moi weſeli/ ſkaczą/ hucżą/ piją. BielSat Hv; RejZwierc [282]v, 119v, 186, 251 [2 r.], 255v [2 r.], 261v; BielSpr b2, 70, 75v; WujJud 2v [2 r.], 135, Nn5v; BudBib Ios 17/10, Agg 2/8; Rycerſtwu ſłuſzbę żołnierzką żeby miano cżym płáćić/ gránice od niebeśpiecżęńſtw/ aby byłi wyſwobodzone. BiałKaz K4v; PaprPan A4v; A gránice náſze niech będą iáko żołnierzmi/ ták inemi obronámi opatrzone ModrzBaz 103; O záłożeniu ſkárbu Rzecżypoſpolitey [...]. Mieyſce ták wielkiego ſkárbu niechby było ze wſzech namocnieyſze/ á od gránic nieprzyiaćielſkich co nadáley położone. ModrzBaz 123, 85, 88v, 103, 104v, 105; Oczko A4; Potym Krol woyſko roſpuśćił gránice żołnierzámi oſádziwſzy StryjKron 747; BielSjem 18; [Car moskiewski] Gránic y zamków budownych Odbieżał/ y miaſt wárownych KochPieś 45, 15; żeby wam z támtąd nie tylko rádę ná to prżynieśli/ iáko od Tátar obwárowáć gránice GórnRozm D3v, E3, Mv, M2; PaprUp A3, A3v; ale nad granicą chwilę się bawił awiętſzego woiska dlapokrzepienia sposabiał ActReg 121, 86, 103, 143, 148; Limenarcha ‒ Przełozoni nad przepuſzczanim przez granicze, portowni ſtaroſta. Calep 604a; OrzJan 88; KołakCath A4v; Dam pokoy ná gránice wáſze/ ſpác będźiećie/ á niebędźie ktoby wam miał przeſzkodźić KołakSzczęśl B, B; Kommiſſarze między páńſtwy Koronnémi, á między pogránicznémi wysyłáni ku pogodzeniu róznic y ſpráwiedliwośći, y gránic, y o cłá. SarnStat 836; A záśię gdźie Bierzwienik z Noteſzą śćiéka ſie/ nołowicę rzéki Noteſzy będźie gránicá SarnStat 1073; A gdźie w liśćiech gránice nie ſą opiſáné/ tám przerzeczoné Kśiążętá ſwé rádné Pány máią zeſłác: także y zakon. SarnStat 1109; My obiecuiemy dáć liſty do Przełożonych Gránic/ Zamków/ y Miaſt SarnStat 1235, 124, 131, 401, 878, 1053 marg (40); PowodPr 56; SkarKaz 39b, 40b; ábychmy każdego nieprzyiaćielá Koronnego/ [...] żołnierzmi zá Pobor/ od gránic odganiáli VotSzl C3v; CzahTr I2v; A gdy zápędźi ſtádo zá cudze gránice: Iuż beśpiecżen/ mniema by wolen ſzubienice. KlonWor 21.

granica czego (108): MetrKor 40/825; y zamek na granici oney ziemie Imionem Azow zbudował na brzegu rzeki Donu MiechGlab 40, *4v [2 r.], 24; LibLeg 7/8v, 10/66v, 150, 11/23, 24, 83v; Leop Num 21/13, Ios 12/2, 4 [2 r.], 5, 19/12, 1.Par 5/23, Ez 48/12; á byłá gránicá dźiedźictwá ich áż do Sáryd. BibRadz Ios 19/10, Gen 10 arg, 19, I 98c żp, Num 34 arg, Ios 19/18 (14); Nie daleko od gránic tey źiemie ieſt miáſtho [...] Apolonia BielKron 274v, 41v [3 r.], 202, 209, 222v, 236v [2 r.] (17); BudBib Ios 12/4, 5 [2 r.], 13/3, Iudic 11/26; ModrzBaz 30v, 105; SkarŻyw 28, 331, 519; Iże kędy gránice Szlácheckié do gránic Woiewództwá drugiégo przybiégáią, tám dwu Podkomorzów, lbo y trzech, ieſli y trzeciégo ſie dotyka, wywodzą. SarnStat 460, 130 [2 r.], 131, 132, 156, 187 (19); SkarKaz 41a; CzahTr E4. Cf »granice korony«, »granice krolestwa«, »granice państwa«.

granica między kim, między czym (a, i kim, czym) (22): Navka thim ktorzi od nas są na okazanie granycz miedzi naſchemy a Tureczkiego Czeſſarza panstwi wiſlany LibLeg 10/ 69v, 6/78, 159, 11/22, 24v, 85y; ComCrac 15; Gránicé między Woiewództwem Kiiowſkim y Powiátem Mozérſkim. SarnStat 1029; Gránicá miedzy Polſką y Pruſy SarnStat 1070 marg, 947, 1029, 1070 [2 r.], 1072, 1110 [2 r.] (15).

granica z kim, z czym (20): a tak baczczie v.k.m. ſkym maya Thurczi granicze LibLeg 11/44, 10/70v, 72, 11/23, 26v, 44v (9); BielKron 345; Po tę [Okę] byłá gránicá z Moſkwą z drugiey ſtrony StryjKron 421, 421 [3 r.]; PaprUp Bv; ActReg 46; OrzJan 128; Gránice Mázoweckié z Pruſy. SarnStat 1109 marg, 878, 1110 marg.

W połączenia z nazwą kraju, z przymiotnikiem od nazwy kraju, z imieniem władcy danego kraju lub ludzi ten kraj zamieszkujących (189): MetrKor 40/813, 46/175v; tedy w Eipcye na granicach Eliopoleod było nyektore xiąże HistJóz B3; gdy Iuhrowie ćiągneli ku białemu iezioru tedy widzieli na granici białey Ruſi obraz ieden lodowy MiechGlab *4v, *4v, 16, 24, 60, 74; przeszly przes granycze Byalogrodzka kyelka wſzy spvſtoſchily LibLeg 10/91, 7/8v, 10/71v, 93, 150, 11/57v, 72v, 157v; było też ricerſtwo krolá Anektanabá vſtáwione ná ſtraży gránic Perskich HistAl Av; á rozgłośiło ſie imię iego/ áż do gránic Egiptſkich Leop 2.Par 26/8; Y Wſtawſfy z onąd/ przyſſedł do gránic Zydowſkich zá Iordanem Leop Mar 10/1, Num 21/13 [2 r.], 15, 24, Ios 12/3, 4 [2 r.] (17); A gránice Chánáneyczykow były począwſzy od Sydonu BibRadz Gen 10/19, Gen 10 arg, I 98c żp, Num 34 arg, 3, I 98d marg (16); áż przyſzło do zbroie/ napierwey ná gránicách Hiſzpańſkich/ Potym v Belgyki BielKron 197v; Adryan Papież był narodu proſtego z Niemiec z Miaſtá Traiectun zgránic Holánderſkich BielKron 198v; támże ná gránicách Gálácyey á Bityniey vffy zſzykowawſzy bitwę zſobą zwiedli. BielKron 240v; Thá źiemiá ma ſpotrzeb zboża y winá/ przyległá ku gránicam Kſięſtwu Sabańdiyſkiemu. BielKron 283; Od gránic Węgierſkich odpędził Fráncuzy drapieżne BielKron 340v, 30v, 41v [2 r.], 175v, 201, 202 (47); Mącz 5c, 59c, 355a; á cżáſem drugi/ chocia nie będzie w Cżechach/ iedno iż gránicę Sląſką przeiedzie/ tho iuż inácżey nie będzie chciał mowić/ iedno po Cżeſku GórnDworz F2; RejPos 204 [2 r.], 204v; KwiatOpis [C2], C3v; Pan okrwáwił gránice Polſkie RejZwierc 255 marg [idem] Bbbv; BudBib Num 33/44, Ios 12/4, 5 [2 r.], 13/3, 4 (15); StryjWjaz B [4 r.]; KLońſcy ácż ná Wołyńſkiey gránicy mieſzkáią/ Wſzákoż y ná Podolu też y w Ruśi máią PaprPan I4v; SkarJedn 321; KochPs 98; Vrodzony w miáſtecżku Siſan ten Symeon ná gránicách Cylicyey/ zmłodu owce páſł v Oycá. SkarŻyw 28, 331, 571, 574; co ieſliby ná Turki chciał woynę wieść/ tedy to mogł doſyc proſcieyſzą drogą vczynić/ y do gránic Tureckich przyść StryjKron 672, 31, 41 marg, 46, 165, 284 (14); KochPam 84; ActReg 41, 46, 95, 182; KochCz B2; WujNT Matth 4/13, 19/1, Mar 10/1; Było téż y drugié miáſto temuż podobné, ále iuż ná gránicach Włoſkich y Fráncuſkich JanNKar B4; A té ſą gránice źiemie Zmudzkiéy y Pruſkiéy. SarnStat 1110, 187, 878, 983, 1059 marg, 1109 (15); VotSzl C4; CzahTr Hv [2 r.].Cf »granice koronne, Polskiej Korony«.

