[zaloguj się]
[pdf]

2. PRZEPAŚĆ (95) vb pf

e jasne; w inf a jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie); w fut a jasne; w praet i con -pådł; -padł-, -padl- (14), -pådł- (4); -padł- : -pådł- BielKron (1:1), SkarŻyw (1:1), GórnRozm (1:1), SarnStat (2:1); w imp -pådni, -pådń (3) BudBib, KochMuza, CiekPotr, -padni (1) SkarŻyw; w part a pochylone.

Fleksja
inf przepaść
praet
sg pl
1 m przepådłem m pers
2 m -ś przepådł m pers
f -ś przepadła m an
3 m przepådł m pers przepadli
f przepadła m an przepadli
n przepadło subst przepadły
plusq
sg
3 f była przepadła
imperativus
sg pl
2 przepådni, przepådń
3 niech przepadnie niech przepadną
conditionalis
sg pl
2 m bodåjeś przepådł m pers
3 m by przepådł, bodåj przepådł m pers by przepadli
f by przepadła m an
n subst bodåj przepadły
con praet
sg
2 m bodåjeś przepådł był

inf przepaść (20). ◊ fut 2 sg przepadniesz (2). ◊ 3 sg przepadnie (18). ◊ 3 pl przepadną (5). ◊ praet 1 sg m przepådłem (1). ◊ 2 sg m -ś przepådł (1). f -ś przepadła (1). ◊ 3 sg m przepådł (10). f przepadła (2). n przepadło (2). ◊ 3 pl m pers przepadli (6). m an przepadli (1). subst przepadły (1). ◊ [plusq 3 sg f była przepadła.] ◊ imp 2 sg przepådni (3) BudBib, SkarŻyw, KochMuza, przepådń (1) CiekPotr. ◊ 3 sg niech przepadnie (2). ◊ 3 pl niech przepadną (1). ◊ con 2 sg m bodåjeś przepådł (1). ◊ 3 sg m by przepådł (7), bodåj przepådł (2). f by przepadła (1). ◊ 3 pl m pers by przepadli (4). subst bodåj przepadły (1). ◊ con praet 2 sg m bodåjeś przepådł był (1). ◊ part praet act przepådszy (1).

Sł stp notuje, Cn s.v. przepadam; przepadam ziemię, Linde XVI – XVIII w.

I. Intransit. (38):
1. Przedostać się, przelecieć przez coś; cadere, interfugere, perfluere, praecipitare, translabi, transvolare Cn (8):
a. Przez szczelinę, otwór (lub otwory) [przez co] (4):

przepaść do kogo (1): Akrizius miał cudną dzyewkę rzecżoną Dánáen/ ktorą ociec dał zámurowáć ná wyſokiey wieży [...]. Iupiter przemienił ſie w kropię złotá/ przepadł do niey przez dachowkę/ pocżęła z niego ſyná BielKron 21.

Przen (3): wiárę ludźi Chriſtyáńſkich [...] fałſzywą názywa/ y fundáment tákowey wiáry piaſcżyſtym/ ktemu ſzátáńſkim rzeſzotem/ przez ktore wiele ártykułow [...] wiáry kośćielney przepáść muśi. NiemObr 68.
Zwroty: »przepaść przez palce« = zostać utraconym, zmarnowanym (o pieniądzach) (1): (did) Sędzya. (–) Bá możeſz ty ápellowáć/ Ale Koc káż nágotowáć/ Lecżby groſz przepadł przez pálce/ A dobrze ták ná zuchwálce. RejZwierc 235v.

