Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZEMOWCA

Następne hasło: PRZEMOWIENIE »

PRZEMOWIĆ (89) vb pf

-em- (88), -ęm- (1).

e jasne. ◊ W inf -o- (8), -ó- (3); -o- OpecŻyw (7); -ó- PudłFr, GosłCast; -o- : -ó- Mącz (1:1). ◊ W imp -ó-. ◊ W pozostałych formach -ó- (6), -o- (5); -ó- MurzHist, OrzQuin, SiebRozmyśl, GosłCast (2); -o- OpecŻyw (4); -ó- : -o- Mącz (1:1).

Fleksja

inf	przemowić

praet
	sg		pl
2	m	-ś przemówił	m pers
3	m	przemówił, przemówił jest	m pers	przemówili
	f	przemówiła	m an
	n	przemówiło	subst

plusq
	sg
3	m	był przemówił

imperativus
	sg
2	przemów
3	niech przemówi

conditionalis
	sg		pl
1	m	bym przemówił	m pers
2	m	byś przemówił	m pers
3	m	przemówiłby, by przemówił	m pers
3	n	by przemówiło	subst	by przemówiły

con praet
	sg
3	m	by był przemówił

inf przemowić (31). ◊ fut 1 sg przemówię (5). ◊ 3 sg przemówi (7). ◊ praet 2 sg m -ś przemówił (1). ◊ 3 sg m przemówił (21), przemówił jest (1) Leop. f przemówiła (8). n przemówiło (2). ◊ 3 pl m pers przemówili (2). ◊ plusq 3 sg m był przemówił (1). ◊ imp 2 sg przemów (2). ◊ 3 sg niech przemówi (2). ◊ con 1 sg m bym przemówił (1). ◊ 2 sg m byś przemówił (1). ◊ 3 sg [m przemówiłby, by przemówił.] n by przemówiło (1). ◊ 3 pl subst by przemówiły (1). ◊ con praet 3 sg m by był przemówił (1). ◊ part praet act przemówiwszy (1).

Sł stp notuje, Cn s.v. przemawiam, Linde także XVII (z Cn) – XVIII w.

Znaczenia

1. Odezwać się, powiedzieć (76)
- Przen (7)
  - a) Zaświadczyć, oskarżyć (2)
- a. W sposób cudowny (3)
2. Namówić do złego (4)
- a. Uwieść kobietę (3)
- b. [Namówić do porzucenia służby u dotychczasowego pracodawcy i przejścia do tego, kto namawia]
3. Porozmawiać (2)
4. Odzyskać mowę (7)

1. Odezwać się, powiedzieć; loqui, respondere PolAnt; verbum interponere Mącz; effari, praefari, proloqui Cn (76): LubPs dd4v; GórnDworz M; Chcę przemówić/ lecz ięzyk namniéy nie chce ſłużyć PudłFr 72; PowodPr kt; SkarKaz 160a; Mówże co: czemu milczyſz? przemówić potrzebá GosłCast 28.

przemowić co (21): Ale miło mi ſłucháć. boię ſię gdybym co Przemowił, żeby indźie rzeczy nie odwrócił. CiekPotr 79. Cf »przemowić słowo«.

przemowić do kogo (12): Widząc Xánt iego proſtotę/ Náwroćił śię ná dobrotę: A do Ezopá przemowił/ Y owaś mię przewyćiężył. BierEz D3, E2v; Słuchayże co Abráám mowi [...]/ gdy ſie nie ſmiał pokuśił [!] mowić á prośić zá Sodomcżyki/ ále powieda/ iż ieſzcże przemowię do Páná ſwoiego/ chociażem ieſt proch á popioł przed oblicżnoſcią iego. RejPos 228; BudBib Ier 6/10; CzechRozm 182; SkarŻyw 151; LatHar 295; SiebRozmyśl H4v; Y ia proſtak boiąc ſię przerwáć im rozmowy, Sámiuczek ieden ſtoię, y nie odpráwuię Tego ná com tu przyſzedł? iuſz do nich przemowię CiekPotr 86, 85. Cf »przemowić słowo«.

przemowić k(u) komu, k czemu (9): Zátroſkał śię koźieł vbogi/ Spuśćił vſzy trząſnął rogi. Liſzká k niemu przemowiłá/ Iużem drogę wymyśliłá: [...] BierEz H3v, H4; Aniol iaſny k paſtyrzom cżuiącym premowil [!]/ weſelé wám powiedám ijż ſie krol narodzil OpecŻyw 17; HistRzym 19v. Cf »daj przemowić«, »przemowić słowo«.