W charakterystycznych połączeniach: granica kończy się (2), obraca się (3), wpadnie, zachodzi, zakoliła się; granica bliższa, domowa, dzierżana, nieprzyjacielska, obroniona, obwiedziona, odnowiona, okazana (2), opatrzona (2), opisana (2), oznajmiona, pogańska, postanowiona, (p)oznaczona (naznaczona) (3), pusta, zgodzona (2); granica dziedzictwa, krainy, krola, książąt, powiatu, województwa; granic(e) droga, koniec, miejsce, niepewność, obejrzenie, okazanie (4), opatrzenie, ordynacyja, pogodzenie, poprawienie, porządek (2), przełożony, rozdzielenie, straż, ugodzenie, uspokojenie (2); granic dowiedzieć (wywiedzieć się) (3), dowieść (2), odbieżeć, ujechać; granice bliski, blisko (2); od granic(e) bliżej, chodzić, daleko, jachać, odemknąć, odemknion, odganiać (wygnać) (2), odległy (2), odpędzić (zapędzić) (2), wracać się; do granic(e) (do)prowadzić (3), gonić, kończyć się, panować (2), (przy)jachać (3), przyjść (iść, przychodzić) (8), przyżąć, rozgłosić się, ruszyć się, ściągać się, wracać się, wyprawić, wywieść; z granic ruszyć, wrocić się (2), wyjść, zebrać (2), zjachać, zostać; granicy przyległy; ku granicy iść (2), obracać się, ściągać; granicę (granice) dokonać, kazić, kłaść (2), mieć (10), obwarować, okaz(ow)ać (ukazać) (14), okrwawić, opatrować (opatrzyć) (5), osadzić (2), pokropić, położyć (założyć) (2), postąpić, przeciągnąć, przechodzić (3), przejechać (przejeżdżać) (2), przestąpić, przeznaczyć, przywrocić, rozmierzyć, rozwieść (rozwodzić) (2), ruszyć, skończyć; wu granice ciągnąć, (powy-, ze)słać (14), (przy)jechać (4), przyjść (pojść) (5), przysiąc, przysięga, ruszyć, uciec, wyjeżdżać, zstąpić; o granice opanować, pisać, powiedzieć, sprawować, zawodzenie, zgodzić się (4); przez granice bywać, chować, paść, przeganiać (3), przejść (4), przepuszczanie, ryć, wtargnąć, wygnać; za granicę chodzić (iść) (3), (po)ciągnąć (4), (po-, wy)jechać (jeździć, przejeżdżać) (10), przeganiać, przejść, przepuścić, ruszyć (się) (4), słać, uciec, wieść, wychylić, wyganiać (wygnać) (3), wykraczać, wypędzać (zapędzać, zapędzić) (3), wypuszczać, (wy)wieźć (wywozić) (7), wywodzić (2), wyzwać; za granicę ciągnący, przedawanie, wyciąganie (wyciągnienie) (2), wyganiany, wynoszony, zsadzon; granicą (granicami) iść (przyść) (2), zamkniony; za granicą być, czynić, dostać, iść, mieć, nagabany, pojman, zadzierżany; na granicy (granicach) bronić, być (11), chować, czekać, ćwiczyć się, dziać się, dzierżeć (2), leżeć (położyć się) (17), mieć (3), mieszkać (4), nastawiać głowy, opatrować (2), pobić, posieść, postanowić, postawić (3), przedać (2), przywieść, siedzieć, stać się, stanąć, strzec (2), urwać, wkopać, wojować, wziąć (2), założyć (2), zasadzić (się) (2), zbudować, bitwę zwieść, zjachać się; na granicy (granicach) bity, karany (2), leżący, mieszkający (2), położony, przyjęty, zbudowany; o granicach dowiedzieć się; po granicy (granicach) chodzić, działać, popalić, uczynić szkody (2), wić się; przy granicach leżeć (2), zachować; w granicach być, mieszkać, postanowienie, uczynić.

Fraza: »granica pojdzie (a. idzie, a. przyjdzie itp.), bieży« [szyk zmienny] (10 : 1): a ot tad od vſczia Nyeſtrowego Lymenem poſzla granycza mymo oczakow az do vſczya Nyeprowego LibLeg 10/71v; A záś od południá z ſtrony Káryáthyaryrn/ wychodzy gránicá ku morzu Leop Ios 18/15, Ios 19/22; Y bieży gránicá ich do Tabor/ do Seheſimá BibRadz Ios 19/22, Num 34/3, 8, 10, 12, Ios 19/11; BudBib Ios 17/7, 10.
Zwroty: »deptać granice [czyje]« = najeżdżać zbrojnie, napadać (1): A on wybáwi nas gdy Aſsyryánin prziydźie do źiemie náſzey/ á będźie deptał gránice náſze [et cum calcaverit in terminis nostris]. BibRadz Mich 5/6.

»granice graniczyć; ograniczenie granic« (1 : 1): odpyſſalyſczie wolią swoye opowyadayącz y ti granycze chczącz granyczicz LibLeg 11/83; tedi on pital tegoz poſlancza wielie może livdv bicz dopyro przi panach waschich ktorzi wiyachaly teras dla ogranyczenya tich granycz. LibLeg 11/85.

»granice najeżdżać« = infestare fines Modrz [szyk zmienny] (2): ModrzBaz 64; á ſam ćiągnął przećiw Xiążęćiu Czeſkiemu Boleſławowi Brátu ćiotecznemu/ ktory Polſkie gránice około Klocká náiezdzał StryjKron 165.

»(o)bronić, obrona, bronienie granic; granica (ma być) (o)broniona; obrona, bronić się na granicy« = fines tueri Modrz; metas a. granicies tueri JanPrzyw [szyk zmienny] (18 : 2 : 1; 2; 4 : 1): a gdy ludziom ukażą obronę na granicy, nadziewać się tego żeby rychlej się dali przywieść ku czekaniu tego wolnego czasu. Diar 68, 67, 68 [2 r.]; O bronieniu Gránic. UstPraw D3; Sláchtá winna bronić granic od wſkokow nieprzyiaćielſkich UstPraw D3; Nie po winniſmy iedno ná gránicách bronić ſie nieprzyiaćielowi, BielKron 328, 131v, 222v, 226, 308v, 410 [2 r.], 428v; CzechRozm 181; Wierz mi iże nie domá ták pocechowány/ Ale broniący gránic tám miedzy tyrrány/ Snadź mężniey niżli Kokles on pocżynał ſobie PaprPan H2v, Cc2v; ModrzBaz 30v; StryjKron 350; Czáſu pod Interregnum gránice króleſtwá máią bydź bronioné. SarnStat 4, 125 żp, 891 [2 r.], 1051; SkarKaz 41a; Widzimy iáko Ceſarz Chrześćijáńſki y Turecki w ziemi Węgierſkiey y indziey/ gránic ſwych bronią. VotSzl C4; CzahTr F4v; SzarzRyt C.

»granicę oznaczyc (a. naznaczyć)« (2): LibLeg 11/24; Gránice Tureckie áż do morzá kthore zową Ionium náznácżył.BielKron 241.

»granice postanowić, ustawić; granice(-a) były (a. ma być) postanowione(-a)« = constituere terminos Modrz [szyk zmienny] (1 : 1; 2): przes lyſti swoye wſkazal ze to yeſt yego m. wolia abi te granycze bily ogladane y postanowione LibLeg 11/25, 6/159; gránice po rzekę Elb álbo Labi áż do morzá Niemieckiego ſobie ſnimi vſtháwił BielKron 345; poſtánowił gránice onych ludźi wedle licżby ſynow Izráelſkich. ModrzBaz 105.

»granicę powieść; granica będzie wiedziona; wiedzienie granic« [szyk zmienny] (2; 1; 1): Gránicá też tá będźie wiedźioná [egredietur terminus] áż do Zefronu BibRadz Num 34/9; Gránicę też od Wſchodu powiedźćie od wſi Enán áż ku Sefámá. BibRadz Num 34/10, Num 34/7; SarnStat 1072.

»granic(e) strzec« (2): Bo Márchionów vrząd iest, pográniczną obronę dźierżec: y ztąd ie Marchiones ięzykiem ſwym zową, co gránice ſtrzédz winni. SarnStat 131; GrabPospR N2v.

»granice, granic (po-, u)czynić; granica jest (a. aby była, a. ma być) uczyniona« [szyk zmienny] (8 : 1; 5): y chodzyly granycz czinycz a tak niebilo dobrze ale polozily tam glowi LibLeg 11/57v; yz ony nad roſkazanie wasche pana swego nie chcziely granycz ſlvſznich vczinicz LibLeg 11/86, 10/70, 70v, 11/26v [2 r.], 85, 85v; Granice wrzece oſie zſlupow zelaznich potziniel PaprUp Bv; Gránice między Xiążęćiem ſtolpſkim á Miſtrzem máią bydź vczynioné. SarnStat 1113 marg, 1029, 1071, 1264; KlonFlis Gv.

»granice utwierdzić; granice utwierdzone« (2; 2): któré oſoby ták wybráné/ gdy przyśięgą ćieleſną gránice miedzy ſtronámi ták niezgádzáiącémi ſie vtwiérdzą [terminantur et desinunt JanStat 848] SarnStat 1072; Gránice oné ták vtwiérdzoné przez przyśięgę [...] máią zoſtáć [de praedictis limitibus JanStat 848]. SarnStat 1072, 1264 [2 r.].

»wtargnąć przez granice« (1): Przitim ktorzi Tatarowie bily wtargnely przes granycze panstwa waschego LibLeg 10/67v.

Wyrażenia: »od granice do granice« (5): y poddał ią Faraonowij y wſzytek lud iey od granice do granice krom zýemie kaplańſkiey HistJóz E3; LibLeg 9/53v; Przythym Symonowi brátu iego dał ſtaroſtwo od gránic Tyrſkich áż do gránic Egiptſkich [a terminis Tyri usque ad fines Aegypti Vulg]. BibRadz 1.Mach 11/59, Ez 45/7; RejPos 204.

»granice koronne, Polskiej Korony« [szyk 17 : 1] (17 : 1): Gdzie poſſel wasch powiedzial przed namy o Tatarzech Byalohrodzkich ktorzi sye bily wtargnely przes granycze polskiey Coroni LibLeg 10/66v; By snadź w niebytności JKM tu od Korony granice koronne od nieprzyjacioł pogranicznych nie były przegabane, raczył tu JKM zjechać Diar 23; Prot A4v; OrzJan 55; SarnStat 102, 117, 124, 130 [2 r.], 131 (13); SzarzRyt C.

»granice krolestwa« = margines imperii Mącz; limites a. metae regni JanStat; fines regni JanPrzyw (16): BibRadz 2.Par 8/2; Mącz 193d, 210a; A Ieſliby téż zá czaſu pánowánia náſzégo/ ábo potomków náſzych dla woyny zá gránice króleſtwá iecháć nam była potrzebá SarnStat 135; [ludzie] którzy woły/ bydłá/ y inné rzeczy [...] w króleſtwie kupuią/ á oné zá gránice króleſtwá wiozą/ álbo gonią/ będą powinni pokázáć ſie w Komorách/ któré ſą na cłá náznáczoné SarnStat 398, 4, 300, 451, 883, 891 (12); CzahTr F4v.

