[zaloguj się]
[pdf]

BRZEG (833) sb m

brzég (40), brzeg (4); -é- : -e- Mącz (18 : 4); brzeg- (137), brzég- (16); -é- KochEp, KochProp; -e- : -é- Mącz (71 : 1), KochPs (4 : 1), KochPhaen (1 : 1) KochPieś (8 : 1), KochTarn (1 : 1), ZawJeft (2 : 1), GórnTroas (7 : 2), OrzJan (1 : 1), SarnStat (15 : 5).

Fleksja
sg pl du
N brzég brzegi
G brzegu, brzega brzegów
D brzegu, brzegowi brzegóm
A brzég brzegi
I brzegiem brzegi, brzegami
L brzegu brzegach, brzegoch brzegu
V brzegi
inne pl A a. I - brzegi

sg N brzég (57). ◊ G brzegu (154), brzega (37); -a ZapWar, GrzepGeom, BielSpr (3), Calag (2); -u :-a BielKron (11 : 15), Mącz (10 : 12), HistRzym (4 : 1), SkarŻyw (4 : 1), GórnTroas (2 : 1). ◊ D brzegu (15), brzegowi (9); -u PatKaz III (2), BielŻyw, LibLeg, RejRozpr, BielKron, HistRzym (2), WujNT; -owi FalZioł, RejPs, Leop, BibRadz, KochPhaen, KlonFlis, PudłDydo; -u : -owi Mącz (6 : 2). ◊ A brzég (111). ◊ I brzegiem (37); -e- (5), -(e)- (32). ◊ L brzegu (208). ◊ pl N brzegi (18). ◊ G brzegów (65); -ów (15), -(o)w (50). ◊ D brzegóm (3); -óm KochPieś; -om KochFr; -(o)m (1). ◊ A brzegi (45). ◊ I brzegi (10), brzegami (7); -i ZapWar, LibLeg (2), BielKron (4), Calep, SarnStat, WitosłLut; -ami GrzegRóżn, StryjKron, GórnTroas (3), GrabowSet, KmitaSpit. ◊ A a. I brzegi (1). ◊ L brzegach (45), brzegoch (7); -och OpecŻyw, FalZioł, HistAl, RejWiz (3); -ach : -och SienLek (1 : 1); -ach (31), -åch (6), -(a)ch (8); -åch BielSpr, StryjKron (2), GostGosp; -ach: -åch BielKron (3 : 2). ◊ V brzegi (1). ◊ du L (cum nm) brzegu (3) BielKron 290, 314v, 431.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Granica między wodą a lądem, część lądu przylegająca do wody; littus Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calag, Calep, Cn; ripa Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; portus Mymer1, Mącz, Calag; acta Mącz, Cn; aegialus Mącz, Calep; crepido Mącz, Cn; labrum Mącz, Cn; margo fluminis Mącz, Cn; alluvio Calep; supercilium fluminis Cn (707): Obroćiwſzy ſie płynął ná zad: A gdy iuż bliſko brzegu był/ Małpież z niego prędko ſkocżył. BierEz Q2, K2v; PatKaz III 113; Mymer1 6, 6v; FalZioł IV 33d [2 r.]; Kxiążę Haliczkie [...] wſiadſzy w iednę łodzią drugie kazał od brzegu odcinać MiechGlab 4; WróbŻołt iiv [3 r.]; mosth sbvdowal przes Nyestr kv brzegv Cro yego M. LibLeg 7/33v; Niewie czo rzecz ſſaloni trup Lapa brzegu a wola hup RejRozm 398; Perſowie theż przechodzący nápełnili rzekę od iednego brzegu do drugiego HistAl F4v; KromRozm III C7v; Gdy vcżynił od zyemie/ wodzye rozdzyelenie/ Aby wodá ná zyemi/ miáłá ſwoie brzegi/ A ná niebie płánety/ okolicżne biegi BielKom B5v; Leop Is 19/6, Act 27/39; UstPraw Iv; RejZwierz 79v, 116v, 119, 121v; wſzedł záſię w łodź/ a przepráwił ſię do dálſzego brzegu. BibRadz Mar 8/13, Matth 13/48, Mar 4/35, Luc 5/11, Act 27/39; A gdy przyſzli ná Dunay/ ciągnęli ſie brzegiem ná gorę áż do Sawu álbo Dráwu rzeki. BielKron 337v, 31, 47 [3 r.], 54v, 55, 56v (35); Nakażdy rok pływaiąc do Gdańſka z traftami/ Widzicie gęſte miaſta/ y zamki budowne/ Drogi/ moſty porządne/ i brzegi warowne KochSat A3v; Acta, littus. Brzég. Mącz 2d; Anfractus littorum flexuosus, Brzegi á kąty zábrżeźiſte. Mącz 9d; Crepido, Brzeg o który ſie wodá otrąca. Mącz 68a; Przewieziony w łódce ná drugą ſtronę brzegu. Mącz 163b; Os portus, Páſzczęká/ wchód álbo prziſtęp do brzegá. Mącz 270d; Ripa, Brég [!] á zwłaſzczá rzéczny/ to yeſt ciekącey wody. Mącz 356c; Wzrzucony [!] brzég álbo grobelká nieyáka dla wody áby ſzkodliwie nie dárłá z ziemie/ drzewá/ álbo z gnoyu vczyniona Mącz 384a, 3a, 4b, 74d, 162d, 187b (26); Prot A4; á wſzákże lepſza kthemu brzeżołká/ [...] ktora ſye w brzegoch lągnie. SienLek 81v; GórnDworz H6 [4 r.], Bb2; GrzepGeom A4v, B; A gdyſz iuſz ſeſnaśćie [!] mil od brzegu byli/ przypłynęli do iedney ſkáły wyſokiey HistRzym 38, 22, 33v, 121; RejPos 174, 316v; Tákież rybecżki około wędki igráią/ [...] álić iedná pochwili chyt ná brzeg/ áni ſie ſámá obacży co ſie iey sſtáło. RejZwierc 72v, 163, 199v; BielSpr 7v, 41; Tymże płaſzcżem Heliaſz/ ná wodę vderzył/ Ktora ſie rozſtąpiłá/ po brzeg by vmierzył. HistHel D3; Strum D, D2, I, Mv; BudNT Matth 8/28, 32, Luc 8/33; CzechRozm 161v; KochOdpr Dv [2 r.]; Oczko 9; Calag 516b; Huczy morze popędliwé/ Biją wáły w brzégi krzywé KochPs 69; Ale ſzli ták ſpieſznym biegiem/ Iáko ſtrumiéń pełnym brzegiem. KochPs 191, 158; A wodá ſię zgory pomáłu ſpuśćiłá/ y nápełniłá rowy y brzegi ſwoie iáko pierwey. SkarŻyw 501, 47 [2 r.], 250, 473, 478, 481; A tám niebeſpieczeńſtwo wielkié obaczywſzy/ Woli názad do brzegu KochTr 23; StryjKron 315; KochEpit A2; KochFr 88; KlonŻal B3v; KochSz B3v; Prożno ich żeglarze z brzegu pátrzyć máią. WisznTr 35; KochPam 83, 85; Gdźie poyźrzy zewſząd morze/ zewſząd trwogá. Brzegu niewidác/ przewoźnik nie pewny KochPieś 7, 31, 32 [2 r.]; KochProp 11; ZawJeft 31; Calep 54b, 609a, 925b; niech płynie pod dwor rzeká w pewnych brzegach záwárta GostGosp 170; GrochKal 9; GórnTroas 15, 16, 17, 28; GrabowSet C2v, K2v; KochFrag 24; LatHar 642; RybGęśli B, D2; WujNT Matth 14/22, Act 25/39; SarnStat 134, 141, 466, 841, 945; WitosłLut A2, A3v [2 r.]; CzahTr D4, E3; Strách y pomyślić o morzu głębokiem/ Lepiey ták z brzegu/ niż być pánem nagle/ Pátrzyć ná żagle. KlonFlis C2v; Ziemia Ląd zdawná/ ſtára to Niemcżyzná/ [...] Tákże też y Brzeg głowny w ſwoiey mowie/ Flis Lądem zowie. KlonFlis Fv, B2, B3v, B4v, Cv, C3v [2 r.] (22); KochPhaen 11, 14.