[Ze zdaniem dopełnieniowym: Patron z tłumaczem powiedział, iż na górze nas straż czeka [...]. A w mieście też nie było nic, oni zaś przemówić chcieli, iż jeszcze dalej nas czeka GorPeregr 23.]

Z przytoczeniem [w tym z zapowiednikiem: tak (1); przytoczenie poprzedzone słowami: rzekąc (3), takiemi słowy (1)] (12): Rybitw ieden ná ieźierze/ [...] Vłowił ieſt ſzcżucżkę młodą: Ktora k niemu przemowiłá/ Tákiemi ſłowy prośiłá: [...] BierEz H4, D3, E2v, H3v; OpecŻyw 17; CzechRozm 182; A głuch wnetże przemowił: vcżynię iáko każeſz SkarŻyw 99; LatHar 295; A on [Jezus] widząc twóy [Maryjo] ſmętek/ przemówił do ćiebie: Niewiáſto/ oto ſyn twóy. SiebRozmyśl H4v. Cf W połączeniu tautologicznym.

W połączeniu tautologicznym typu: przemowić rzekąc (3): Bacżątz Gabriel iey zlęknienijé/ wtoré ſlowo k niey przemowil/ rzekątz. Nieboy ſie Maria OpecŻyw 8v; Y podzwignął miecż ſwoy chcąc iey głowę śćiąć. Tedy Tárſia przemowiłá kniemu rzekąc. O miły Teofile/ powiedz mi cżymem ia tę śmierć zásłużyłá HistRzym 19v, 17.

W porównaniu (1): Przedſię [na słowa Jezusa] iáko głuchowie/ piſze Ewányeliſtá/ nie mogli nic przemowić. RejPos 227.

Frazy: »jakoby przemowić chciał« = jak żywy (1): Trzebáby ſztukę vkázáć w tym niepoſpolitą/ Iákoby przemowić chćiáłá/ vcżynić twarz litą. Z bládłego mośiądzu/ ábo z miedźi cżerwonáwey KlonŻal D3.

»daj przemowić (k sobie)« = prośba o pozwolenie wypowiedzenia się (2): Proſzę ćię day mi przemowić/ A niechćiey mię ták nagle bić BierEz N4; RejJóz M2.

Zwroty: »([od czego]) ledw(i)e (ledwo) (moc) przemowić« (5): BierEz K4v; Piotr vzrzáwſſy matkę Iezukryſtowę tako vdręcżoną ij tako gorzko placżątz/ więcéy ſie pocżąl rzewnitz aż od ſilnego placżu ledwe mogl przemowitz OpecŻyw 113, [80]v; Yta [Achiza] ſie tak lękła była Ledwie ſlowo przemowiła RejJóz H2; HistRzym 17.

»przemowić nie moc« [w tym: od czego (3), z czego (1), przed czym (1)] [szyk zmienny] (15): Slyſſątz to náſwiętſſá panna/ od wielkiégo ſmutku ij placżu przemowitz niemogla. OpecŻyw 104, 110v, 126; Ach moy panie iać przed ſtrachem prżemowić nie mogę RejJóz O8; Iakob vſlyſzawſży o Iozephie ż radoſći przemowić nie może RejJóz P5, P5v; RejPos 227, 295v; A vrodá iey/ wielce ſerce iego mdliłá/ iſz nic ſrogo do niey przemowić długo nie mogł. SkarŻyw 151, 583. Cf »nie moc przemowić słowa«.

»przemowić pułgębkiem« (2): GórnDworz Tv; Pytáią go o zdrowie/ przemowi pułgębkiem/ proſząc áby zá złe nie mieli/ iż mowić nie śmie/ bo mi/ práwi/ zákazał bárwierz. WerGośc 253.