»granica naruszona« (1): Granice W.XL.go nad spisy Vniey nawielu mieyscach naruszone. ActReg 41.

»granice ostateczne (a. ostatnie)« [szyk 2 : 1] (3): rozbili namioty ſwoie v Ethán ná gránicach oſtátnich Egiptu. BielKron 30v; KochPs 98; y idąc áż do oſtátecznych gránic [ad finales granicies JanStat 869] miáſteczká Criſzburg y wśi Háldenſtad/ gdźie ſie weſpółek zeſzły/ táſz wieś [...] ma zoſtáć w páńſtwie y przy Zakonie náſzym. SarnStat 1090.

»granica państwa« = limina imperii Mącz; fines imperii Modrz (8): Ieſly zebi wiecz ktorzi owczarze chcziely za wolią waſchą na polach przes granyczae panstwa waschego owcze ſwe pascz LibLeg 10/68v, 10/67v, 68; Mącz 193d; zwłaſzcżá iż to widźimy v Turkow wobycżáiu/ że ná gránicách páńſtw ſwoich [in finibus ditionum suarum] zamki od woyny dobrze opátruią ModrzBaz 103, 105v; OrzJan 94; SarnStat 438.

»pewna (ma być) granica; pewność granic« [szyk 6 : 2] (7; 1): ysch my do tich czaſſow pewnoſczy tich granycz wiedziecz niemozemi LibLeg 10/68, 10/68v, 11/22, 24, 83v, 86v; BielKron 345; którzy powinni będą pewné gránice miedzy témy Woiewództwy vczynić. SarnStat 1029.

»granica słuszna« [szyk 4 : 1] (5): abichmy sobv ſtron granicze mieli cziſthe aſlvschne abi naſchi poddany ſwaſchimi poddanimy y woyewodi vkraynimy wieczey miedzi ſobą otho przimowienia zadnego niemiely. LibLeg 10/61v, 11/83v, 85v, 86, 86v.

»stara, (ktora jest) staradawna (a. starodawna), dawna granica« = antiquus terminus JanStat [szyk 6 : 4] (4 : 4 : 2): yeſtesmi gotowy granycze ktore są dawne a prawdzywe miedzi naschemy a Tureczkymy panstwi okazacz. LibLeg 10/70; alye gdi polia vedlie ſtarich a prawdzywich granycz ogranyczone bedą tedi poſſel nasz powye ze radzi to mi vczinymi [...] dlia they przyazny która yeſth miedzi Czeſſarzem Tvreczkim LibLeg 10/71; yedno ze tha zyemia od dawnich czasſow prziſlvſcha kv zamkv oczakowſkiemv ktori mi trzimami teras wmoczi swey zawſche vziwami tego wedlie staradawnich granycz LibLeg 11/20, 10/70, 11/25v, 26, 27; SarnStat 1088, 1110; KlonWor 4.

»granica (z)wieczysta (a. wieczna)« (3): chczącz otim sprawiedlywie sye dowiedziecz gdzie ſą y na ktorich mieſczach granycze zwiecziſte tego zamkv naschego oczakowſkiego LibLeg 11/83v, 11/83v; onéy rzéki połowicá Bierzwieniká będźie gránicą wieczną [erit limes perpetuus JanStat 849] miedzy Króleſtwem Polſkim/ y źiemią nowégo Márgrábſtwá. SarnStat 1072.

Szereg: »granica i brzeg« (1): y niech nie będźie ná téy rzéce żadnégo Młyná ná gránicach y brzegách [in limitibus et rippis JanStat 846] ſpólnych. SarnStat 1070.
Wyrażenia przyimkowe: »na granice« = na pogranicze (30): MiechGlab 16; yſſz yey M. ſzdworv ſſwego Pawla Comornyka do Barv na granycze poſſlacz raczila. LibLeg 11/134; Tho theſch hoſpodar moy Ilayſch voyewoda poſlal na chranyczv lyſthi ſſwoye LibLeg 11/162v, 10/72, 11/19, 20v [2 r.], 21v, 58 (14); ComCrac 15; potym sſtąpiliſmy ná gránice zachodne/ gdzie tám wſzyſcy przebywáiący pod náſze pańſtwo ſie poddáli HistAl D5; BibRadz Iudith 2/14; BielKron 191 v, 316v, 320, 406, 415v, 418, 434; Rotmiſtrz ieden ciągnąc z rothą ſwą ná gránice/ miał nocleg w Biſkupiey wśi GórnDworz R4v; ActReg 40, 61; WujNT Matth 19/1, Mar 10/1.

»o granicę« = tuż przy granicy (1): [Cesarz turecki] terąz iuż ztobą/ y z króleſtwem twoim niedáléy ieſt/ ieno o gránicę. OrzJan 73.

»za granicę« = do obcego kraju; extra terminos Mącz; extra fines Modrz (49): abi ony Czycho y ſpokoynye ſſya zachowaly. [...] Aza granycze do szadney Zyemye Nyeprziyaczyelſzkyey any yezdzycz any ſſlacz nyeſzmyely. LibLeg 11/133v, 6/118v; Mącz 450c; Prot A4; Ale ſie niechciał żadną rzecżą báwić/ tylko wolny á ſpokoyny żywot ſobie obierał. A s Polſki też iáko żyw zá żadną grániczę nie wyiechał/ chybá w kſięſtwie Litewſkim bywał y to bárzo máło. RejZwierc Aaa; BudBib Iudic 11/18; Byłáby też rzecż bárzo pożytecżna/ náleść do tego drogę/ áby pieniądze zá gránice niebyły wynoſzone ModrzBaz 35, 83v; StryjKron 577, 657; żeby was Krol dawſzy pieniądze/ ſuper haſtam zá gránice nie wywodźił GórnRozm Bv, E3v, M [2 r.], Mv; OrzJan 58, 59; álbo téż woyſko nád Dekret Séymowy zá gránice [extra regnum JanStat 540] do nieprzyiaćiół wywiódłeś. SarnStat 142; O wolnym przedawániu zboza zá gránice SarnStat 295; Stároſtowie zá gránice nie máią robotniká do Wołóch wypuſczáć. SarnStat 523, 117, 131 [2 r.], 132 [4 r.], 135, 301 (28); KlonKr E3; VotSzl D3; trzebáby teraz Iákiego Interregnum: ále przyidzie nam iść Albo ná Nis, albo gdzie ſłużyc zá gránice CiekPotr 41; Nie mow/ Nie powinienem iecháć zá gránice KlonWor 31.

»za granicą« = w obcym kraju (10): yszby ony zadnych nayaſdow gwalthow y skod zagranyczą w panysthwach Crolya yego M. pana mego czinycz poddanem V. Ce M. nyedopuſczaly LibLeg 7/32, 6/118v, 7/33, 11/23v, 133v; Ale gdyby zá gránicámi był poyman w nieprzyiaćielſkiey ziemi y ſzkody/ y więzienie winniſmy nágrodźić. UstPraw D3; BielKron 213; ModrzBaz 25v; tedy wżdy owé rány lżeyſze będą których zá gránicámi doſtániemy OrzJan 136; O tych, którzy w gránicach y między Mytnémi Komorámi mieſzkáią: á cokolwiek w miáſteczkách, któré zá Komorámi y Gránicámi ſą, kupuią. SarnStat 1241.

»na granicy« = na pograniczu; in finibus Modrz, JanStat; in graniciebus JanStat (127): A thim lyvdziom waſſym. ktorzy na granyczy ſą potrzeba. abiſczyą moczno roſzkazaly. yſzbi walaſkiey ziemye drvgi raz nyekazili. MetrKor 46/118, 40/825, 46/175v; HistJóz B3; MiechGlab 40; Theſſ na granyczach zly lvdzie mayą bicz karany ſz obv stron po stharadawnemv LibLeg 6/159v; Pogranycznim staroſtam Krol yego m zawzdj roſkazvye y yeſcze podrugie roſkaze abi na granyczach Zlodzieystwa bronyly a ſprawiedlywoscz czinyly. LibLeg 11/50; abi poſlal w.m. [...] kv panom zyemyanom. kthorzi maya wſſzi y ymyenya nagranyczach. LibLeg 11/162v; y prziyachawſchi wnaſche moldawſkye zyemye naſchamey granyczi y wyelkye nyepoſpolythe ſkodi czinyly. LibLeg 11/164v, 6/78v, 117, 10/150, 11/71v, 72 (22); ComCrac 11 [2 r.]; A yego K. Mcz raczyl obyeczac mieć ſtraſſ pylną y pewną y chować yą na Graniczach ku Ziemy Tureczky przylieglich ConPiotr 31v; Diar 23 [2 r.], 67; Záſmucą ſie Narody/ á polękáią ſie cud twoich ktorzy ná gránicách mieſzkáią [qui habitant terminos a signis tuis] Leop Ps 64/9, Num 21/13, 24; On záſię ná gránicy/ ná Rycerſkiey ſpráwie/ Snadź ſwe cżáſy wychował/ od młodośći práwie. RejZwierz 92; ZBáraz był kiedyś zamek/ ná gránicach ſławny RejZwierz 92, 103; tedy przećiwko niemu wyiechał do niekthorego miáſteczká Moábſkiego v Arnon/ ktore było ná ſámey gránicy [que est in extremo termini]. BibRadz Num 22/36, 4.Reg 3/21, 2.Par 8/2, Iudith 14/3; y ieſt to ſpodziwieniem káżdego mądrego cżłowieká/ cżemu thy łotry w puſzcżáią do źiemie ná gránicách/ cżegoby mieli pilnie Sthároſtowie doględáć BielKron 262; Ma Szwecia kſięſtwo Angiermáńskie/ kthore ku pułnocy ná gránicách Lápanow dzikich ludzi leży BielKron 293v; Krol Włádźiſław dobył záſię zamkow ktore byli poſiedli Rákuſzánie ná gránicach. BielKron 389, 30v, 41v, 108v, 175v, 202 (36); Calabria [...] Krayiná we Włoſzech/ ná gránicách przećywko Greciey/ w ktorey Brunduſium głowne miáſto. leży. Mącz 30d, 5c, 59c, 194a, 355a; Prot B4v; KwiatOpis [C2]; RejZwierc 186v, 251; BudBib Num 33/44, 1.Mach 3/42; Náiázdow y ſkod/ drapieżnych Tátárow/ áby przeſtrzegano y ſtrzeżono/ ludźmi ſłużebnymi/ ná gránicách. BiałKaz K4v, K4v; PaprPan I4v; ktorzy gdy słyſzą/ że żołnierze náſzi ná gránicy lezą/ domá mieſzkáią/ á náſzych źiem nie woiuią. ModrzBaz 103, 103 [2 r.]; SkarJedn 321; SkarŻyw 28, 331, 571; StryjKron 31, 437, 672, 722, 781; GórnRozm D2, M2 [2 r.]; ActReg 125, 148; Phil C3; KochFrag 29; OrzJan 11; WujNT Matth 4/13; JanNKar B4; Vſtáwiamy także: iż ieſli ludźie do źiemie Cypſkiéy Sól z Zupy Bocheńſkiéy wezmą/ á ieſli ią w Sączu álbo ná innyċh gránicách przedádzą: tákowąż kaźń máią znośić. SarnStat 374, 102, 108, 300, 319, 374 (10); VotSzl C4; CiekPotr 60.