brzeg czego [w tym z nazwą miejscową (39)] (87): ma bywacz Na kaſzdy rok szeym na szwyatho swyathey a nyeroſdzyelney troycze na Brzegv rzeky dnyeſtra MetrKor 34/134, 40/813; y páſly ſie na brzegu oney rzeki HistJóz B, Bv; Y doſwiatcenim tego dowodzi iż tam przy brzegu morza połnocnego bywa wielkie wołanie duchow złych MiechGlab *5, 2, 40; ZapWar 1533 nr 2517; LibLeg 6/119, 157 [2 r.], 157v; RejPs 124; Z onąd ruſzywſzy zaſtępy iechał nád brzegiem morzá Oceańskiego HistAl M4v, H2, H5, H7, M5v; Pánował od Aroer/ kthore leży nád brzegiem ſtrumieniá Arnon Leop Ios 12/2, 3.Reg 9/26; UstPraw E2v; BibRadz I 98d, Deut 4/48, Luc 8/22; Krol ná iednym brzegu był Wiſły broniąc im przepráwienia BielKron 374v, 28 [2 r.], 170v, 191v, 239v, 264v (33); Mącz 146b, 286d, 313b, 345c, 502a; á on ſthał ná brzegu iezyorá ktore zwano Genázáret RejPos 173v, 174v; BielSpr 68v; BudBib Ios 9/1, Dan 12/5 [2 r.], 1.Mach 9/42, 43; Siedząc po niſkich brzegách Bábilonſkiéy wody/ [...] Co nam inſzégo czynić/ iedno płákáć ſmutnie KochPs 200; SkarŻyw 501; tákże Gepidy przodki Litewſkie y Zmodzkie/ ktorzy w oſtátnich kątách y brzegach Oceanu Baltickiego [...] mieſzkáli StryjKron 31, 91; KochJez B3; KochTarn 74; GórnTroas 13; SarnStat 466, 467, 682, 917, 1110, 1120, 1122; WitosłLut A4v, A6; KlonFlis E3v.