»nie (moc a. śmieć) przemowić ((i) żadnego a. (a)ni, a. i (a. by (a. ni) jednego)) słowa (a. słowka, a. trzech słow); przemowić (namniejsze) słowo (a. słow kilka)« [w tym: k(u) komu, kczemu (4), do kogo (2)] = non respondere verbum PolAnt; commutare verba, neque verbum ullum interponereMącz; non posse loqui sermonem PolAnt; verbum effari a. proloqui Cn [szyk zmienny] (17;10): BierEz K4v; Slyſſątz to panna náſwiętſſá/ przemowitz niemogla byiednégo ſlowa. OpecŻyw 113v, 8v, 125v, 153v; BielŻyw 134; Boć ia z ſtrachu y z załoſći nie przemowię ſlowa RejJóz O6, H2; Nieſmiem przemowicz ny ſlowa A nieſmie ſię podnieſcz glowa. RejKup Hv, c2v; MurzHist D; Srodze zeſchnął yęzyk moy s prágnyenia wielkyego/ Ták żem przemowić nye mogł y ſłowá żadnego LubPs F2; BibRadz Is 36/21; Tria non commutabitis verba hodie inter nos, Nie przemowi yeden ku drugiemu dźiś trzech śłów [!]. Mącz 239b, 311b; á ieſzcze áni náſz wielebny Kápłan/ áni Król/ áni Króleſtwo iego/ ſłowá żadnégo nie przemówiło/ czymby ſye popráwiło/ álbo gniéw Boży vbłagáło.OrzQuin Z3; iżem ia thego nie godzyen moy miły Pánie/ ále doſyć ná thym ábyś thy thylko przemowił ſłowo ſwoie/ tedy ſie ná wſzem wypełni pociechá moiá. RejPos 255v, [73], 213v, 227; RejZwierc 41; bo zámknione ſą vſtá iego [Alkima] od tegoſz záráżenia/ ták iſz nie mogł słowá przemowić áni teſtamentu vcżynić. BudBib 1.Mach 9/55, Gen 44/18; A w milcżeniu ták ſię kocháłá/ iſz raz od krzyżá S. aſz do Wielkieynocy żadnego do ludzi ſłowá nieprzemowiłá SkarŻyw 581, 453; KochPieś 24; O płáwiácżko Sármácka/ Polſkich rzek głowo (K rzecżyli k niemym rzecżam przemowić słowo) RybGęśli D2.

Szeregi: »przemowić i napomnieć« (1): Do kogo przemowię/ y kogo nápomnię [Cui loquar, et quem monebo] áby słucháli? BudBib Ier 6/10.

»rzec i przemowić« (1): Matuchna tedy od ſmutku na ziemię vpadla/ ij niemogla rzétz ij przemowitz żádnégo ſlowa. OpecŻyw 153v.

»umilknąć a nie przemowić« (1): A oni vmilknęli/ á słowá nie ptzemowili [!] [siluerunt et non responderunt ei verbum]/ bo im był thák roſkazał Krol: Nic mu ná to nie odpowiedayćie. BibRadz Is 36/21.

Przen (7): Ocży patrzą a ſercze by rado przemowiło RejJóz P8; Wſzytek ſię świát záźieleniał Ták/ by też więc przemowić chciał. MWilkHist A3v.

przemowić przez kogo (2): [święty] Piotr przez [papieża] Leoná przemowił [tj. Leon napisał tak, jak powiedziałby św. Piotr]. SkarJedn 116 [idem] SkarŻyw 318.

Zwrot: »przemowić ręką swą« = napisać (1): Secundus aż do ſmierci mylczał y dziwował ſie barzo Adrianus ſtałoſci iego [...], á wziąwſzi tablicę rzekł, piſz ale kielko ſłow á przemow ręką ſwą. BielŻyw 134.

Szereg: »pisać a przemowić« (1): BielŻyw 134 cf Zwrot.

a) Zaświadczyć, oskarżyć (2): Tá ſzátá niech przemówi/ cudzołożnik ſrogi/ Odbieżał iéy vſtráſzón/ bo miał rątcze nogi. GosłCast 65, 33.

a. W sposób cudowny (3): Oſlicá [Balaama] przemowiłá. Leop Num 22 arg; Gdy drugi ánioł mocny záwołał/ z śiedm gromow przemowiło. WujNT Apoc 10 arg.

przemowić do kogo (1): Od ś. Piotrá ſzli z tymże porządkiem do ś. Páwłá dobre pułmile náſze Polſkie/ y tám paćiorki ſwe odpráwiwſzy Crucifix/ ktory do świętey Brygidy przemowił vcżćiwſzy/ [...] do ś. Ianá ſię obroćili ReszList 161.