»po granicach« = na pograniczu (7): od tich cżaſow Wuhrowie Pannonią [...] poſiedli. Gdyż Słowianie telko po granicach. Pannoniey zoſtali. MiechGlab 60; wiele miaſt y wśi popalon o/ zwłaszcżá w Sáſkiey źiem i/ y po gránicách. BielKron 218v, 253v; RejZwierc 185; BielSen 19; ActReg 147; CzahTr D4v.

»w granicach« = na pograniczu (4): Ale teras ták tzyńmy/ by wolność y s páńſtwem/ Iuż nie była pod mocą/ pod márnym pogáńſtwem Iuż ſą w gránicy/ Zli wſzem pohancy. WierKróc B3; O tych, którzy w gránicach y między Mytnémi Komorámi mieſzkáią SarnStat 1241, 891, 1241.

b. O granicach prywatnych posiadłości (242): gydącz oththey tho granycze asz do drogy kthora shya vyedzye Sraszyncza do Rakoua polye gayu vyshokyego [...] esz tho yesth na lyewą strona pana Razynskyego a na prawa stron a nasze gymyenye Rybyenskye ZapWar 1522 nr 2287; owa wsisthkiego czo tu iest w Varschewskim powiacze pan alexy spanem Castallanem maią tesh do tych ze piaczy lath vzywacz y ony napoly trzymacz a takiesz granicz wsisthich gdzie by iedno byla potrzeba doviescz awssakos panu Iakubovy brathu maią czo rok placicz ZapWar 1548 nr 2668, 1502 nr 1906, 1907, 1908, 1910, 1521 nr 2168 (11); A o tymże się pracują Zęby i nokti siłują, By onego przyczynili, Czego łakomie nabyli. A pomykając swych granic Nie mają sobie krzywdy za nie BierRozm 17; Poſtanoviono a vchwaliono ieſt iż Commiſſarze niemayą wspravach ſądv ſwoiego odstempovacz ſtatutu poſpolitego okolo granicz vykvpna ymienia abo dzialv opiſanego. ComCrac 17v; RejWiz 87 [2 r.], Cc7; Duchowni ſądźić niemaia [!] rzeczy ziemſkich/ á ſámi krzywd ziemſkich/ iáko o gránice/ o zábićie/ o rány/ o chłopá zbiegłego dochodić [!] niemáią UstPraw B; Kto imienie przeda/ ten ma gránicę vkázác kupcowiUstPraw H; tedy oná rzeká ma być gránicę/ kthorey máią obiedwie wśi vżywáć iáko rzeki grániczney UstPraw Iv; O liściech ná gránice. Gdy kto vkaże liſt Commiſſárſki przes nas potwierdzony/ ktoryby znáczył známioná grániczne UstPraw I2v, A3, A3v, H [2 r.], H3v, H4v [3 r.] (28); VKażyſz ty gránice/ pánie zyemiáninie/ Bo tych błot nie zyeźdźi/ ledwe w mrozy źimie. RejZwierz 100v, 138; Mącz 194a; Prot B4v; ABowiem to dziś tobie máią zá rozum á zá oſobne kochánie/ gdzie ktho kogo álbo w práwie/ [...] álbo w iákiey gránicy/ álbo w iákieyżkolwiek roſpráwie oſzuka á podſtąpi. RejZwierc 191, 246;ModrzBaz 140v; on vyrzawſzy kámień ná roli/ bieżał y ſtánął ná kámieniu/ y záwołał: owo gránicá. SkarŻyw 527, 527 [2 r.]; ZapKościer 1579/24 [3 r.];BielSjem 19 [3 r.]; ActReg 45, 80; OrzJan 52; Przećiwko ſąśiádóm przyáćiennym, ieſli ſą, weſpółek pozwánym o gránice, iáko ma bydź poſtąpionoSarnStat 461; OKoło gránic náſzéy ſzláchty ták bydź chcemy obwárowano SarnStat 464; A gdźie oboiá ſtroná znáków znácznych między dźiedźinámi nie będźie miáłá/ tedy powodowa ſtroná ku dowodowi gránic/ iáko wedle Práwá ieſt/ z świádki ma bydź przypuſczoná. SarnStat 464; A tákowa rzéká álbo potoczek ma bydź zá gránice miáná SarnStat 466; O KOMMISSARSKICH gránicách zebránie krótkié, dla obiáſnienia gránic źiemſkich SarnStat 467; STároſtowie y Dźierżawcy dóbr náſzych/ gwałtów Szláchćie w gránicach [in limitibus JanStat 409] niech nie czynią SarnStat 844, 188, 459, 461 [6 r.], 462 [2 r.], 463 [2 r.] (55); PowodPr 71.

granica czego (12): UstPraw E2v, I2v; StryjWjaz B4; A kiedyby te ſpráwy ſzły o máłe rzecży/ toby łácniey/ z ćierpieć: ále wielekroć bywáią bárzo wielkie/ ábo o gránice imion [de possessionum terminis]/ ábo o cáłe imioná/ ábo o inſze nieznośne krzywdy. ModrzBaz 90v; GostGospPon 170; tedy przedśię przyrodzoné piérwſze rzéczyſko/ kędy piérwéy wodá ſzłá/ ma bydź zá prawdźiwą gránicę onych dźiedźictw SarnStat 466; OBiáſniamy Státut około gránic dóbr nie wedle liſtów y znáków w nich opiſánych/ ále iż czynioné bydź máią wedle świádectwá ſtárców SarnStat 842, 460, 688, 842 [2 r.], 843.

granica od czego (1): Te wielkie goſpodárſtwá mieli ſobie zá nie/ Od ſwoich właſnych dziedzin nie cżynili Gránic. BielRozm 8.

granica z kim (2): IEſliby kto máiąc gránicé z kim [...] drwá álbo inſzé potrzebné ku vżywániu drzewá/ w cudzym leśie álbo gáiu rąbał SarnStat 471 [idem: gránice] 668.

granica między kim, między czym (a, i kim, czym) (13): yako tho schą granycze prave hy prawdziwe Myedzyhymyenyem Mloczinskiem hy borakowskiem ZapWar 1531 nr 2469; MetrKor 61/35; RejZwierc 247; ktorzi beli pozwani pozwem Iego Msci Pana Woiewody Pomorskiego [...] odnoſząc Mąndat Iego Msci do Sliachetnego Iędrzeia Kackiego o Granice miedzi Liniewkiem a /Liubaniem/ ZapKościer 1581/24; Phil C3; ZA częſtym ſwarem między poddánymi náſzymi około gránic między dźiedźictwy ich/ któré czynioné bydź máią/ trudné y ćiężkié niekiedy wſczynáią ſie pytánia SarnStat 466, 461, 467, 469, 843, 1197, 1218, 1264.

W połączeniu z nazwą posiadłości lub przymiotnikiem od nazwy posiadłości (20): Kandy poydzye pan czirsky szswyathky swymy od (wangla sokolowskiego) granicze sokolowskyey thandi yego na prawo a Mikolaya visnyevskyego na lewo ZapWar 1515 nr 2175; Iako tham kandym schethl od falanth granicze tho yesth na lewo Rądzinskye ynacey vosczalkowskye a na prawo raschynskye ZapWar 1520 nr 2180; a on bendzie vinien doviescz y dokonycicz granicz Nohaczowskich wsitkich ZapWar 1548 nr 2668, 1515 nr 2176, 1516 nr 2137, 2139, 1520 nr 2252, 2253 (20).

W charakterystycznych połączeniach: granica (granice) dobr (4), dziedzictwa (3), dziedziny, imion, włości; granica komisarska (3), mianowana, nowa, oględowana, opisana, potwierdzona, prawa, prawdziwa (2), przeczna, rozmiotana, skażona, spolna, szlachecka, ziemska; granica kończy się, zgadza się; granic(e) dowod, krzywda, miejsce, objaśnienie, okazowanie, okopywanie, skaźn, świadek (2), zepsowanie; granic(e) dokończyć, dowieść (dowodzić) (3), omieszkawać, patrzyć, podeprzeć (2), pomykać, przyczynić, zyskać; od granic(e) iść (pojść, przejść) (6), płacić, wziąć; do granie(e) brać, iść (odejść, przejść) (3), ściągać się; około granic egzekucyja, sprawa; około granic gwałt czynić; granicy leżeć; z granic zganiać; granicę (granice) mieć (3), najachać, potwierdzać, przechodzić, przekazować (2), przestępować, przewłaczać, rozkryślać, ukazać (pokazać) (5), wyznawać, zapisować; o granicę (granice) krzywda (3), mandat, pozew; o granicę (granice) gabać, poz(y)wać (pozwany) (5), prawować się, skarżyć, swarzyć, uciec, uciskać, zgadzać się (zgodzić) (3); na granicę (granice) komisarz, pozew, zapis (2); na granice przysiąc; przez granice gnać; za granicę mieć (miany) (2), przyjachać (najachać) (2), przyjść, zapędzić; granicą być (2); na granicy (granicach) być, dowod, o granicy (granicach) księgi (2), wiedzieć; w granicy (granicach) gwałt czynić, oszukać, rozciągać się, rozdzielony (2).

