[zaloguj się]
[pdf]

1. PRZEMIENIĆ (96) vb pf

-mie- (92), -mię- (2).

Oba e jasne.

Fleksja
inf przemienić
praet
sg pl
1 m m pers -smy przemienili
2 m -ś przemienił m pers przemieniliście
3 m przemienił m pers przemienili
f przemieniła m an
plusq
sg
3 m przemienił był
imperativus
sg pl
2 przemień przemieńcie
conditionalis
sg pl
3 m by przemienił m pers by przemienili
f by przemieniła m an
impersonalis
praet przemieni(o)no
participia
part praet act przemieniwszy

inf przemienić (15). ◊ fut 1 sg przemienię (2). ◊ 2 sg przemienisz (1). ◊ 3 sg przemieni (11). ◊ praet 2 sg m -ś przemienił (1). ◊ 3 sg m przemienił (32). f przemieniła (4). ◊ 1 pl m pers -smy przemienili (1). ◊ 2 pl m pers przemieniliście (1). ◊ 3 pl m pers przemienili (4). ◊ plusq 3 sg m przemienił był (1). ◊ imp 2 sg przemień (2). ◊ 2 pl przemieńcie (1). ◊ con 3 sg m by przemienił (6). f by przemieniła (2). ◊ 3 pl m pers by przemienili (1). ◊ impers praet przemieni(o)no (3). ◊ part praet act przemieniwszy (8).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI w. (jeden z niżej notowanych przykładów).

1. Uczynić innym niż poprzednio; commutare Vulg, Mącz; reformare PolAnt, Vulg; ponere Vulg; convertere PolAnt (53):
a. Uczynić innym w zakresie niektórych cech (20):

przemienić co (15): Ziemię ſuchą przemienił [Ps 106/14]) to ieſt vcżynił z pogańſtwa krzeſciany WróbŻołt kk8, ee7; BibRadz Phil 3/21; Mącz 239b; Wierz mi cżárcie/ iż chociaby y táka ſtraż nád nim nie byłá/ thedy ten [Job] nigdy nie przemieni vmyſłu ſwoiego. RejPos 330v; Iezus Kryſtus przemieni Ciáło náſze nikcżemne/ ábyśię podobnym ſtáło chwálebnemu ćiáłu iego GrzegŚm 8, 11, 29; CzechRozm 204; WujNT Phil 3/21. Cf przemienić co w co; Zwroty.

przemienić co w co (1): wyścye mny[e] zle myſlili ale to bog przemýenil wdobre iż bý mię powiſſſzyl HistJóz E4v.

Zwroty: »przemienić swe oblicze, twarz swą« (1:1): OpecŻyw 3; A ieſli przypádną ná ćię złe rzecży/ naydzieſz go [nieprzyjaciela] tám pierwſzego/ y iákoby pomagáiący będzie kopał doły pod nogámi twemi. Głową ſwą będzie chwiał/ á ręką będzie pląſał/ á wiele ſſemrząc przemieni twarz ſwą [commutabit vultum suum]. Leop Eccli 12/19.

»przemienić obyczaje« (1): Piſze Iuſt Ludwig [...]/ iáko od tey bitwy Polacy prętko przemienili ſwe obycżáie: ábowiem iáko pierwey nośili włoſy długo/ tak záſię krotko BielKron 409v.

»słowa nie przemienić« = dotrzymać słowa (1): y rzekł iemu ſędzia: Gdzie ieſt przyaćiel twoy ktory ſie miał dziś wroćić á ćiebie wybáwić? Odpowiedział [...]: Pánie mam ia nádzieię z [lege: że; tak I wyd.] słowá ſwego nieprzemieni. HistRzym 119v.

W przen (1): NA pálcu maſz diáment/ w ſercu twárdy krzemięń/ Pierſćięń mi/ Hánno/ dáieſz: iuż y ſerce przemięń. KochFr 70.
α. Zmienić wypowiedź (1): tedy Krol rzekł/ Gadkiś niezgadł/ áleć dawam przez noc żywot zdrowy/ á rádzęć rozmyſli ſie lepiey/ á gdyż on drugiego dniá przemienił á inácżey gadał/ tedy wnetki iemu głowę śćiąć/ á nád wrothy mieyſckiemi záwieśić ią kazał HistRzym 8v.
β. Zmienić brzmienie wyrazu (3):

przemienić co (2): SeklWyzn d4v cf W połączeniu szeregowym. Cf przemienić co w co czym.

przemienić co w co czym (1): LItánia Greckie ſłowo ieſt/ ktoreſmy vſtáwicżnym zwycżáiem/ w Láćińſkie y Polſkie nieiáko przemienili LatHar 171.