»przepaść przez sieć« [o prawie, sądzie] = zostać uniewinnionym, wygrać sprawę w sądzie (1): miedzy innemi tabyła y ta [sprawa] zeby Kr.IM wtych sądziech aequalitatem zachował, zeby iedni nieprzepadli przez siec. Bo gdzieby niektorzy mieli odnosić favorem, czemu nie wszyscy? ActReg 140.

b. Przez przewód pokarmowy [przez co (żywotne)] (1): [kozieł] Zyadł piſkorzá żywégo/ piſkórz niećiérpliwy Strawięnia nieczekáiąc/ przepadł przezeń żywy. Koźieł go w rzyć drugi raz: on drugi raz z rzyci KochFr 124.
c. Przez coś stałego (3):
Zwrot: »w poł [= do połowy] przepaść« (1): bo SIS [imię Pigmeja walczącego z żurawiami] bárzo mśćiwy/ Strzelec z łuku/ [...] Vgodźił mu ſtrzałką w nos/ ktora w poł przepádłá/ A on áni ich zrzućić/ áni mogł ziąć zgárdłá. KmitaSpit C5v.
Przen (2):
Zwrot: »przez opokę, przez skałę przepaść« (1:1): Złoto śrzodkiem Iánczárów zbroynych póydźie ſnádnie/ A przez twárdą opokę gwałtowniéy przepádnie/ Niżli ras piórunowy KochPieś 36, 29.
2. Upaść, przewrócić się (1):
Zwrot: »wznak przepaść« (1): Rurał [...] mnima by go s práwey chući witano á pokłony cżynyono/ [...] áż mu [...] imą [...] ná gębye gráć/ á dáley áż ſie yeden s tyłu pod niem vkłádzye/ á drugi záſkocżywſſy onego pchnye/ áż wznák przepadł. GliczKsiąż H8.
3. Spaść z góry na dół (1):
Zwrot: »na łeb [w co] przepaść« (1): CHłopu ná dycháwicę Migdały kazáli/ Ieść/ dał ná nie ſąſiádom/ co k targu iecháli. Chłop áby nie zábacżył/ Migdał Migdał mowi/ Potym ná łeb we błoto przepádnie Konowi [!] [tj. spadnie z konia] Y zápomni Migdału. RejFig Cc5.
4. O deszczu: spaść (2):
Fraza: »deszcz przepadł (przepadnie)« = alternat caelum a. pluvia vel serenum, alternis pluit vel serenat Cn [szyk zmienny] (2): Strum M; A roſkwitła Rozycżká [...] Południowego ſłońcá gorącośći/ ſnádnie Chroniłá ſie: ledwo iż deſzcż z wierzchu przepádnie [...] Spádły rożane liſtki WisznTr 12.
5. Wpaść do czegoś, zapaść się w czymś; cadere in terris, dehiscere, descendere in abyssum a. chaos a. inferos a. profundum, desidere hiatu, devorari, dissilire, ferri in barathrum, hauriri (hiatu profundo a. terrae hiatibus), hiscere, subsidere Cn (10): In paludes quidam coniecti profundo limo cum ipsis equis hausti sunt, Niektórzy ſie vdáli ná błotá á tám s końmi potonęli álbo przepádli. Mącz 153c.
Zwroty: »(z nieba) do piekła przepaść« (4): MurzHist D4v; Nie pokłonię ſię tobie cżárćie [...]/ iedno Bogu memv/ ktory gdyć roſkaże przeſtáć muśiſz. á ty z ſwemi cżáry do piekłá przepádni. SkarŻyw 36, 483; Ieden Anioł wolą tylko przepychu ſwego przećiw Bogu zgrzeſzywſzy/ z niebá do piekłá ná wiecżne á nigdy nieprzeiednáne przeklęctwo przepadł PowodPr 11.

»przepaść ziemię, [w ziemię]« (3): Wnet ſie pocżęłá zyemiá trząść áż ſie rosſtąpiła/ y pożarłá żywo Abironá y Dátáná (marg) Dátán y Abiron przepadli zyemię (–) BielKron 41; Nieprzyiáćiél móy ſtrwożony [...] padł ſtráchem ogárnióny [...]. Przepádli źiemię przeklęći Ná twé ſłowá fukliwé KochPs 12; WujNT 252; [Kaz 96].