Frazy: »granica ma być pewna« (1): tákowem liſtem práwym á nie záſtárzáłem ábo też nie pſotliwem ma być wierzano/ y owſzem oná gránicá ma być pewna á nie ſkáżoná. UstPraw I2v.

»granica przybiega, zaszła« [szyk zmienny] (1 : 1): w tákowey rzeczy dozwalamy poddánym náſzym vżywáć brzegu oney rzeki/ ták ſzeroko iáko ſzeroko záſzłá gránicá oney dzyedziny iego. UstPraw E2v; Iże kędy gránice Szlácheckié do gránic Woiewództwá drugiégo przybiégáią, tám dwu Podkomorzów, álbo y trzech, ieſli y trzeciego ſie dotyka, wywodzą. SarnStat 460.

Zwroty: »ponawiać, ponowienie granic« [szyk zmienny] (1 : 3): ydącz thątho rzeką kthora byezy slasszv copanyskyego przesz yezyorko thak dlvgo alesz do wągla Rvszyeczskyego y Xaghenskyego pothpyerayacz prawa szwego y granicz ponawyayacz starych wedlug lystha sadowego yana dzedzycza s brwynowa ZapWar 1527 nr 2376; Nath tho yescze wssythko pan Viernoss bendzie vinien [...] seznacz y poczwierdzicz tbe vgode we wssythkym a zwlascza okolo ponovienya thych granycz vyssey mianovanych ZapWar 1550 nr 2665, 1529 nr 2475; SarnStat 473.

»granice (po)stanowić; granice mają być stanowione; granic (po)stanowienie« = fines constituere Modrz; limites constituere JanStat [szyk zmienny] (3; 1; 2): áni gránic żadnych ſtánowić/ áni przyiáźni iákokolwiek náruſzoney poiednáć vmiećie/ okrom gwałtu/ á ſzyrmirſkiego nacżynia. ModrzBaz 141; iáko też z innych podobnych rozſądków gránicé między dobry náſzémi królewſkiémi/ y dźiedźicznémi [...] niech poſtánowią. SarnStat 469; A dla poſtánowienia gránic między dobry Szlácheckiémi y inych którychkolwiek Podkomorzy [...] Komorniká [...] ma náznáczáć SarnStat 1218, 467, 843, 1310.

»(u-, po)czynić granice; (u)czynienie, udziałanie granic; granica (ma być, jest) uczyniona« = granicies facere, granicies est facta JanStat [szyk zmienny] (16; 21 : 1; 6):Ieſliby kto kopce ná czyiem vſypał nie vrzędnie/ tháki [...] ma zwieść Podkomorzego ku vdziáłániu gránic pod winą 14 grzywien ſtronie á ſądowi tákże UstPraw Iv, I2 [3 r.] I2v; Bá toć ieſzcże powinna rzecż/ Aleby nas Sláchty nie drzeć/ A pocżynić nam gránice/ Praw nie wywrácáć ná nice. RejZwierc 234; BielRozm 8; áby káżdy pozywáiąc do ſądu Ziemſkiégo o vczynienié gránic [pro graniciebus faciendis JanStat 414] nie kładł pieniężnégo ſzácunku SarnStat 461; ále powód powiedźie vrząd wedle ſwéy woléy y ſwégo ſumnienia/ y vczyni gránicé kopce ſypiąc SarnStat 465; Które gránicé przerzeczonym ſpoſobem vczynioné/ y przyśięgą powodową popráwioné/ Podkomorzy álbo iego vrząd ſkaże ná wieki trwáć SarnStat 467; A wſzákże tenże gwałtownik będźie powinien [...] oné gránicé rozmiotáné z nowu vczynić y popráwić [et eosdem limites a se disiectos restaurare, et de novo erigere JanStat 422]. SarnStat 471, 234, 235, 456, 461, 466 (37).

»ujeżdżać granic« (1): Táiemnie vieżdżáią ſtárodawnych gránic/ Párgáminy/ piecżęći dawne v nich zá nic. KlonWor 4.

»wieść, prowadzić granice; (ob)wiedzienie granic« [szyk zmienny] (3 : 1; 2): Też ku przyſiędze ſłucháć gdzye ma powod przyſiądz z świádki/ iż ſpráwiedliwie wiodł gránice. UstPraw I; A to dla tego/ iżby iákie gábánie od nich niebyło przy okázowániu á obwiedzyeniu gránic. UstPraw I; SarnStat 456, 461, 464; A wſzákże ſię grunty kráść owi ludźie zdádzą/ Co krzywo y nieſłuſznie gránice prowádzą KlonWor 4.

Wyrażenia: »od granice do granice« (2): kadym przeshedl rzeką nrową przesz lasszy ygaye od granycze proszkowskyey alesz do granycz moszenskych thady yesth byskvpye sdbykowskye na prawo a gąszynskye na lewo ZapWar 1532 nr 2402, 1553 nr 2685.

»dawność granic« (1): Mierzenié pól w Polſcze trudno ma bydź, boby ſie zruſzyło śiłá controwerſiy dla dawnośći gránic. SarnStat 475.

»przeczna granica« (1): Decumanus ager, Przeczne gránice/ które dzielą ymienie od wſchodu słóńca przećiw zachodowi. Mącz 38c.

»przyrodzona [ = naturalna] granica« (1): Podkomorzy w gránicách naprzód y náde wſzyſtko ma pátrzyć przyrodzonéy gránice [naturalem limitem JanStat 409], to ieſt potoczká, álbo rzéki miedzy dziedzictwy płynącéy SarnStat 466.

»słuszność granic« (1): tedy wedle náſpráwiedliwſzego wyrozumienia Commiſſarzow/ ktorzy pod ſumnieniem máią rozeznáć ſłuſznoſć gránic w oney roznicy gdzie ſię ſtárzy zgodzić nie mogli UstPraw 12.

»sprawiedliwa granica« (3): Iako tbądi kadi ya hydą hy hurząth schipie Granycze są spraviedlive Granycze ktore dzielią hymyenye moye hy bratha mego ZapWar 1542 nr 2503; MetrKor 61/35v; przyśięże powodowa ſtroná z ſześćią świádkow ſobie w rodzáiu równych ná prawdźiwé y ſpráwiedliwé gránice [super vera et iusta limitatione JanStat 418] SarnStat 465.

»granica stara, starowieczna, starodawna« [szyk 3 : 2] (2 : 2 : 1): thv szą stharovieczne granycze ktore dzielą hymyenye rakovskie sgaymy okanczkiemy ZapWar 1532 nr 2452, 1527 nr 2376, 1542 nr 2504; Leop Prov 22 arg; KlonWor 4.

»granica wągielna« = granica załamana pod pewnym kątem lub oznaczona kamieniami węgielnymi (3): Iako ya tho vyem kądy Mykolay przesethl oth granycze vagyelney lyesnovolskyey. ZapWar 1520 nr 2253, 1520 nr 2252, 1536 nr 2493.

»znak granic« = signa limitum JanStat [szyk 3 : 1] (4): yako then strvmyen Strzenyecznycza yesth granycz snak nasich ZapWar [1534] nr 2526; Który vkaze znácznieyſzé znáki gránic, tego Podkomorzy pode czćią y ſumnieniém ma przypuśćić ku dowodowi SarnStat 464, 476, 928.

Szeregi: »granica a(l)bo (i) miedza« = limes aut meta JanStat [szyk 5 : 2] (7): tedy oſtatek on czegoby pąn nieprziznal ma bycz odeſląn do prava ziemſkiego, o wlaſnoſcz, o granicze abo miedze. ComCrac 20; Calag 256a; iáko rzeczoné dobrá albo dźiedźictwo wśi N. wſwycb gránicách y miedzách zſtárádawná ieſt roźdźieloné SarnStat 685, 214, 1249, 1250, 1253.

»granica i rozdział« (1): Kędy do gránice y rozdźiału Płot, Rzéká, należy: pátrz w tych Tytuléch, Státutów właſnych z reyeſtru. SarnStat 470.

»znaki graniczne i granice« (1): Ale gdy liſty Kommiſsarzów náſzych znáki grániczné y gránice dóbr [signa metalia, et limitationem bonorum JanStat 407] náſzych z dobry ſąśiednémi ſzlácheckiémi w ſobie zámykáiącé/ przez nas ſą potwiérdzoné SarnStat 842.

Wyrażenie przyimkowe: »o granicę« (1): Zabywſzi yą w Golczewye kedi pana Jacubovi ſynowye myąſkayą do Grzibowa o granyczą vcziekla. LibMal 1544/83v.
c. O brzegach wód (12): W tym pieniu chwali Prorok pana boga y dobroci iego iże niebo ſtworzył do kthorego wſtąpił w obłoku/ [...] iże woda nie wychodzi z granicz ſwoich/ ize ten pan żywi zwierz y ptaſtwo WróbŻołt hh6v; Y zakreſiłes wodę graniczą ktorej nieprzeſtąpią ani ſie wroczą ziemie przykriwać. WróbŻołt 103/9, hh7v; Kto zawarł drzwiami Morze [...] Obtoczyłem ie gránicámi moiemi [terminis meis]/ y założyłem záworę y drzwi. Leop Iob 38/10, Ez 48/21; GrzegRóżn N4v; KochPam 83; Zá twoim roſkazániém w brzegách morze ſtoi/ A zámierzonych gránic przeſkoczyć ſye boi. KochPieś 72 [idem] ArtKanc P14.

granica czego (1): iáko Dawid mowi: Zámierzyłeś pánie gránice iego/ ktorych nie może minąć. HistRzym 104.

granica od czego (1): y záłożył gránice zyemie od wielkiego morzá BielKron 3.

granica miedzy czym a czym (1): Poſtánowił gránice miedzy ziemią á miedzy wodámi ták iż iedno drugiemu záſzkodzić nie może RejPs 152.