W połączeniu z nazwą (1): Ten Krákow miáſto y zamek záłożył nád Wiſłą/ á od ſwego imieniá przezwał Krokow od Kroká/ pothym Krákow przemieniono BielKron 340v.

W połączeniu szeregowym (1): O tei vſtawie oſtatecżnego teſtamentv pana Chriſtvſowego/ ſkoſciołem prawdziwym chrzeſcijańſkim/ tak mocznie trzymam/ że żadne Concilium/ Synodus/ Decreta/ ani żadna dawnoſć [...] może mieć takową mocz/ aby teſtament pana Chriſtvſow/ mogł przemienić/ przydać/ albo czo odiącz/ y też kaſſować. SeklWyzn d4v.

b. Uczynić kimś a. czymś innym, przeistoczyć (często w sposób nadprzyrodzony) [kogo, co] (33):

przemienić z czego (2): Tę tho mienią [sztukę zwaną tromancja] vmiał Moiżeſz/ ktory thą náuką rozmáite cudá cżynił/ z rozgi wężá przemienił/ wodę w kreẃ obroćił BielKron 46, 420v.

przemienić w kogo, w co (w tym: żywotne (6)) (17): GlabGad I4v; WróbŻołt Xv, 106/35 [2 r.]; LubPs S; gdy vciekáłá Látomá/ przyſzłá nád iezyoro w Liciey y chciáłá pić wodę/ chłopi [...] mąćili wodę ná złość by nie piłá/ proſiłá Bogá áby ſie pomśćił nád nimi/ przemienił ie w żáby BielKron 20v; [Perseusz] Phineuſá y wuiá ſwoiego Pretá [...] wypędził s kroleſtwá/ w kámienie przemienił zá złe okazánie. BielKron 21, 20v, 25v, 301v; Lycaon Rex Arcadiae, Którego Iowiſz w wilká przemienił Mącz 201d; OrzQuin L2; GórnDworz Gg4, Iiv; á ty nieprzemieniſz mię w śię/ iáko pokarm ćiáłá twego/ ále ty będźieſz w mię odmienion. KuczbKat 180; BudBib Am 6/12. Cf Zwrot.

Zwrot: »jedno w drugie przemienić« (1): ſkárby zyemne [...] okázuią ſie przez ſwe znáki albo wietrunki/ ráno z zyemie wychodzące [...] Kiedy będzyeſz chciał iedno w drugie przemienić/ iuż to będzye przećiw iego przyrodzeniu BielKron 26.
W przen (2): March2 Dv; Izali wbieżeć (mogą) ná ſkáłę konie? Aza (tám) oráć (może) bydłem? bo przemieniliśćie wżołć ſąd/ á owoc ſpráwiedliwośći w piołyn. BudBib Am 6/12.
α. O cudzie w Kanie Galilejskiej (9):
Zwrot: »przemienić wodę w wino (a. na wino), z wody wino« [szyk zmienny] (8:1): Iezu ienżes był na ſwadzbę wezwan á wodę w W ino [!] dziwno przemienił. TarDuch B2; KrowObr 145, 154; [Krystus] przemienił z wody wino w Chanie Gálileyſkiey BielKron 138v; RejPosWstaw 44; Iż Chriſtus/ w Kanie Gálileyſkiey/ przemięniwſzy wodę w wino/ pocżątek cudow vcżynił CzechEp 189; WujNT Ioann 2 arg, s. 310; Sámą wolą ſwoią/ [...] wodę przemienił ná wino SkarKaz 159b.
β. O Eucharystii (4):
Zwrot: »chleb i (a) wino (a. kielich) w (ciało i) krew, z wina krew przemienić« [w tym: czym (1)] [szyk zmienny] (3:1): Záſie chleb y wino w ćiáło y krew [...] Iezuſa Chryſtuſa niepokalánym poświącenim przemieniwſzy: wſtąpił ná kázálnicę SkarŻyw 511, 278; Błogoſłáwił chleb y kielich ná oſtátniey wieczerzy/ y przemienił ie w ćiáło y krew ſwoię. WujNT 155, Luc 22 arg.
2. Zastąpić coś czymś innym, wymienić; mutare HistAl, PolAnt; vertere Vulg; commutare, mutuari Mącz [co] (40): Mutuari, Przemienić/ ynſze wziąć. Mącz 239c; BudBib Dan 7/25; iż ſie to ták było tráfiło y przodkom Litewſkim [...]/ że muſieli daley wędrowáć dla powodzi morzá [...]/ Boby pewnie támći obywátele rádzi Oyczyżnę przemienili StryjKron 26; [ZapWpolKob 1548 1/29].