brzeg u czego (3): Labrum etiam, Kray álbo kráwądź v káżdey rzeczy yáko yeſt v ſtudni zrzodłá też brzeg v rzeki. Mącz 180a; Strum B3v, Dv.

brzeg przy czym (4): Littus. [...] Brzeg przymorzu. Murm 23, 23; BartBydg 83, 132b.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej [przymiotnik + brzeg (3), brzeg + przymiotnik (2)] (5): StryjKron 76; KochFr 97; KochFrag 30; KołakSzczęśl Dv; Cić záwſze co ná Wiślnym brzegu śiedzą/ O tym powiedzą. KlonFlis E2v.

Zwroty: »do, ku brzegu się mieć« (2): Subducere naves. Do brzegu ſie mieć. Prziwieść. Mącz 97a, 444a.

»odbić się, odepchnąć się itp. od brzegu« [szyk zmienny] (20): BibRadz Luc 5/3; wſkocżyło Hiſzpanow thyſiąc w rzekę po rámioná/ odbijali od brzegu BielKron 229; Deducere naves, Odepchnąć á puśćić ſie od brzegu. Mącz 97a, 96c, 252d, 267b; Gdyż ſie thedy od brzegá odwieźli/ iacháli ku Thyru. HistRzym 15v, 22, 34v; RejPos 174, 174v; RejZwierc 176v; Calag 544a; SkarŻyw 596; KochPam 83; Phil F3; Odbijayćie od brzégá GórnTroas 18; KlonFlis B3; PudłDydo A4v, B2v.

»przypłynąć, przybić (się) itp. do brzegu, ku brzegu, brzegowi, na brzeg« [szyk zmienny] (42): BielŻyw 36; wieźli ſie ku brzegowi. Leop Act 27/40; RejZwierz 47v; BibRadz Act 27/40; vćiekli przypłynąwſzy ná brzeg. BielKron 342v, 448, 460; Adnavigo, Przipływam/ przibiyam ſie ku brzegu. Mącz 242d, 35a, 242b, 248c, 287a [3 r.J, 305a [2 r.] (20); SarnUzn H6v; HistRzym 22; Rownie iáko on márinarz kthorego wnet flagá [...] pochwyći/ thákże go nośi áż ſie záſię gdzie do brzegu przytłucże RejZwierc 159, 113, 176v; BielSpr 45; Calag 23b; vyrzał do brzegu płynącego Delphiná SkarŻyw 47, 47; KochTr 23; Białé żagle/ y okręt w kęſy zdruzgotawſzy/ Przybiły mię do brzegu puſtégo ná deſce. KochFr 66; KochPieś 53; Appello ‒ Prziſtępuię do brzegu, ląduię. Calep 83a; WujNT Matth 16/5, Mar 6/53, Act 27/40; PudłDydo A3.

»rwać, podrywać brzeg(i)« [szyk zmienny] (4): A wodá więc brzegi rwąc/ bárzo ludzyom ſzkodzi RejZwierz 66v; Strum Mv; SarnStat 1180; Powodź mu cżęſta/ zboża nie podlewa/ Y rzeká bliſká brzegow nie podrywa. KlonFlis B4.

»w brzegach stać« (2): Zá twoim roſkazániém w brzegách morze ſtoi KochPieś 72 [idem] ArtKanc P14.

»stanąć na brzegu« [szyk zmienny] (3): ZEglarz/ choć nań zły w pół morzá wiátr wſtánie/ Wżdy ma ná dźieię/ że ná brzegu ſtánie PudłFr 21, 27; KlonFlis E4v.