2. Namówić do złego (4): Pellicere atque delinire, Prziwabić/ Przemowić. Mącz 194c.

a. Uwieść kobietę (3): Puellae pudicitiam expugnare, Poráźyć dźieweczkę ná yey czyſtośćy/ to yeſt przemówić przerádźyć. Mącz 330b.

przemowić kogo (1): [Záś gdy kto przemowi dziewicę [cum seduxerit quispiam virginem] ktora niezárękowána/ y będzie leżeć znią (tedy) wiánuiąc vwiánuie ią ſobie zá żonę. BudBib Ex 22/16 (Linde)]. Cf przemowić komu kogo.

przemowić komu kogo (1): ALEXánder w Graecyey gośćiem w domu będąc Cżłowieká przednieyſzego [Menelausa]/ ná gośćinne práwá Nie pomniąc/ żonę mu wźiął/ y przjwłaſzcżył ſobie. By mu był niewolnicę naliżſzą przemowił/ Winienby mu był zoſtał: coż kiedy wźiął żonę KochOdpr B4v.

Zwrot: »dać się przemowić« (1): thedy ona [niewiasta] z ſwego przrodzenia [!] ku nieſtatkom ieſt barzo ſkłonna, á zwłaſzcża gdybyto taiemno mogło być każda rada ſie da przemowić BielŻyw 133.

b. [Namówić do porzucenia służby u dotychczasowego pracodawcy i przejścia do tego, kto namawia; avertere, avocare, sollicitare (promissis), trahere ad se Cn: iſz gdÿ bÿ tu prziiechał on czo przemowil tu na iarmark albo inſzego dnia, ma bÿcz [...] karan. MetrKor 1578 117/447.

przemowić komu kogo: Vchwalili ieſlizebÿ ktorẏ brath albo mistrz drugiemu czeliadnika albo chlopcza do siebie przemowil, á doſwiadczono bÿ na onego bÿlo, tedÿ wrąb woſku ÿ beczką piwa ma bicz karan. MetrKor 1578 117/444v.

przemowić u kogo [= komu] kogo: Item kiedÿbÿ brath albo miſtrz tÿch rzemiosl z inſzego miaſta [...] przÿachawſzÿ tu do Lomzÿ na targ [...] ÿ przemowil bÿ tu v miſtrza ktorego tÿch rzemiosl Szinkownich towarziſſa, chlopcza, albo robiencza, [...] ma bÿcz [...] karan. MetrKor 1578 117/447.

Zwrot: »przemowić do siebie« [szyk zmienny]: á bÿl bÿ wtim on czo przemowil do siebie, przeſwiadczon, [...] ma bÿcz [...] karan. MetrKor 1578 117/447, 117/444v.]

3. Porozmawiać [z kim] (2):

Zwroty: »ledwie słowo przemowić« = krótko porozmawiać (1): iáko mu [prokuratorowi] [...] gárncá winá z dobrym łoſoſyem ná obiad nie poſleſz/ ledwie s tobą ſłowo przemowi. GroicPorz dd3.

»i słowa nie przemowić« (1): Wężowie y gádzina inna/ ſłudze Bożemu poſtąpili mieſzkánia. á on towárzyſz w pułroká raz z wierzchu mu chleb y wodę ſpuſzcżał. ſktorym y ſłowá nigdy nie przemowił. SkarŻyw 57.

4. Odzyskać mowę; loqui Vulg, PolAnt, Cn (7): OpecŻyw 12v; y wnet Ieráx on oniemiał [...]. nákoniec [Epifaniusz] rzekł do Ieráxá: Iuſz prawdę znay/ á náucż ſię práwey wiáry. á on dopiero przemowił/ y odwołał błąd ſwoy SkarŻyw 453.

Fraza: »przemowił niemy« = locutus est mutus Vulg, PolAnt; apertum est os muti et locutus est; solutum est vinculum lingae muti Cn (5): A gdy wyrzućił dyabelſtwo/ przemowił ieſth niemy Leop Luc 11/14; RejPos 76v; Stáło ſię lepak gdy cżárt wyſzedł/ przemowił niemy/ Y dziwowáły ſię tłumy. BudNT Luc 11/14; WujNT Matth 9/33, Luc 11/14.

Synonimy: 1. powiedzieć, rzec; 2. nachylić, nakłonić, skłonić, zjednać; a. przeradzić, uwieść; 3. pogadać.

Formacje współrdzenne cf MOWIĆ.

Cf PRZEMOWIENIE, PRZEMOWIONY