Przen (2):
Zwrot: »przepaść ziemię, [w ziemię]« [szyk zmienny] (2): GrochKal 14; bezecna zazdrośći/ Przepadni źiemię/ ábym y w téy śmiertelnośći/ Y potym/ był v ludźi w powieśći vczćiwéy KochMuza 26; [ále Pan Bog [...] racżył nas tym záraz obdárzyć iż oná zła [...] Ciotká [tj. febra] w źiemię wnet przepádłá HerbOdpow Zz].
6. Przestać gdzieś być (12):
a. Odejść, zniknąć (3): ze ſpodku rámioná wiecżnośći wyrzućił od oblicża twego nieprzyiaćielá/ y rzekł/ przepadni [disperde] BudBib Deut 33/27; wtym wnet chory vćichnął/ y powiedział: ſkoroś wſzedł/ płomień z vſt twoich wilki [tj. czarty] wypędził/ iſz przepadli. (marg) Cżarći od chorego wypędzeni (–) SkarŻyw 334, 584.
b. Zginąć, przestać istnieć (8): [Gniew Páńſki był tym záwżdy gotowy/ Ktorzy vrzędy ty iego mieſzáli/ Nie ſwych patrzáli. Datan/ Abiron przepádli dla tego StryjGoniec D2 (Linde).]
Frazy: »przepadłem« = zginąłem, już po mnie, źle ze mną (1): Gdzieſz teraz Mieſzka ſyn moy? (–) Ná tylé w Indermáſzku w tymże Domu [...] (–) Przepadłem. (–) Tákem tuſzył, że ćię to miáło nie pomáłu Záboleć CiekPotr 82.

»przepadń w upadek wieczny« [formuła przekleństwa] (1): Poniewaſz áni ſobie ſámemu Dóbr ieſteś, áni komu drugiemu Chceſz, [...] Przepadń ze wſzyſtkim w vpadek wieczny. CiekPotr 25.

»bodaj(eś) przepadł« [formuła przekleństwa] (4): KochSob 67; bodaieś żył w biedźie. Y źle zdrow był: bodaieś ſzyię złąmał [!], álbo Przepadł był: niżliś ná zad wroćił ſię ty dźiádu. CiekPotr 75, 70, 75.

Szereg: »zginąć i przepaść« (1): wnet ná nich pomſtá Boża przyſzłá/ iż Srebro y Ołow/ ktore kruſzce przed tym w gorach Bitomſkich hoynie kopano/ záraz zginęły y przepádły StryjKron 448.
α. O państwie (1): A my pierwſze oko ná ſwoie domy obracamy: by dobrze Rzeczpoſp: przepádłá/ byle náſze zbieránie cáłe było/ y co dźień ſię ſzerzyło/ nic nie dbamy. SkarKazSej 669b.
c. Ustać (1):
Szereg: »przepaść i odejć« (1): ſpieſz ſie przyiaćiołko moiá/ [....] Boć iuż źimá przeminęłá/ gwałthowny deſſcż przepadł/ y odſſedł [abiit et recessit]. Leop Cant 2/11.
7. Zostać unieważnionym [od kogo = przez kogo] (1): [cesarz Brutus] Práwá też vſtáwił rozumowi y ſpráwie godne y ludzkie. Pirwe/ iżby [...] lud poſpolity rádę wybierał. Druga/ áby ápellácya od rády álbo Senatu ſzłá przed poſpolſtwo/ á nic nie ma przepáść od rády. BielKron 105v.
8. Zostać bezkarnym (2): Pozowieli też kto takowego mężoboyćę ciuiliter, y ſkáżą mu śiedzenie zá głowy/ á vmrze rozniemogſzy ſię w kilká niedźiel po záśiędźięniu/ to tęn y zá iednę glowę nie wźiął zapłáty/ á onych drugich mord prżepadł GórnRozm Cv; A ieſli ieſcze onego kráiu gwałtownik nie będźie/ to y nie myślić o pozwie/ prżepádłá oná lekkość. GórnRozm H4v.
9. Zostać utraconym, zmarnowanym (o kosztach sądowych) (1): Odpowiedź záś [pozwanego] táká byłá/ żem ia práwi iáko żyw w leśie twym nie rąbał. Znowu mu prżyśięgę ſkazono/ y ták wyſzedł/ á ow nieborak co vtráćił pozywáiąc to prżepadło. GórnRozm H.
10. [Wpaść niespodziewanie, najechać (cf PRZYPAŚĆ) [dokąd]: Litwá zkradwſzy ſie ćicho láſy do Wielkiey Polſki przepádłá/ y Káliſz y Stawiſzyn ſpálili BielKron 1597 210.]
II. Transit. praw. Ponieść karę zasądzoną wyrokiem sądu lub określoną przez umowę na rzecz strony wygranej lub w wyniku konfiskaty; incurrere, luere, puniri, solvere, succumbere JanStat; esse obnoxium JanPrzyw [w tym: co (55)] (57): Liſzek młodych áby nie zbierano/ á v kogo ią naydą áby dzyeſięć grzywien przepadł á liſzki roſpuśćić. UstPraw K3, K2v; [Władysław Jagiełło] pożyczył przerzecżoney ſumy Zygmuntowi krolowi Węgierſkiemu/ pod zakłádem rycżałru [!] tákiego/ ieſli ich pierwſzego roku nie wroći/ tylką ſumę przepádnie: wtorego roku takie dwie BielKron 385; A któryby śmiał konie przepuśćić wiádomie/ ieſli Stároſtá álbo Celnik/ ma przepáść dwieśćie grzywien SarnStat 291, 271, 278, 545, 560, 673, 945; [BielKron 1597 125 (Linde)].