»wyl(ew)ać, wylewający, wylewanie, wychadzać, wychodzić z brzegow« [szyk zmienny] (23): Leop 1.Par 12/15; Gdy zákładał morzu kres iego/ y wodam áby z brzegow ſwych nie wychadzáły BibRadz Prov 8/29; Rościekła rzeká/ która z brzegów dáleko wylałá. Mącz 140a, 123b, 275b, 411d, 473c, 502d; BudBib 1.Par 12/15, Eccli 24/31; Calag 51a; KlonŻal B3; Abundatio – Powodz wylanie zbvzegow [!] wodij. Calep 10a, 325a, 357b, 401a, 560b, 918b [2 r.], 1033a; JanNKar C3v; SkarKaz 5a, 418b.

»wyjść, wysiąść itp. na brzeg« [szyk zmienny] (21): BierEz I2v, I3, L4v; FalZioł IV 40b; A gdy wyſzedł na brzeg zábieżał mu z miáſtá onego mąż BibRadz Luc 8/27, Act 27/43; BielKron 31, 447, 447v, 448, 450, 453; wyſiadſzy ná brzeg Włoſkiej ziemie/ pocżęli ſie zdobywáć ná żywność. GórnDworz Zv; StryjKron 41, 250; WujNT 55 marg, 501, Act 27/43; SarnStat 109; Ni ſię obacżyſz kiedy domá będźieſz/ Ná brzeg wyśiędźieſz. KlonFlis H4, C3v.

Wyrażenia: peryfr. »brzeg Amfitry« = brzeg morski: Neryne płácżliwa [...] Siedźi ná piaſcżyſtym brzegu Amphitry ſrogiey KlonŻal B3.

»od brzega do brzega« (4): zbudbwáli [!] moſt ná Tybrze z łodzi/ ſtáwiáiąc iednę podle drugiey od brzegá do brzegá. BielKron 102, 272; BielSpr 48, 437.

»brzeg jezierny«: Iemiołá wodna/ w brzegách ieźiernych á rzék muliſtych rośćie SienLek Y.

»brzeg lewy«: Więc mieyſce ſądu ná brzegu ná lewem Názwano GNIEWEM. KlonFlis G4v.

»brzeg morski; morski brzeg« (51 : 4): TarDuch C8; A TVrbith ieſth korzenie ktore [...] roſcie na brzegoch morſkich FalZioł I 148d; HistAl D7v; LubPs hh; GliczKsiąż Q2v; RejWiz 20; Leop Iudic 5/17, 1.Mach 11/1; BibRadz Gen 22/17, 2.Reg 17/11; BielKron 18v, 54 [3 r.], 54v, 75v, 271 (14); KochSat C; KwiatKsiąż Pv; Portus, Brzég morski gdźie łodźie ſtawáyą. Mącz 314a, 196a [2 r.], 237d, 271b, 395d, 417d; HistRzym 11; BielSpr 45; BudBib 1.Reg 13/5, Ez 25/16, 1.Mach 11/1; KochOdpr C4v; SkarŻyw 47, 286; StryjKron 26; CzechEp 408; Calep 32a, 983b; GórnTroas 72; GrabowSet A4; RybGęśli D2v; WujNT Hebr 11/12, s. 836, Aaaaaav; SarnStat 105, 1077, 1111; KlonFlis H5v. Cf »brzeg wodny«.

»piasczysty brzeg« (3): Leop *B2; KlonŻal B3; Stał iáko wryty ná piaſcżyſtym brzegu/ Poki mogł doyźrzeć Naw ſynowſkich biegu. GrochKal 9.

»prawy brzeg« (4): Ná práwym brzegu v tegoż oſtrowá/ Záſádzon DOBRZYN KlonFlis G, F4, Gv, Hv.

»brzeg rzeczny« (5): MiechGlab 77; Margines fluminis, Brzegi rzéczne. Mącz 210a, 199d; KlonFlis Fv, H5v.

»suchy brzeg«: Ze go rybá gdzye on chciał tham donieść muſiłá/ Ná ſuchy brzeg gdy kazał żywo wyrzuciłá. RejWiz 111v.

»brzeg wodny« (3): Calep 925b; ieſli przerzeczeni kupcy [...] zechcą przedáć/ álbo z niemi ſtać ná których mieſcách/ álbo w mieśćiéch/ w porćiéch/ ná brzegách wodnych y morzkich: to niech będźie ná ich woléy SarnStat 1077 [idem] 1111.

Zestawienie: »Serebrny brzeg«: OD Narwie do Gdańſká álbo do Lemburgu, iest 130. mil morzem brzegu pięknégo, y wielce pożytecznégo: zkąd go Moſkiewſki ſtáry zwał Serebrnym brzegiem. SarnStat 134.
Szeregi: »brzeg i grobla«: á cżęść ziemie oſuſzył/ roſkázuiąc gornym morſkim wodom/ áby brzegow y grobel ſwych/ z miękkiego y niſkiego piaſku vſypánych/ nie mijáły SkarŻyw 258.