W charakterystycznych połączeniach: granica morska, wąska, zamierzona (2); z granic wyjść; granice posta(no)wić (2), przeskoczyć (2), założyć, zamierzyć; granicami obtoczyć.

Wyrażenie: »granice ziemie« (1): BielKron 3 cf granica od czego.
2. Wszelkie znaki graniczne, kopce, słupy, rowy, miedze itp. (62): BielKom C2; Gdy kopáią gránice zyemię rozmierzáią/ Cżáſem ſie o máły kęs márnie zábijáią. RejWiz 87; PaprPan Dd3v; Vrzędnik ma pilno ſtrzedz wyorywánia gránic od ſąśiad/ á ſwey ma pilnowáć GostGosp 8; á ták tylekroć/ ileby gránic popráwić niechćiał y zabraniał ſie/ ma cztérnaśćie grzywien przerzeczonéy ſtronie/ y tákże wiele Sądowi ku zápłáceniu przepáśdź w káżdé ośm niedźiél. SarnStat 471.

W charakterystycznych połączeniach: granic skończenie, wiedzienie, wyorywanie; granice kopać, poprawić, ruszać z miejsca.

Zwroty: »granice ponowić (a. odnowić, a. odnawiać); ponowienie (a. odnawianie) granic« = limites innovare JanStat [szyk zmienny] (4; 4): Którą winę zápłáćiwſzy w drugich ośmi niedźiél/ będźie powinien gránicé przepowiedźiánym obyczáiem odnowić SarnStat 471; O ponowieniu gránic. SarnStat 472; Aby też w gránicách żadné nielubośći y ſpory niemogły ſie wſcząć: chcemy gránice w pięć á w pięć lat/ ieſli tego potrzebá będźie/ odnawiáć. SarnStat 1077; O odnawiániu gránic. SarnStat 1077 marg, 472, 473, 1176 [2 r.].

»granice kłaść, położyć; granic położyć; granice (były) położone« [szyk zmienny ] (2 : 1; 1; 5): bi ony syechawschi siie ſprawiedliwye thego wſſitkiego dopatrzili y granicz dobrze polozili LibLeg 10/61v; y ten potich mieſczach roſyezdzal y potich vrocziſczach granycze kladl yako sziemią Tatarſką tak y sbyalimgrodem tak tesz y sziemya woloſką LibLeg 10/72; gdibiſczie miely wolią na tho zebi bili ſluſchne a obiczayne granycze polozone albo vczinyone tedibiſczie wiſlaly [...] pana albo dwv w niewielkym poczczie LibLeg 11/85v; miely czy panowie waschi weſpolek znaschim Sandziakiem zgodzywſchi ſſie wedlug ſprawyedlywej rzeczi granycze polozicz. LibLeg 11/86, 11/83v, 86, 86v; SarnStat 1164, 1165.

»przekładać granice; przekładanie granic« [szyk zmienny] (1; 1): Podkomorzy bez przyczyny gránic przekłádáć nie może. UstPraw I2; O przekłádaniu granic. UstPraw 12.

»rozgraniczyć granicami« (1): któré dobrá ſwoié dźiedźiczné przerzeczony N. chce rozgrániczyć/ gránicámi [dilimitare graniciebus JanStat 415]/ y znáki gránicznémi SarnStat 462.

»rozsyp(ow)ać granice« = disterminare, dividere, dissipare Mącz (2): Distermino, Rozgrániczam/ rozſipnyę gránice. Id est divido, dissipo. Mącz 450c; KTóryby Stároſtá rozſypał gránice/ áby ie powinien był vſypáć [...]: y máią bydź trzymáné mocnie/ wedle kopcu SarnStat 844.

»(u)sypać granicę; (u)sypanie granic; granice będą sypane; granice sypający« = terminos statuere Mącz [szyk zmienny] (2; 7; 1; 1): Iako thądi kadi ya hydą by hurząth schipie Granycze ZapWar 1542 nr 2503; Mącz 412c; Finitores ‒ Granice ſipaiacy, granice widzelaiący. Calep 420b; gdy powód będźie przyśięgał z świádki na ſpráwiedliwé wiedźienié y ſypánie gránic [super iusta ductione et sipatione granicierum JanStat 116]. SarnStat 463, 456, 463, 468 [2 r.], 844, 1247 [2 r.].

»ustawić (a. postawić) granice; postanowienie granic« (2 : 1); LibLeg 10/68v; Alexander sſtąpił z gory/ y vſtáwił gránice przez kthoreby żaden nie ſmiał przechodzić HistAl K8v; SkarŻyw 357.

Wyrażenia: »przenoszenie granic; przenoszący granice« (1; 1): O przenoſzeniu gránic. BibRadz Deut 19 arg; Przeklęty przenoſzący gránice blizniego ſwego [qui attingit terminum proximi sui] BudBib Deut 27/17.

»(u)czynienie granic; granice (mają być a. są) (u)czynione« [szyk 6 : 5] (7; 4): LibLeg 11/85v; roſkázuiąc pozwánemu álbo przekazánemu/ áby ſtánął przećiw powodowi/ ktory zwiodł vrząd/ y też ku ſypániu Kopcow/ á vczynieniu gránic UstPraw I; gdy vrząd powodowa ſtroná powiedźie ku ſypániu y czyniéniu gránic [ad sipandum et faciendum granicies JanStat 416]/ między dobry przerzeczonémi SarnStat 463; A ták zá temi znákámi któré przeydźie/ á przyśięże/ tám gránice máią bydź czynioné y kopce vſypáne SarnStat 472, 472, 473 [2 r.], 1176 [3 r.], 1177.

»umocnienie granic« (1): yzbi y waſchi y naſchi poddany pograniczny ytesz panowie zadney potim kv skardze prziczini niemiely, a od poſtanowienia y vmocznienia granicz abi potim kazdi swe wiedzacz swego vziwal a na czvdze nieprzichodzil LibLeg 10/68v.

»granice żelazne« (2): A ták vmyſlił Ruſkich kráin doſtháć poki iego dziad Chabry granice żelázne záłożył. BielKron 348, 345 marg.

Szeregi: »(ani) granice, (i, abo, ani) kopce« = termini et gades terrarum JanStat [szyk 14 : 4] (18): UstPraw I; Praediator, qui peritus est iuris ad praedia pertinentis, Podkomorzym może być zwan/ który gránic y kopców obyczáye y záchowánie y práwá wie. Mącz 317c, 38b, 412c, 450b; áni gránic áni kopców w niwczym nie każemy vmnieyſzáć/ álbo w nieprzeſpieczność przywodźić SarnStat 1119; GDźie między którą Szláchtą w iednéy y w téyże wśi/ ábo dźiedźictwie iednym/ y w imięniu ich nie byłyby położoné pewné znáki gránice ábo kopcé między częśćiámi y dźiały ich SarnStat 1164, 472 [3 r.], 473 [2 r], 1176 [4 r.], 1177, 1247.

»granice i słupy« (1): Ná wſchod słońcá poſtáwił gránice y żelázne słupy v Niepru SkarŻyw 357.

»granice i uroczyszcza« (1): ſwyado[ly] my thich granycz hospodarſkich poky a po ktorim myeſczam granycze y vroczyſcza ſą panstwv yego M. xyeſtwv wyelikomv Lytowſkyemv y ſsziemią Tatarſką LibLeg 10/71v.

»znaki, (i) granice« = signa et limites JanStat [szyk 4 : 3] (7): yako pothy są granycze hy snaky hymyenya nasego ZapWar 1529 nr 2477; LibLeg 11/86v; Gránice oné ták vtwiérdzoné przez przyśięgę zá znáki y gránice miedzy Króleſtwem Polſkim y miedzy nowym Márgrábſtwem ná wieki máią zoſtáć. SarnStat 1072, 462, 1053, 1164, 1264.

3. Obszar, terytorium, ziemia zawarta w jakichś granicach; fines Mącz, Cn; regio Cn (203): ZapWar [1534] nr 2526; LibLeg 11/81; Nacięzey ći ſnadz będzie/ tu ż nim z granicz wyniſc A potym iuż z nim cżo chczeſz tam możeſz vcżynic. RejJóz B; A przeto opátrz tho á bácz drzewiey niż w gránice w nidzieſz/ iákie tobie vćiski y niebeſpiecżnoſći mogą ſie przydáć HistAl H2v; MurzNT 6 marg; Przyzwał Pan ſproſnych much wyelkość w gránice ich wſſytki LubPs Yv, hh3v; poydziem ſobie [...] ták długo dokąd nie wynidziemy z gránic twoich Leop Num 21/22; Od puſzcżey y od Libanu/ y rzeki wielki Euffráten/ aż do morzá ná zachod słońcá/ będą gránice wáſſe. Leop Deut 11/24, Num 21/23, Ios 1/3, Ez 48/13, Ioel 3/6, Mar 5/17; Gdybyſmy poddánym náſzym roſkazáli ruſzyć ſię ná woynę z gránic/ tedy niż ſię ruſzą obiecuiem im dáć ná ſzkodę Kopiją/ pięć kop groſzy UstPraw D3, D3; Y záłożę gránice twe od morzá czerwonego/ áż do morzá Páleſtyńſkiego BibRadz Ex 23/31, Ios 1/4, 13/30, Iudith 3/10; Goski A12; BielKron 18v, 194, 226v, 343, 441v; Mącz 220d, 467d; RejPos 73v, 300; RejZwierc 185v; A ieſli ty odmawiaſz puſćić/ oto ia poráżę wſzytkę gránicę twoię [omnem terminum tuum] żábámi. BudBib Ex 8/2; Záydzićie do Chálná/ á obacżćie [...]. Izali lepſze niż te kroleſtwá? Ieſli więtſza gránicá iych niż gránicá wáſzá? BudBib Am 6/2, Iudic 11/20, l.Reg 7/14, Ioel 3/6; ModrzBaz 73; Calag 120a; Panu day cześć poſádo Siońſkiéy ſkáły: [...] Który pokoiem vſłał twoie gránice KochPs 213; StryjKron 95, 552; GrochKal 17; WujNT Matth 8/34, Mar 5/17, Act 13/50; SarnStat 132 [2 r.], 181, 218, 628, 890 (10); KlonWor A4v; KmitaSpit A4v; SkarKazSej 666b [2 r.].

granica kogo, czego (26): MiechGlab 60; WróbŻołt 7/7; KrowObr 57; I pogrzebli go/ na gránicách dzierżáwy iego [in finibus possesionis]/ w Támnáthſare Leop Ios 24/30, Deut 2/4, Iudic 20/6; BibRadz Iudic 2/9, Iudith 4/3, 1.Mach 14/6; BielKron 41v; BudBib Ios 24/30, Iudic 11/22; Phil C3; WujNT Act 17/26; SarnStat 1113. Cf »granice korony«, »granice krolestwa«, »granice ojczyzny«, »granice państwa«.