przepaść do kogo (2): Confiscare, est publicare bona – Do poſpolſtwa albo zwierzchnoſzczy maiętnoſzcz przepaſzcz. Calep 239a. Cf »winę przepaść«.

przepaść z czego [= za co] (1): roſkazáłá [Jezabel] iżby go [Nabota] pokonáli dwá ſwiádkowie/ iż przeklinał krolewſki ſtolec/ á winę przepadł z obráżenia máieſtatu krolewſkiego BielKron 85v.

przepaść komu (22): BierEz D4; ZapWar 1536 nr 2492; A jeśliż pod tą przysięgą zezna [ten, kto dał upominek], że nie dał, tedy ten takąż summę temuż sędziemu przepaść ma Diar 96; Gdyby kto komu pſá potáiemnie álbo gwałtem wzyął/ [...] Tákowy co weźmie przepádnie ſtronie trzy grzywny UstPraw Dv; tedy ten/ który vpornie liſtowi fałſz zádał/ cztérnáśćie grzywien pieniędzy poſpolitych ſtronie ma przepáśdź SarnStat 327 [idem 767], 301, 345, 617, 767. Cf [»gardło przepaść«], »winę przepaść«.

przepaść za co (3): A ieſliby Káſztelanowie vrzędu ſwégo wypełniáć zániedbáli/ [...] nam záśię zá ſwé niedbálſtwo cztérnaśćie grzywien przepádną. SarnStat 301. Cf »winę przepaść«.

cum inf (1): Jeśliżeby tego dowiodł, ocz by go pozwał, aby mu tamże na onym pirwszem roku tę sumę pieniędzy przepadł zapłacić Diar 96.

Zwroty: [»gardło [komu] przepaść« = zostać skazanym przez kogoś na karę śmierći: co mam z tobą tu cżynić/ ſámá tho oſądź/ ieſliże cnotá w tobie ieſt. [...] nielża było inácżey oſądzić/ iedno iż miał z nią cżynić/ coby ſie mu zdáło: náoſtátek gárdło mu byłá przepádłá HistFort N4v.]