»port, (a(l)bo) brzeg« (5): Mymer1 36; Potim z onąd ruſzywſzy záſtępy przyciągnął do portow ábo brzegow Kaſpi[e]y HistAl H2; poſiadſzy brzeg álbo port Ville france/ obległ Nicią BielKron 192v; ReszList 141; OrzJan 28.

»brzeg albo ziemia«: gdźie zá trzy mieſiące vſtáwicżnie płynąc niewidźieliſmy żadnego brzegá álbo źiemie BielKron 444v.

Wyrażenia przyimkowe: »na brzegu« (133): MetrKor 34/134, 40/813; A niechawſzy śieći w kobieli/ Siedział ná brzegu BierEz I2, G3v, L2 [2 r.], Q2; OpecŻyw 58v, 107v; HistJóz B, Bv; TarDuch B4, C8; czo ſie na brzegu od ſłończa y od wiatru zeſchnie to ona ije. FalZioł IV 37c, I 148d; MiechGlab 26, 40, 77; LibLeg 6/119; HistAl H4v, M2v; LubPs hh; Leop *B2, Iudic 5/17, 3.Reg 9/26, 1.Mach 11/1; RejZwierz 113; BibRadz Gen 22/17, I 98d, Deut 4/48, 2.Reg 17/11, Luc 8/26; dał vczynić pod murem przekop głęboki/ vſuwſzy ná obu brzegu groble przykre BielKron 314v, 18v, 28, 48v, 54 [2 r.], 170v (30); KwiatKsiąż Pv; Riparius, Ná brzegu mieſzkáyący Mącz 356c, 146b, 196a [2 r.], 199d, 248a, 286d (13); GórnDworz P3; HistRzym 16v, 22, 129 [2 r.], 131; RejPos 173v [2 r.], 174v, 188, 244v, 280v; KwiatOpis A4v; BielSpr 45; BudBib 1.Reg 13/5, Dan 12/5 [2 r.]; A ná brzegu łáznią bliſko ná palono SkarŻyw 207, 134, 266, 501, 599; CzechEp 408; KochJez Bv, B2; KochTarn 77; PudłFr 21, 27; GrochKal 9; Phil F3; WujNT Matth 13/2, 48, s. 299, Ioann 21/4, Hebr 11/12, Aaaaaav; SarnStat 917, 1070, 1077, 1111, 1120, 1122; WitosłLut A4v; CzahTr Cv, E2v [2 r.]; KlonFlis B4v, C2v, C3v, E2v, E3v (10); KlonWor 13.

»nad brzegiem« (32): LibLeg 6/157 [3 r.]; RejPs 124; HistAl H5, M4v, M5v; Leop Ios 12/2: [siedm wołów] páſły ſie nád brzegiem po dobrey zyeloney tráwie BielKron 16v, 31, 54, 273, 274v, 277v (19); StryjKron 91; Litorosus ‒ Nad brzegiem połozoni. Calep 609a; WujNT Act 21/5; SarnStat 1121; KmitaSpit A3v.

»przy brzegu« (8): MiechGlab *5, 2; Rybki ſie po niey miecąc przy brzegoch igráią RejWiz 176v, 176v, 177; Mącz 196a, 319b, 378d.

»u brzegu« (6): BielKron 292v, 450; y ſtali v brzegu cżekáiąc ſwego cżaſu HistRzym 20; RejZwierc 159; Phil H4; KlonFlis E2.

W przen (9): Náoſtátek tu Pán położyć racżył báłwochwálce á kłamce. A ty nabliżey poſádzić racżył á práwie ná brzegu/ iedno zepchnąć w ogniſte iezioro. RejAp 180, 180v; RejPos 174v [2 r.]; RejZwierc 120v; WerGoścPapr 202.

brzeg czego (2): Coż też ty tedy chceſz vcżynić moy miły brácie/ kthory ſtoiſz v brzegu tego tho márnego iezyorá á mizernego ſwiátá tego RejPos 174v; KochFr 83.

brzeg u czego (1): Kryſtus ożywiáiąc ſwoie wierne/ ktorzy ſą iáko brzegi v rzeki Bożey. BibRadz II 143v marg.

Przen (67):
a) Bezpieczne, spokojne miejsce (55): RejPs 42; Przyćiągniſz nas chwálebny mikołáiu/ do zbawiennego brzegu/ kędy pokoy y chwałá. KrowObr 171; RejWiz 3, 46, 60v, 90v; Portus et perfugium, Brzeg y vcieczká. Mącz 314a; GórnDworz H6v; A niechći ſwieći vſtáwicżnie puſthelnik v brzegu twoiego oną wdzięcżną láternicżką/ to ieſt prawdziwym ſłowem Páńſkim/ [...] ábyś nie zbłądził do brzegu ſwego. RejZwierc 177; PaprPan K3; ZawJeft 16; GrabowSet M3v; LatHar 598; Nie mamy nie w tym wieku náſzym nalepſzego/ Iáko brzegu doſtąpić Zeglárſtwá náſzego. To ieſt/ iák dobrze vmrzeć KołakCath C5v.

brzeg czego (6): PatKaz I 3; rządzy wſzytky ku brzegu zbauyenya PatKaz III 113v; CzechRozm 20v; SkarJedn 144, 386; ZawJeft 42.

