Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZESTRZEŻON

Następne hasło: [PRZESTRZOGA] »

PRZESTRZEŻONY (14) part praet pass pf

przestrzeżony (11), przestrzeżon (3).

Oba e jasne; w formach złożonych -on-; forma niezłożona z tekstów nieoznaczających ó.

Fleksja

sg
m	N	przestrzeżony, przestrzeżon
	I	przestrzeżon(e)m

pl
N	m pers	przestrzeżeni
N	subst	przestrzeżon(e)

sg m N przestrzeżony (8), przestrzeżon (3); ~ (praed) przestrzeżony (6) SkarŻyw (3), LatHar, WujNT, SarnStat; przestrzeżon (3) LubPs, KarnNap, ActReg. ◊ [I przestrzeżon(e)m.] ◊ pl N m pers przestrzeżeni (2). subst przestrzeżon(e) (1).

Składnia dopełnienia sprawcy: przestrzeżon(y) od kogo (3), per aliquem (1).

Sł stp, Cn brak, Linde XVI w. s.v. przestrzedz.

Znaczenia

1. Uprzedzony, poinformowany o tym, co ma nastąpić (5)
- a. O tym, co się stanie (wyjątkowo też: co się dzieje) złego, ostrzeżony o niebezpieczeństwie (3)
2. Któremu powiedziano, jak powinien postąpić, napomniany (4)
3. Zagwarantowany, zastrzeżony prawnie, ustawowo (1)
4. Ochroniony, obroniony (1)
5. Nauczony odstraszającym przykładem, na czyichś błędach (2)
6. W funkcji przymiotnika: Ostrożny, pilnujący się (1)

1. Uprzedzony, poinformowany o tym, co ma nastąpić (5): Po napisaniu pierszego listu do wm MMPana iechałem z Kr. IMą naprzeiasczkę tam wyrozumiałem iz Cieklinski Pana Kanclerzow, [...] iest sam od niego do Kr Imsci posłąn aby na Starostę Przemyslkiego Marszałkowstwo otrzymał, wczym iuzdwakroc od Krolowey IMsci iestem przestrzezon, pertertias personas ActReg 172; Ioſeph od ániołá przeſtrzeżony. [cf oto ánioł Páńſki vkazał mu ſię we ſnie mowiąc: Ioſephie ſynu Dawidow/ nie boy ſię przyiąć Máriey małżonki twey. ábowiem co ſię w niey vrodziło; ieſt z Duchá świętego. á porodźi ſyná: y nazowieſz imię iego IESVS. Matth 1/20] WujNT Matth 1 arg.

a. O tym, co się stanie (wyjątkowo też: co się dzieje) złego, ostrzeżony o niebezpieczeństwie; praemonitus Mącz, Calep (3): Praemonitus oraculo, Przeſtrzeżony. Mącz 231a; Calep 836a; Powiádał Nágot że go oſzukano: Bo Piſarz był, gniewáiąc ſie z nim, woſkiem zlepił kárty, gdźie ten zapis był. A ták wártuiąc y ſzukáiąc Nagot, záwżdy przeſtępował ono mieyſce. Aże potym przeſtrzeżony obaczył woſk, obaczył y zdrádę. SarnStat 1286; [Tenże mawiał/ iż nie trzebá nikomu groźić: [...] dla tego/ że ták nieprzyiaćiel bywa przeſtrzeżony. PlutBBud I2].

[przestrzeżony w czym: gdyż ono ieſt dawna prawdźiwa przypowieść/ że nas mniéy oné przygody obrażáią/ w których bywamy przeſtrzeżeni BiałPos 18 (Linde s.v. przestrzedz).]

2. Któremu powiedziano, jak powinien postąpić, napomniany (4):

przestrzeżony z czego (1): Iednego cżáſu biała głowá/ gdy w głębokośći piſmá brodził/ nie rozumieiąc co mowił: przygánić mu śmiáłá/ iż z iego kazánia trudnego pożytku nie odnioſłá. Z cżego przeſtrzeżony záwżdy ſię potym ſtárał/ áby iáśnie á ku poięćiu poſpolitemu/ otworzyśćie á proſto náucżał. SkarŻyw 86.