»winę [= karę pieniężną] (a. [jaką sumę] winy), za winę, winą [jakiej sumy], w winie przepaść« [w tym: komu (13), za co (2), do kogo (1)] = poenam incurrere a. luere a. solvere a. succumbere, poena puniri, in poena succumbere JanStat; poenam esse obnoxium JanPrzyw; committere mulctam a. poenam contrahere Cn [szyk zmienny] (20:2:1:1): Item yeſtlybi ktori podolyanyn do podolya [...] wzyąl dzyewką gwalthem, then Czlowyek walaſchinowj za vyne oſſzmnaſcze kop przepadnye MetrKor 40/820, 40/820, 823; Item Ieslyby syą ktho yednal o zlodzieyſkye [...] aprzydzie przed vrzand pothem ſzią zalowacz thaki swa rzecz traczy, a vrzandowy vyną przepadnye LibLeg 6/117v; ComCrac 21v; Jeśliżeby na niem [sędzi] przewiodł, że nad prawo jest przesądzon, aby mu winy sto grzywien przepadł Diar 96, 96; GroicPorz p4v, z2v; Gdzie biſzyę ktori potunyek yego [...] ty wloki domagal [...] ma bycz wynyę przepacz 40 czerwonych slotych ZapKościer 1586/64v, 1584/48v; winą cztérnaśćie grzywien pieniędzy mieyſcá onégo mieſczánié onéy ſtronie áby przepadli SarnStat 655; IEſli kto ſądu nie vczći/ álbo ſie położy ná ſtole gdźie bywa ſądzono/ trzy grzywny winy niech przepádnie SarnStat 786; A któryby tákowégo Kmiećiá niechćiał puśćić/ winę zwykłą przepádnie SarnStat 927, 142, 415, 471, 483, 567 (13).

»przepaść winę« = zostać uznanym winnym [szyk zmienny] (7): BielKom E3; Kto złodzyeiá zábije w nocy gdy ſie będzye łamał [...]/ nie przepádnie winy/ ále ieſli we dnie/ gárdło zań da. BielKron 44v; Przeto rzekł [Filip] Alexándrowi/ ieſli tego nie dowiedzyeſz ábyś go [Bucefała] okroćił/ winę przepádnieſz. BielKron 122v, 85v, 230; Mącz 236a, 307d; [SzczerbSpecSax 303 (Linde)].

»przepaść zakład« [szyk zmienny] (3): Vadimonium deserere, Zákład przepáść/ nie ſtánąć ná naznáczony rok przed vrzędem. Mącz 387d, 476a, 480b; [thedy zakład wglownem zapissye opissany then urodzony Ian Myskowsky urodzonemu stanislavovy ligązye [...] przepadnye ku zaplaczenyu. ZapKrakBiec 1543 9/245, 1544 9/321].

Szeregi: »przepaść a skazan być« (1): ktoryby ſwietſki duchownego kv praw [!] ſwietſkiemv [....] prziicziągnąl, takiez tez zasię ma przepaſcz a zkaząn bych dvchownemv w vinie czternaſczie grzyvien. ComCrac 21v.

»przepaść i zapłacić« (1): tákowa powodowa ſtroná przepadſzy y zápłáćiwſzy wnet támże zá tákowy niedoſtátek ſwégo pozwu ſześć ſkotów [....] SarnStat 823.

Przen: O karze zasądzonej przez Boga (1):

[przepaść za co: Tákże Adam prze niepoſłuſzeńſtwo [...] winę zá wyſthępek náznácżoną przepadł GrzegŻarnPos 1582 515v (Linde).]

Zwrot: »przepaść winę« [szyk zmienny] (1): Iam był vkazał prziczini Gdy Cżlek nedzny przepadł winy Iako ye miał przeprawowáċz A złoſczj ſię wyprawowaċz Njgdzie rady nienabywaċż Iedno miey [lege: mej, tj. Boga] Laſky vżiwaċz RejKup ee3v; [GrzegŻarnPos 1582 515v].

Synonimy: I.2. przewrocić się, upaść; 6. przeminąć, zniknąć; a. odejć; b. umrzeć, zginąć; II. odnieść.

Cf PRZEPADŁY, PRZEPADNIENIE

LWil