Zwroty: »brzegu, za brzeg się chwytać, chwatać, uchwycić« [szyk zmienny] (9): ſą ludzye ná ſwiecie/ [...] Ktorzy ſie w iego burzkach wżdy brzegu chwytáią RejWiz 47, 47, 90v, 91v, 120v, 132v; RejZwierz 52v; RejAp 200v; A Borzuy niechciał być proſzon ná gody/ Ani żegnawſzy/ iechał precż z goſpody. Mnię też cżás będzie vchwyćić ſie brzegu KochSz C3v.

»ku brzegu się mieć«: Bo ſnadz iſćie znáć ná oko Zechmy żábrnęli [!] głęboko A rádſſey ſie ku brzegu mieymy A tych plew dármo nie wieymy RejRozpr K.

»od brzegu się odepchnąć, odpłynąć itp.« [szyk zmienny] (4): othom ia nędzniku odpłynął od brzegu/ á zá głębią wſzytkich niebeſpiecżnośći ſwiáthá thego/ á nic ſie nie lękam RejPos 174v; RejZwierc 116, 120v [2 r.].

»do brzegu przepłynąć, przybić itp.« [szyk zmienny](11): Ale ieſliże my ná proſtość przodkow náſzych pátrząc/ ich brodem w tey Exekucyey poydźiemy/ beśpiecznie do brzegu przebrniemy OrzRozm Iv; SarnUzn H6v; RejPos 245, 316v; RejZwierc Av, 122v; SkarJedn 144, 386; SkarŻyw 131; Vprośćie nam wſzytki ná ty woyny náſze potrzeby/ ábyſmy do ſzczęśćia y mieyſc wáſzych/ y do brzegu tego dopłynęli SkarKaz 639b; CzahTr C2v.

»sta(ną)ć na, przy brzegu« [szyk zmienny] (3): Cunctor, Wątpie/ Myſlę/ y to y owo przed ſie biorę. Ut, Alii dum cunctantur in ripis, Gdy myſlą á ſtoyą ſpokoyem ná brzegu. Mącz 72a; ZawJeft 42; Niech moiá łodź/ gdźie pędźi wola Boża/ bieży. Y przy brzegu ktory mi Bog náznáczył ſtánie SzarzRyt C3v.

»na brzegu się wozić« (2): Navigare in portu, Ná brzegu ſie woźić/ to yeſt bezſpiecznym być. Mącz 242c, 314a.

»wyjść, wysiąść na brzeg« (2): Iż mi to Pan moy dáć racżył/ żem iuż z onego głębokiego morzá błędow Antychriſtowych wyſzedł ná brzeg beſpiecżny zbáwienia CzechRozm 20v; GórnTroas 57.

Wyrażenia: »bezpieczny brzeg; brzeg bezpieczny« (3 : 2): OpecŻyw 161v; RejZwierc 122v; CzechRozm 20v; WisznTr 20; Bráćia náſzy/ ná weſoły y beſpiecżny brzeg niebieſki przepráwieni/ pámiętayćie ná nas/ żegluiące/ y ná poły tonące/ ná burzliwym morzu świátá tego. LatHar 604.

»brzeg morski«: O Błogoſlawiony Mikołáiu przyćiągni nas do brzegu morſkiego/ s ſmutku ſmierci KrowObr 171.

Szereg: »brzeg i port«: wybacżáiąc nie zgody s tey náuki y owoce złe ktore z niey idą/ á toſmy ſie iuż przypłáwili do brzegu y do portu/ kthory zową Boniportus/ to ieſt do náuki ſwię[t]ey SarnUzn H6v.
Wyrażenie przyimkowe: »u brzegu« (2): prosiemy tak rzeczy moderuicie miedzy sobą iako byscie (czego Boze vchoway) będąc iuz vbrzegu dla nie zgody y wasni swych RPtey niezawiedli ActReg 186; KochFrag 14.
b) O przekraczaniu wyznaczonych granic, norm, zwyczajów (12):
Zwroty: »z brzegow przebrać«: Tedy (gdy inácżey być nie może/ et citra approbationem/ á pokiby z brzegow bárzo nie przebráły) do cżáſu per conniuentiam mogą ſię tolerowáć. PowodPr 38.