przemienić komu (7): Wenus máiąc nád nią [kotką] lutość/ [...] Kotcżą iey twarz przemięniłá/ Slicżną pánną vcżyniłá BierEz I3, I3, I3v. Cf »przemienić imię«.

przemienić w co (4): Y przemienili sławę ſwoię/ w podobieńſtwo byká iedzącego trawę. BudBib Ps 105/20; Bo to mowić iż Papież ieſt namieſtnikiem Chriſtuſowym/ nie co inſzego ieſt/ iedno chćieć prawdę ſłowá Bożego w kłamſtwo przemienić CzechEp 328; [BielKron 1551 10]. Cf »przemienić imię«, »żywot przemienić w rozkosz«.

[W połączeniach szeregowych: czyny iego volnem wmayethnoſczy przerzeczony, ktoremv bedzye volno przedacz, przemyenycz, zafrymarczycz, darmo dacz, albo yako mu ſzye bedzye vydzyalo [...] obroczycz ZapWpolKob 1549 1/33, 1548 1/129, 1549 1/33v; KsięgiSądŁąck 1572 nr 227.]

Zwroty: »przemienić imię (a. imiona), miano« [w tym: komu (4), w co (1)] = vertere nomen Vulg [szyk zmienny] (9:1): HistJóz B3; A chczącz aby niemieli nagabania od poſthronnego ludu [Jukrowie] przemieniwſzy ſobie miano nazwali ſie Czakle MiechGlab 58; KromRozm III M3 [2 r.]; Mowił też krol Egyptſki do Iozephá: Iá ieſthem Pháráo: krom roſkazánia twego nie ruſzy żaden ręki álbo nogi we wſzyſtkiey ziemi Egyptſkiey I przemienił imię iego/ á názwał go ięzykiem Egiptſkim/ Zbáwićielem ſwiátá. Leop Gen 41/45, 2.Par 36/4; SErgius Wtory Papież [...] tego pirwey zwano Os porci/ to ieſt świni pyſk/ á dla ſzkárádośći imieniá tego/ przemieniono mu imię pirwſze/ á Sergius ine dano BielKron 171, 280v; Bo przemienić ſobie imię albo przezwiſko/ gdy by to yedno krom zdrady wſzelakiey było/ każdemu według praw wolno ieſt. KwiatKsiąż A2.

»przemienić konie« (1): Przemieniwſzy konie Lánckoruńſki/ iechał w nocy oględowáć ludźie BielKron 409v.

»umysł swoj przemienić« = zmienić zdanie (1): Cna żoná [...] widząc mężá w chorobie: Nieutolnie go płákáłá [...] Krzycżáłá śmierći wzywáiąc: Mnie pierwey zbaw zdrowia mego [...]. A ták cżęſto nárzekáiąc/ Vźrzáłá śmierć k ſobie idąc. Bárzo iey niewdzięcżna byłá/ A vmyſł ſwoy przemieniłá. Rzekąc/ śmierći mnie pokoy day BierEz P2v.

peryfr. »żywot przemienić w rozkosz« = umrzeć i pójść do nieba (1): [Piast] Zyiąc wiek długi tu w poczćiwey cnoćie, Zywot przemienił w roſkoſz po kłopoćie. KlonKr B3.

peryfr. »żywot z śmiercią przemienić« = umrzeć (2): Potym gdy trzey Brácia przerzeczeni Xiążętá Ruſkie/ Kiy/ Sciek/ y Korewo żywot z ſmiercią przemienili/ ſynowie y potomkowie ich po nich długi wiek [...] ſpokoynie pánowáli StryjKron 115, 210.