W połączeniu z nazwą kraju, z przymiotnikiem od nazwy kraju, ludzi ten kraj zamieszkujących lub z imieniem właścieiela lub władcy danego kraju (37): OpecŻyw 175v; LubPs S6; KrowObr 57; Ale coá mnie zwámi Tyrze/ y Sydonie/ y wſzyſthká gránico Paleſtyńſka [et omnis terminus Palestinorum]? y zali ſie wy nádemną pomśćićie? Leop Ioel 3/4, 1.Reg 11/3, 4.Reg 10/32; A ták [...] przyſzedł ku morzu Gálileyſkiemu/ przez poárzodek gránic Dekapolis. BibRadz Mar 7/31, Gen 23/17, Deut 2/4, 1.Reg 11/3, 7, Iudic 4/3, 1.Mach 9/72; BielKron 41v, 231v; RejPos 203v [2 r.], 255, 300; Bom ia też proſty Polak nigdzyey nie ieżdzáiąc/ Tum ſie páſł ná dziedzinie iáko lecie záiąc. Z gránice Polſkiey mile nigdzyem nie wyiechał RejZwierc 240v, 255v; BudBib Iudic 11/21, 19/29, Ioel 3/4; SkarJedn 248; SkarŻyw 357 marg; StryjKron 406; Nie tegoć záſłuzyły wdźięczné rymy moię/ Któré od vmárzłégo morzá imię twoie Roznioſły áż do brzegu Murzyńſkiéy gránice KochFr 95; WujNT Mar 7/31 [2 r.]; KlonKr F3. Cf »granice koronne, korony«.

W charakterystycznych połączeniach: granica wielka (2); granice ziem; granic brzeg, dalekość, odbiec, (po)śrzodek, rozność; do granic roznieść się, wstąpić, wyprawić; od granic oddalić, odegnany, odpędzać, wyrzucić; z granic ruszenie, wyjeżdżanie; z granic odejść, przyjść, przypławić się, ruszyć (się) (4), (ś-, wy)ciągnąć (4), wybić, wyganiać (wygnać) (2), wyjechać (jeździć) (4), wyjść (wyniść) (8), wypędzić (wypędzać) (4), wyrzucić, wywozić (2); granicy dać pokoj; granicę (granice) poborzyć, pokojem usłać, porazić, spalić, umniejszać (4), wyswobodzić, założyć, zamierzyć, zasieść; przez granice iść (pojść, przejść) (4); w granice wniść; granicą iść; na granicach pogrześć (pogrzebać) (3); po granicach być (2), iść (pojść) (2), rozesłać (posłać) (5), zostać; w granicach dostać się, mieć, mieszkać, odejmować, oglądać, okrwawić, osadzić, pomordować, porazić, przyjść, rozdzielony (2), słyszeć, sprawiedliwość czynić, trwać, trzymać (2), ujść, ukazać, zabić, zachować (5), założyć, zawierać się; w granicach leje się krew (2), podkanie.

Zwroty: peryfr. »na końcu miecza granice swe mieć« = zbrojnie rozszerzać swe granice (1): MEzny Sławiánin [...] Rozſzerzał z nimi włość w ſzerz, wzdłuz, ſzeroko, [...] Ná końcu Mieczow gránice ſwe máiąc, A nieprzyiáznym plácu doſtawáiąc. KlonKr A.

»granic pomknąć« = fines proferre Mącz, Cn; propagare a. proterminare fines Cn (2): Mącz 127d; Tuż po nim widzę mężné Boleſłáwy/ Prze których dźiélność/ y ſtáteczné ſpráwy/ Polſká ſzéroko ſwych gránic pómknęłá KochPieś 12.

»postąpić granic« (1): Gdzie aczkolwiek przes pana Tharla yvsz nam swą volą oſteczną [!] oznaymyl yz niechczial poſtapycz granycz yedno podemie. LibLeg 11/77.

»w granicach przestrono czynić« = rozszerzać granice (1): Odpowiedzyał Iozue áby ſobie w gránicach przeſtrono cżynili/ á dobywáli kráin po goracb dáley zá zyemię obiećáną. BielKron 48.

»granic przyczynić« (1): MOSKIEVVSKA DVME, BY PIORVN, ZGROMIVVSZY, GRANIC Y SLAVVY POLSZCE PRZYCZYNIVVSZY. GrochKal 20.

»granic przymnażać (a. mnożyć), przymnożenie« (2 : 1): StryjWjaz B4; vſtáwicznie woyny wiodł/ częſtymi zwyćięſtwy gránic Litewſkich/ przymnażáiąc. StryjKron 360, 250.

»granice rozszerzyć, rozciągnąć, rozprzestrzenić; granic rozszyrzenie (a. rozszerzanie); rozszerzać w granice« = proterminare Calep [szyk zmienny] (10 : 1 : 1; 3; 1): Rozprzeſtrzenił gránice [dilatavit fines] narodu ſwego y był ſprawcą źiemie. BibRadz 1.Mach 14/6; BielKron 240; Tim ći Polſka uroſła/ a granice ſwoie Rozciągnęła ſzyroko miedzy morza dwoie. KochSat A2v; Gránice rozſzyrzáli w rozlicżne kráiny/ Nie tylko áby ich co miał viąć kto iny. A dziś choć nam przypada rozſzyrzenie gránic/ Wſzytko to nam fábułá/ wſzytko to nam zá nic. RejZwierc 246v; BudBib Deut 12/20; ModrzBaz 127v; SkarŻyw 357 marg; StryjKron 6, 95; GórnRozm Mv; Calep 866a; Phil C3 [2 r.]; Z ochotą ſławy we wſzem przeſtrzegáiąc, A nie milſzego nád nię tobie maiąc. Rozſzerzał Polſkę w gránice ſzeroko KlonKr Cv; CiekPotr 88.

»wtargnąć w granice, do granic« (1 : 1): áni pothym śmiał wtárgnąć w gránice Zydowſkie [de terra Iuda Vulg], BibRadz 1.Mach 9/73; BielKron 231v.

»granice w pokoju zachować« (1): Bo przytymże roſkazániu tákim obiecał im to Pan Bog/ iż gránice ich w pokoiu záchowáć miał SkarKaz 41a.

Wyrażenia: »granice koronne, korony« = fines Regni JanPrzyw (3 : 2): Gránice Koronné, y Wielkiégo X. Litewſkiégo, obiecuie Król nieumnieyſzáć, ále ich brónić. SarnStat 124; áby ludźie náſzy [...] ſoli/ zwłaſczá w báłwániéch zupełnych/ z gránic Korony náſzéy do Sląſká y do Móráwy inſzémi drógámi/ iedno przez Oświęćim nie wywoźili SarnStat 967, 12, 1230, 1233.

»granice krolestwa« = termini regni JanStat (6): UstPraw D2 [2 r.]; wſzákże dopuśćił im [król Edom] po gránicach kroleſtwá ſwego iść/ á lud iego nośił im żywnośći przedáwáć BielKron 41v; Gránic kroleſtwá mégo Polſkiégo nie będę vmnieyſzáć SarnStat 124, 124, 891.

»granice ojczyzny« (1): Każdy w gránicách oycżyzny ſwey chlebá Może doſtáwáć ile mu potrzebá. KlonFlis Cv.

»granice państwa« (1): [Bajazet] mocą á chytrośćią ſwą rozſzerzył gránice páńſtwá ſwego BielKron 240.

»aż na skończenie granic« = bardzo daleko (1): iż káżdey tákiey białeygłowy áż ná ſkońcżenie gránic á bárzo dáleko ſłynie ſławá á zápłátá iey. RejPos 306.

»granice staradawne« (2): Obiecuiemy [...] Powiáty onéy źiemie przerzeczonóy [...] w ich gránicách ſtárádawnych/ [...] nienárnſzenié záchowáć wiecznémi czáſy. SarnStat 1059, 1188.

»szyrokie granice; szerokość granic« (1; 1): ktorzy powiedzieli/ iſz Polſká [...] zá iego pánowánia oſwiecona być miáłá/ co Pogánie rozumieli/ iſz miáłá być ſzerokością gránic rozmnożona. StryjKron 150; a tym ſpoſobem gránice ſąſiádow ſwoich rozſzerzyli/ woląc życżyć ſzyrſzych gránic Oycżyznie ſwoiey niż ſámym ſobie żywotá. Phil C3.

Wyrażenia przyimkowe: »po gránicách« = in terminos Vulg; in termino PolAnt (10): á wźiąwſzy żonę moię/ hániebnie iey vżywáli/ thák że theż vmárłá. Thę ia wźiąwſfy zrąbałem ná ſzthuki/ y poſláłem ie po wſfyſtkich gránicách dzierżáwy wáſfey Leop Iudic 20/6, 1.Reg 11/7; BibRadz Gen 23/17, 1.Reg 11/7, Ez 45/1, Iudith 4/3; BielKron 41v [2 r.]; BudBib Iudic 19/29; SkarJedn 248.