»z brzegow, brzegi wyl(ew)ać, wylewający, lać« [szyk zmienny] (11):GórnDworz N6; Bárzo ći mędroſzkowie z brzegow wylewáią/ A nas proſtą chudzinę ſzpetnie w zyſku zdáią. RejZwierc 239v, 217v; iż trzebá bárzo twárdych praw/ ktoremi by roſtącemu złemu zábiegano/ wylewáiącey z brzegow ſwey woli zapory zákłádano ModrzBaz 69v, 127v; CzechEp 39; Złość brzegi wylałá GrabowSet C4, F3v; OrzJan 81; WysKaz X2v; CzahTr H3v.

a. Kraj położony nad brzegiem jakiejś wody (45): A nayeden rok szeym ma bywacz naszyemy a na ſtronye szyem naſchych podolſkych a Ruſkych Ana drugy rok naszyemy na Brzegv y naſtronye pana Woyewody Moldawskyego MetrKor 34/134, 134v, 135v; Poſiedli kráiny Pomorſkie/ Sáſkie/ Pruſkie/ y nád Wiſłą obá brzegi BielKron 159, 57; Mącz 94d; StryjKron 72; TO ieſt on brzég ſczęśliwy/ gdźie ná czáſy wieczné Litwá/ y Polſká máią ſéymy mieć ſpołeczné. KochFr 88; KochPam 82; Iuż dźiś/ powiáda/ brzegi twe opuſzcżam/ Oycże moy drogi: iuż ſie z gniazdá ſpuſzcżam GrochKal 5; ten ćię niech prowádźi/ Y zdrowo ná brzeg dźiádow twych wyſádźi. GrochKal 7; GórnTroas 19, 52, 55, 68 [2 r.]; PudłDydo A4, B3v, B5v.

brzeg czego [w tym z nazwą miejscową kraju itp. (5)] (6): nie może chybiáć brzegow Afryki lewą ſtroną. BielKron 449v, 56v, 75v, 453; Któré od vmárzłégo morzá imię twoie Roznioſły áż do brzegu Murzyńſkiéy gránice KochFr 95; KochPieś 55.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej kraju, plemienia lub strony świata [brzeg + przymiotnik (12), przymiotnik + brzeg (7)] (19): puśćili ſie ku brzegom Duńſkim BielKron 339v; y wiele innych miaſt zákładáli ná thych wyſpách/ gdzie ieſzcże y dziś brzegi Słowieńſkiemi zową ich kroniki. BielKron 339v, 445v; SkarJedn 398; KochOdpr D2v; StryjKron 26, 56, 71, 265; KlonŻal A3v, B2; KochPam 83; ktoby ćię nieznał/ Lechu Słowiáninie/ Któryś napiérwey záśiadł w téy kráinie/ Y opánował męſtwem ſwoim mocné Brzegi północné. KochPieś 12; KochProp 13; KochCz A3v [2 r.]; KlonFlis D2; Aby nigdy ten narod iego narodowi/ Chętliw nie był/ y wáſz brzeg Włoſkiemu brzegowi. PudłDydo 20, A4v.

Zwroty: »stanąć na brzegu«: Dodayćie mu tak ſczęśliwégo biegu/ Ze wrychle ſtánie ná oyczyſtym brzegu. KochPieś 20.

»wysiąść na brzeg«: A zá przyiáźnią wiátrów/ y dobréy pogody/ wyśiadłeś na brzég Pruſki KochPam 83.

2. Granica, pas nadgraniczny, krańcowy, kraniec; koniec (17): ZapWar 1549 nr 2657; RejZwierz 17v; Iż gdy przyiecháli ná brzeg krolestwá Láomedontowego/ kazał ie od brzegu wypędzić BielKron 54; BudBib Eccli 24/14; Promontorium ‒ Gora hegy [lege: brzegi], w morze podana. Calep 859b.

brzeg czego (9): przyiecháli ku niektorey gorze Adámánthynowey/ ná ktorey brzegu złote łáńcuchy wiſiáły HistAl L; BielKron 54, 285v; Marszołkowa [rada] tabyła Snia Brzegien [!] Sląska y tam stąd zywnosc maiąc za Maximilianem ciągnąć ActReg 4v; GrabowSet V4v; LatHar 410; SapEpit B2v.Cf Wyrażenie.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej lub strony świata [brzeg + przymiotnik (2), przymiotnik + brzeg (1)] (3): yesth hy byla zawsdi wsiczka dziedzistwa Gusinskiego myedzi brzegy Gusinskiemy hy poticzkiem ZapWar 1536 nr 2493, 1536 nr 2493; KochPs 27.