przestrzeżon czym (1): Maſz ie [grzechy] naprzod w ſercu thwym przed Pánem Bogiem ſámym/ á potym też y przede mną [...] vſty wyznáwáć/ maſz ſie ich doſtátecżnie ſpowiedáć/ ábyś mogł być nie tylko ſłowem Bożym poćieſzon/ przeſtrzeżon/ y náucżon: ále też mocą Klucży Kośćielnych [...] rozgrzeſzenia/ y duſzney poćiechy pewnie doſtáć KarnNap C3v.

przestrzeżony w czym (1): W tych kilku rzecżách w tey Przedmowie przestrzeżony y vpomniány/ Chrześćiáńſki cżłowiecże/ weźmi z ochotą w ręce/ tę dźieśięćioſtrunną Hárfę duchowną LatHar [+11].

W połączeniu szeregowym (1): KarnNap C3v cf przestrzeżon czym.

[Zwrot: »przestrzeżonem [kogo] uczynić« = rozkazać komuś: abychmy wiadomość od niego [księcia Wiśniowieckiego] wziąwszy o umyśle tego nieprzyjaciela naszego moskiewskiego przestrzeżonem T⟨woją⟩ M⟨iłość⟩ hetmana naszego dla obrócenia wojska w ziemię jego uczynili ListyZygmAug 1562/395.]

Szeregi: »przestrzeżony i doświadczony« (1): Y niedopuſzcżamy nikogo do vżywánia tey ſpołecżnośći/ áż pierwey od Páſterzá álbo od iego pomocnikow będą przeſtrzeżeni y doświadcżeni. WujJudConf 223v.

»przestrzeżony i upomniany« (1): LatHar [+11] cf przestrzeżony w czym.

3. Zagwarantowany, zastrzeżony prawnie, ustawowo (1): Dáley będźie pytał Prokurator/ Acz iego Princypałowi niema być dopuſzczono przeſtrzedz ty wſzytki rzeczy/ kthore przy tákiey ſpráwie máią być przeſtrzeżone: A zwłaſzczá ieſli by przyſyęgi wedle biegu Práwá zárázem wypráwić niemogł/ ile kroć ſye może popráwić. GroicPorz z2.

4. Ochroniony, obroniony (1):

W połączeniu szeregowym (1): A tu [Pan Krystus] w oſobie ſwoiey opowieda/ iż on w męce ſwey dziwnie był rátowan/ y przeſtrzeżon/ y ſławnie vwielbion. Y tákże tę otuchę dawa kościołowi ſwoiemu/ iż też o nim chce mieć pilne ſtáránie ſwoie w przeſládowániu/ iż go on ſtrzedz/ bronić/ y błogoſłáwić będzye racżył. LubPs aa3.

5. Nauczony odstraszającym przykładem, na czyichś błędach; admonitus Modrz [z kogo, z czego] (2): L. Nevacius [...] gdy tego nie mogł śćirpieć/ że wedle dwunaśći tablic vſtáwy/ káżdą krzywdę piąćią á dwudzieſtą grzywien miedźi opráwowano/ wźiąwſzy worek pieniędzy/ kazał słudze nieść zá ſobą/ á ſam kogo podkał káżdego bił: á káżdemu kogo vbił/ pięć y dwádźieśćiá grzywien miedźiánych pieniędzy záraz dáć kazał. Ste^go przeſtrzeżeni ſędźiowie ono práwo o ſzácowániu krzywd odmienili. ModrzBaz 79; Drudzy go [św. Witalisa] do Pátryárchy Alexándryiſkiego/ to ieſt/ Ianá onego Iáłmużniká odnośili. Lecż on złego o nim mnimánia żadną miárą bráć niechćiał/ przeſtrzeżony z onego drugiego tákże Mnichá/ ktorego był dał niewinnie bić. SkarŻyw 107.

6. W funkcji przymiotnika: Ostrożny, pilnujący się [na co] (1): Bo iáko z przyrodzenia/ cżłek ſię ná wężowe/ á owcá ná wilcże vyrzenie zedrgnie: ták ten od Páná Bogá z młodośći náucżony/ ná oycowſkie iády duſzne/ dobrze był przeſtrzeżony: á zdrygáć ſię ná nie y vchodzić ich vmiał. SkarŻyw 371.

Synonimy: 1., 2. napomniany, napomniony, ostrzeżony; 4. obroniony.

Cf PRZESTRZEC