a. Przenieść coś, zmienić miejsce czegoś (11): Alexander możeſzłi ty przemienić tę gorę/ á onę nieſć ná rámionach twoich? HistAl B6v; BielKron 18; przemienił prędko ſwoy Ordynek Scipio/ co lepſze męże ná przodku y s tyłu poſtáwił/ á podleyſze we środ BielSpr 40.

przemienić skąd dokąd (1): Potym ſie kroleſtwá rozerwą/ oſiędzye ſwiáth dzyeſięć mężow mocnych/ powſtánie z nich ieden [...]/ ktory Azyą y Afrykę oſiędzye [...]/ páńſtwo ſwe przemieni z iedney ſtrony ſwiátá do drugiey BielSpr 136.

Zwroty: »przemienić miejsce, na insze miejsce« = mutare locum HistAl; commutare locum Mącz (2:1): Serapis rzekł iáko tá gorá nie przemieni mieyſcá ſwego/ ták imię y dzieie thwoie będzie obiáwiono áż do skońcżenia wiekow. HistAl B6v; Mącz 128a; A ieſliby táką drógę przemienić chćiał ná inſzé mieyſce [...]/ tedy inną drógę ták dobrą iáko piérwſza byłá/ ma w imięniu ſwym wydáć. SarnStat 1164; [HistPonc K4v].

»przemienić powietrze« = przenieść się gdzie indziej, zmienić klimat (1): A gdym ſie rozniemogł dobrowolnie/ mowił mi iż z wielkich poſtow niemoc mam Rzekłem potym iż nie s tego/ ále żem ná złe powietrze z dobrego przyiechał. Kazał mi potym przemienić powietrze/ á iść do Kánonoru BielKron 459v.

α. Zmienić kierunek (o wietrze) (3):
Zwrot: »przemienić wiatr« (1): Rzekł iemu krol: Doſyćieś mądrze wywiodł/ cżyń wtorą rzecż/ przemień wiátr. HistRzym 110v, 110.
Przen (1):
Zwrot: »wiatr przemienić« (1): A dla tego muśi mu dáć lekárſtwo/ tho ieſt áby miał ſkruchę w ſercu/ ſpowiedź w vśćiech/ doſyć vcżynienie w vcżynku/ to ieſt wiátr przemienić. HistRzym 111v.
b. Zastąpić innym słowem [w co] (2): A ták Kálwiniſtowie duſzę w trupá ábo w ćiáło przemienili: á Nowokrzczeńcy z nimi piekło w grob przetworzyli WujNT 404, 404.
c. Nadać inną nazwę (2):

przemienić na co (1): [Konstantyn Wielki] Przenioſł ſtolec Ceſárſki z Rzymá do Bizáncyum [...]/ á ná ſwe imię Konſtántynopole [tj. na Konstantynopole według swego imienia] przemienił BielKron 156.

Przen (1):
Zwrot: »imię [jakie] przemienić« (1): Zawżdy czyſtá panno/ [...] Racż nás w pokoiu poſtawitz/ Imię Ewy [tj. imię Ewa] przemienitz. OpecŻyw 190.
d. Zaprzestać czegoś, sprawić, by coś przestało trwać; zniweczyć (3): Słowo, słudzy, świątośći/ ćić mu [Antychrystowi] ſą w nienawiśći/ prawdę wſzyſtkę przemienił/ lárwę z wierzchu zoſtáwił. ArtKanc K9v; Albo przykra chorobá znagłá ná ćię pádłá? (–) Nád zwyczay nieſłychána ćiężka rzecz przypádłá. (–) Przemieńćie to Bogowie. GosłCast 64.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Przytym proſy iego ſwięté miloſci/ aby rácżyl w tobie przemienitz tzoby bylo przeciw dobroci ij zbawieniu twému. OpecŻyw [57]v.

*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Multa in communi usu rerum novavit, Wiele nowego wniósł/ Wiele przemienił. Mącz 251d, 239a, 251d.

Synonimy: 1. obrocić, przeformować, przekształtować; 2. zastąpić; a. przenieść.

Formacje współrdzenne cf 2. MIENIĆ.

Cf PRZEMIENIENIE, PRZEMIENIONY

AL