Wyrażenie: »brzeg świata; świata brzeg« (1 : 1): Chwalćie Páná [...]/ ktorego imię/ niebá przewyżſzyło/ Páná/ ktorego chwałá/ przeſzłá świátá brzegi/ Y co rządźi niebieſkie/ od wſzech wiekow/ biegi. GrabowSet R2v; JanNKar C2.
3. Krawędź, kraj, bok, zakończenie ścian, przedmiotów, naczyń, szat itp.; peniculamentum Mącz, Cn; ora Calep, Cn; extremitas Mącz, Calep; margo Mącz, Calag; lacinia Mącz; extremum (vestis), fimbria (vestis) Cn (97): FalZioł I 130b; A od pośrodku źiemie áż do brzegu oſtatniego dwá łokćie/ y ſſerokośc ná ieden łokieć: á od brzegu mnieyſſego áż do brzegu więcżſſego cżterzy łokćie/ á ſſerza ná ieden łokieć. Leop Ez 43/14, Ez 43/ 17, 20; BibRadz 2.Par 4/2; Pinnata folia. Kędźierzáwe liście yákoby wykoſowáne ná brzegách. Mącz 300c; Diameter, ieſt Linea, proſta/ która od iednégo brzegá idźie do drugiégo przez pośrzodek/ to ieſt/ przez Centrum. GrzepGeom D3v; Calag 383b; KochPhaen 19.

brzeg czego (16): á tego maſz włożyć na fiſthułę y na brzegi iey FalZioł III 4a, I 101a, III 28a; WyprKr 70, 70v, 72v [2 r.], 78; SienLek 146v; Diameter póydźie przez pośrzodek kołá/ to ieſt/ przez Centrum: á brzegiem kołá po obu ſtronách będźie ſye kóńczył. GrzepGeom D4; BudBib Gen 41/3, 17, Ex 7/15; iáko wonny oleiek ná głowie Aaronowey/ kthory ſpada ná brodę y ná brzegi ſzáty iego. SkarJedn 59; Ora — Brzeg każdei rżeczi. Calep 736a, 399a.

brzeg u czego (3): Lacinia, Brzég álbo obłogá v ſzáty. Mącz 181d, 267b, 289d.

Szeregi: »brzeg albo obłoga« (2): Peniculamentum, Brzeg álbo obłogá nadolna v ſukniey. Mącz 289d, 181d.

»brzeg a kraj« (2): Orae vulneris, Brzégi á kráye v rány. Mącz 267b; Calep 399a.

Wyrażenia przyimkowe: »na brzegu« (4): Na brzegu kaſdego bramu, ieſt ſnurkowanie dwoiſte ſrebrne. WyprKr 72v; BudBib Gen 41/3, 17, Ex 7/15.

»po brzegach« (6): Iadwabiu czerwonego ze zlotem po brzegach s kolkamy zelaznemy stuk 6 WyprKr 99, 22v, 64v, 99v, 100v, 103.

»z brzegu« (7): WyprKr 70, 70v, 72v, 78; KochBr 151; KochSz A3; Kołdry álbo drotowem złotem przeſzywáne. Albo z brzegow drogimi perłámi oſute. CiekPotr 31.

W przen (1): Trzymaymyż tedy ten śrzodek z piſmá miedzy brzegámi kácerſkiemi GrzegRóżn I4 v.
a. Margines (56):
Wyrażenia przyimkowe: »na brzegu« (53): Margo proprie dicitur extremitas folii vel pagine unde dicimus in margine adscripti, Przipiſałem ná brzegu kárty. Mącz 210a; SkarŻyw 595; tom gwiazdką náznáczył w texćie y ná brzegu WujNT przedm 16, przedm 13, 14, 15, 16 [4 r.], 20 (48); PowodPr 36, 68, 83.

»po brzegu« (3): maſz po brzegu wykłády ſłow y ſentenciy trudnieyſzych WujNT przedm 25, kt, przedm 24.

b. Wierzchnia warstwa, skórka (1): Crusta – Skorka, brzęg Calep 273a.
4. n-loc (8): ListRzeź w. 4, 51; LibMal 1550/157; BielKron 331v; KochSat A2; Naprzód mieſczánie źiem Pruſkich do Wrocłáwiá Sląſkiégo/ Brzégu/ Néſy/ Swidnice/ Opola/ Opáwy/ et eius finitima przez Bydgoſczą/ Gniézno/ Wrześnią/ Pyzdry. SarnStat 982, 1228 [2 r.].
*** Bez wystarczającego kontekstu (4): Margineus, et Marginalis, Co ná końcu/ brzegu/ kráwędźi á kráyu yeſt. Mącz 210a, 112c, 395d; Margo – Brzeg, krai, burta. Calep 639b.

Synonimy: 1. kraj, wybrzeże; 2. granica, kończyna, kraj; 3. bok, borta, kraj, krawądź, obłoga; a. margines.

HG