»w granicach(-y)« = in terminis, in terra Vulg; ad terminos PolAnt (37): ZapWar 1525 nr 2317; OpecŻyw 175v; teras także yego Czes. M. raczil mv roſkazacz abi takiesz wedlie przodkow swich to woyewodztwo trzimal wgranyczach tich LibLeg 10/65v, 10/65 [2 r.], 65v, 11/20; Powſtań miły panie w gniewie twoim (naprzeciwko nieprzijacielom moim) á vkaż mocż ſwą w graniczach nieprzijacioł moich. WróbŻołt 7/7; RejPs 155; LubPs S6, ff2v; Leop 4.Reg 10/32, Ier 15/13; BibRadz Num 34/2, 4.Esdr 9/8, 12/34; BielKron 48; A zá tákiemi ſpráwámi náſzymi/ á zá tymi dekrety Páńſkiemi/ iuż ſie mieſzáią opák ſpráwy náſze/ iuż ſie pocżyna lać kreẃ około gránic náſzych y w gránicách náſzych/ á wſzędy RejZwierc 255v, 255, 255v; BudBib Ier 15/13, 4.Esdr 9/8, 1.Mach 3/36; MycPrz I C; WierKróc A3v; Okázuiąc ſwé prawné do tego obrony/ Zá którémi chćiał/ áby obie ſtronie trwáły W ſwych gránicách/ iáko ich przodkowie trzymáli ZawJeft 12; To záchowawſzy: iż wieś Trzebieſzów w ſwych gránicách [in suis limitibus JanStat 849] będźie miáłá wolność łowienia. SarnStat 1073, 670, 685, 891, 1059, 1113 (9); KlonFlis Cv.

W przen (4): wſzytkie cżáry/ guſłá [...] z wiernych ludźi ſerc wykorzenić/ y z gránic ſwych potym wypálentowáć. CzechEp 111; GosłCast 55.
Zwroty: »pomykać granic« (1): Nigdy w ſwoiey mierze Chćiwość władze nieſtoi: záwżdy/ iáko powodź/ Pomyka ſwoich gránic nieznácżnie/ áż potym Wſzytki polá záleie. KochOdpr Cv.

»granice rozszerzać« (1) : y gdźiem ią ieſt gránic nierozſzerza/ Lotroſtwo: z kimem ná przek/ tám moiá broń zmierza. RybGęśli C2v.

Przen: Cała ziemia i jej mieszkańcy (26):
Wyrażenia: »(wszy(s)tki(e)) granice świata« [szyk 7 : 1] (8): WróbŻołt 58/8, 64/6, gg4v; LubPs F2v; Abowiem on ieſt Bog twoy/ ktorego będą chwalić wſzyſcy krolowie y wſzytki gránice ſwiátá tego. RejPos 231v, 262; WujJud 38, 118; Widźiáły/ [...] wſzyſtkie tego świátá gránice zbáwienie BOgá náſzego. ReszPrz 104.

»(wszy(s)tki(e)) granice ziemskie, (wszej) ziemie« = fines a. termini terrae Vulg [szyk 11 : 6] (9 : 8): Pan ſam ſądzić będzye tey zyemie gránice/ A porowna w ludzyech wſzytki ich roznice. LubPs hh2v, E2v, E3, O4v, P2v, Q4, V6v; Leop Tob 13/13, Ps 97/3; SarnUzn E2; RejPos 104v; Roiły ſye po niebie wkrąg łyſkáwice/ A ſtrách zdeymował wſzytki źiemſkié gránice. KochPs 114, 93, 201; LatHar 15, 360; RybGęśli D3.

Wyrażenie przyimkowe: »po granicach« (4): WróbŻołt 58/14; A náwrocą ſie ſercem prawdziwym do nyego/ Po wſſech gránicach ſwyátá będą chwalić yego. LubPs F2v, E2v, O4v.
a. Okolica (7): Thy wſſziſtky rzeczi wyedzancz Krolyowa yey Mcz [...] abiſſya wdzyerzawye ſſwoyey granycziey Barſzkyey wedlye volyey yeho Kro. Mczi y poſpolythey potrzebi zachowala LibLeg 11/134; WróbŻołt 43/14; Tedy oćięźáłá [!] ręká Pańſka nád Azońcżyki/ y ſtárł ie: y záráził niemocą na ſkrytym mieyſtcu zádku/ Azot miáſto/ y gránice iego [et fines eius]. Leop 1.Reg 5/6, l.Mach 10/89; BudBib 1.Mach 10/89.
Wyrażenia przyimkowe: »po granicach« (1): y poſławſzy pobił wſzytkie dźieći/ ktore były w Betlehemie/ y po wſzytkich gránicách [in omnibus finibus] iego WujNT Matth 2/16.

»w granicach« (1): pomordował wſzytkie pácholętá/ ktore (były) w Bethlehemie/ y we wſzech gránicách iego [in omnibus finibus eius] ode dwu lat y niżey BudNT Matth 2/16.

4. Graniczenie, wyznaczanie granic, sprawa, spór o granice; limitatio JanStat [w pl] (73): tedj pan Cziechonowski yvsz tho nassia bierze isz ma ymienie ono s onych przezysskow oczysseicz a iessly by richley sią granicze skonczyly tedj wneth pothem maia s sobą okolo dzialu viecznego namaviacz ZapWar 1548 nr 2668; Gdy by ſtároſtá álbo ći co imienia náſze dźierżą/ omieſzkawáli być ná gránicach/ tácy przes nas máią być winą karáni UstPraw A3v; Też Stároſtowie náſzy przed czáſzem gránic máią Stároſtę náſzego obwieść dwie niedzyeli liſtem twym przes Woźnego UstPraw I2v, 12, I2v; RejZwierz 101; Iednego cżáſu był Przemyſl łáſkaw ná Cżtirádá páná iednego Cżeſkiego/ kthoremu był porucżył ſpráwę około gránic źiemiáńſkich. BielKron 320; Gránice. Nuż záſie ná Gránicách/ iákie ich vtraty/ Stroi ſie by ná woynę/ w ſąſiedzctwie ná bráty. Zbroyniey ſie wypráwiáią w Gránice ná ſwary/ Niżli kiedy do Moſkwy/ albo ná Tátáry. BielSat C4v [idem BielRozm 23], C4v, N4v; Ow też obyeżay/ że świádkowie przyśięgáią o cżem niewiedzą/ iáko bywa ná gránicách [infinibus regundis] y v ſądow/ ma być odrzuczon. ModrzBaz 85v, 140v; BielRozm 5, 23 [4 r.]; Gdźie tedy [...] potrżebá prżyiáćioł/ iáko v was ná rokách/ ná gránicách/ ná ziázdách tám iákoby nie było práwá. GórnRozm E2, L; Ale iuz teraz trzy grzywny od kázdych gránic [a singulis limitationibus JanStat 423] bráć máią SarnStat 476; tedy Kommiſsarze wedle ſwégo ſumniénia zgadzáiąc ſtárce wedle ſwégo rozſądku grániczyć będą/ y gránice ſkończą [limitationem ipsam prosequentur et terminabunt JanStat 406]. SarnStat 840; INnoteſcentia Kommiſsárſka weſpółek z Mándatem do Stároſty/ przez Woźnégo y dwu ſzláchćicu ma bydź wnieśiona przed gránicámi [ante limitationem JanStat 404] dwie Niedźieli SarnStat 840; Item/ iż częſtokroć Podkomorzowie álbo ich Komornicy przewłaczáli gránice álbo zfolgi niektóréy/ álbo zá potrzebą iednéy ſtrony/ choćia drnga niechćiáłá SarnStat 935, 459, 473, 474 [3 r.], 493, 579 (38); odeymnią mu/ ábo hámuią Confederácią/ religią y chwałę Bożą [...]: Compoſicią/ dochody kápłáńſkie Comiſsiámi/ gránicámi ábo záćiągámi/ grunty Duchowne PowodPr 60.

granice z kim, z czym (9): Ieſli kto gránice ma mieć z Podkomorzym. SarnStat 459; O gránicách z dobry Królewſkiémi. SarnStat 934 marg, 461 [2 r.], 838, 894, 910 marg, 1055 marg [2 r.].

granice między czym (i czym) (2): UstPraw I2; IZ zátrudniáné częſtokroć zwykły bydź/ y przewłaczáné gránice/ między dobry náſzémi Królewſkiémi/ y dobry obywátelów Króleſtwá Polſkiégo SarnStat 841.

W charakterystycznych połączeniach: granice odprawują się, są (mają być) (3), skończą się (mają się skończyć) (2); granice przewłaczane, ziemiańskie; granic bronić (zbraniać) (2), prosić (2), proszący (5); granic czas, miejsce, niedoście, objaśnienie, postępek, skończenie (4); do granic komisarz; od granic brać, płacić; około granic sprawa; granice mieć (3), przewłaczać, (s)kończyć (6); na granice wyjeżdżać; na granice komisja; o granice prosić; w granice wyprawiać się (2); na granicach będący (2), by(wa)ć (2), przysięgać, uczynić; na granicach komisarz, komisyja, przysięga, utrata; w granicach drapać, mieć baczność, ściskać.

Szereg: »granice albo (a) rozdzielenie graniczne (a. rozdział)« (3): My y potomkowie náſzy nie będziem dáwáć Commiſſyey iedno ná gránice miedzy dobrámi náſzemi/ á o roździał miedzy bráćią álbo bliſkiemi UstPraw I2; To téż obiecuiemy: iż wſzyſtkim proſzącym od nas gránic álbo rozdźielenia gránicznégo miedzy dobry Stołu náſzégo Krolewſkiégo/ y dobry proſzących/ zezwaláiąc damy dwu Przełożónych/ álbo Vrzędników SarnStat 910 [idem] 839.
5. Kres, koniec (o czasie); finis BartBydg (5): Finis, granycza, kresz, dokonanye BartBydg 58b; MOy wiek/ cżáſem krotkim/ iák ſznurem zmierzony/ A iáko gránicą pewną obtocżony GrabowSet B2.

granica czego (3): BibRadz Iob 28/3, I 283c marg; Zaż niewież/ ze zwoliam/ Páná Bogá twego vmieraſz y żywotá twego gránicá od Páná ieſt zámierzona BiałKaz Cv.

Synonimy: 1. dzielenie, linija, rozdział, rozdzielenie, ściana; 2. kopiec, miedza, słup, uroczyszcze, znak; 3. ziemia; 5. dokonanie, dokończenie, koniec, kres, skończenie, wyjście, zamknienie.

Cf GRANICZENIE

AL