Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [RZECZĄŻEK]

Następne hasło: 1. RZECZKA »

RZECZENIE (40) sb n

-enie (39), -ęnie (1).

Pierwsze i drugie e jasne, w końcowym wahania.

Fleksja

	sg	pl
N	rzeczenié	rzeczeniå
G	rzeczeniå
D	rzeczeniu
A	rzeczenie	rzeczeniå
I	rzeczeni(e)m
L	rzeczeniu

sg N rzeczenié (13); -[é], -(e) (13). ◊ G rzeczeniå (3). ◊ D rzeczeniu (2). ◊ A rzeczenie (14); -e (1) JanNKar, -é (1) KochPs, -(e) (12). ◊ I rzeczeni(e)m (1). ◊ L rzeczeniu (5). ◊ pl N rzeczeniå (1). ◊ A rzeczeniå (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

Znaczenia

Wypowiedź, słowne przekazanie jakiejś treści; uwaga, spostrzeżenie wyrażone słowami (40)
- a. Przyrzeczenie (3)
- b. [Powiedzenie, sentencja, maksyma]

Wypowiedź, słowne przekazanie jakiejś treści; uwaga, spostrzeżenie wyrażone słowami (40): druga trefność záſię/ kiedy kto krotko/ zwięźliwie/ trefnie/ á s prętká co rzecże/ chocia theż troſzkę vſzcżknie/ bo bez tego/ ták ſie zda iákoby rzecżenie niemiáło ſmáku. GórnDworz N8; Ma y metáphorá dobrze wzięta/ niemałą grácią/ ták w poważnym rzecżeniu ku chłubie cżyiey/ iáko theż y w vſzcżknieniu trefnym GórnDworz Q5v; Ieſzcże y to nie ſproſne rzecżenie/ kiedy ten/ kogo zá niegłupiego máią/ powie co tákiego/ co ſie zdá/ żeby s proſtoty pochodziło. GórnDworz R5, O, P7v, P8v, Q, R3v, R5; JanNKarGórn Hv.

rzeczenie czyje [w tym: pron poss (3), G sb (2), ai poss (1), „czyje” (2)] (8): Ieſzcże y tho niepomáłu ſmiech w nas pobudza [...] kiedy kto foremnie powieda cżiy práwie głupi poſtępek/ ábo rzecżenie GórnDworz O8v; Bywa y w tym trefność/ [...] kiedy kto wykłáda po ſwemu imię cżyie/ ábo rzecżenie. GórnDworz Q3, R, R5; RejPos 301; KochPs 186; Prżyſzło mi ná pámięć iedno rżeczenie Węgrżynowe. Prżymowił ieden Szláchśic Polſki/ á nie dawno iednemu Węgrżynowi: [...] Odpowiedźiał mu Węgrżyn/ [...] GórnRozm E4; GrabowSet D2.

Ze zdaniem przydawkowym dopełniającym (1): Otoż iuż ſłyſzyſz [...] iáko thu Pan rozumiał to rzecżenie ſwoie/ iżeś ty Piotr/ á ia ná tey opoce/ [...] zbuduię Koſcioł ſwoy. RejPos 301.

Z przytoczeniem [w tym z zapowiednikiem: ono (2)] (3): ieſt y ono I.M. páná Ocieſkiego Ochmiſtrzá krolewey Iey M. rzecżenie: Pokwápił ſie práwi ten kſiądz vmrzeć/ á dwie mi był ieſzcże ſpełnić powinien. GórnDworz R5, R; GórnRozm E4.

Wyrażenia: [»dobre rzeczenie« = błogosławieństwo: dobre rzeczenye, blogoslavyenstwo, dar, datek, darek benedictio, Deidictio ReuchlinBartBydg d8.]

»dwuwykładne [= dwuznaczne] rzeczenie« (1): iż tákowego dwuwykłádnego rzecżenia śiłá ieſt ſpoſobow/ dla thego dworzáninowi/ bácżnie w thym poſtępowáć przydzie/ áby vważył czo może być trefnie/ á czo iákoby drwá gryzł GórnDworz P8v.

»krotkie, węzłowate (a. zwięzliwe) rzeczenie« [w tym: krotkie, zwięzliwe (1)] (3:3): A teraz podźmy do tey trefnośći kthora ná iednym telko/ krotkim/ zwięzliwym/ á s prętká rzecżeniu záwiſłá. GórnDworz P6v; Ale zdami ſie że tego doſyć/ czom ia powiedział/ ábowiem y węzłowátego rzecżenia/ máło ſie nie wſzytki reguły pokazáły GórnDworz S2, O4v, P6v, P7.

»trefne rzeczenie« [szyk 8:4] (12): Ale miedzy inym trefnym rzecżeniem/ tho ma ſwą oſobną wdzięcżność/ kiedy kto te ſłowá ktoremi go dotkniono przyiąwſzy/ obroći rzecż ná tego kto go doiechał/ y iegoż go właſną tnie bronią. GórnDworz Q; Ieſt y to trefne rzecżęnie/ ktore ma w ſobie pokryty ſmiech GórnDworz R6; wolą niektorzy przyiacielá ſtráćić/ niż trefne rzecżenie. GórnDworz S3, F3v, N8, O4v, P7, P7v (12).

»rzeczenie ustne« (1): Z Pámięći ſchodzą cżáſy/ żywotá náſzego/ Nie inácżey iák ſłowá rzecżenia vſtnego GrabowSet Ev.

Szereg: »słowo i rzeczenie« (1): RZekł Pan: [...] Vfałeś mi (mowi) á wſzytki dni twoie/ Pátrzáły ná ſłowá y rzecżenia moie GrabowSet D2.

a. Przyrzeczenie [czyje: ai poss (3), pron poss (1)] (3):

Zwrot: »rzeczenie złamać« (1): weźmieſzli mi ty to coś mi dał/ náprzod Práwo moie y rzeczenie ſwe Krolewſkie złąmieſz OrzRozm R4v.

Szereg: »słowo i rzeczenie« (2): nie náydźieſz tego w nich [w kronikach]/ áby kiedy Król który Polſki [...] dawſzy/ y Prywileiem pod Tytułem ſwym/ zá Pieczęćią ſwą potwiérdźiwſzy/ co komu záſye brał/ przećiwko ſłowu ſwemu/ y rzeczeniu Królewſkiému. OrzQuin B2v. Cf »nad słowo i nad rzeczenie«.

Wyrażenie przyimkowe: »nad rzeczenie« (1):

~ Szereg: »nad słowo i nad rzeczenie« (1): wolałbym áby ſye Alexándrow Státut doſzczątká ſpádał/ á niżliby dobrodźieie Korony nád ſłowo y nád rzeczenie Krolewſkie mylić ſye ná ſwym KRolu mieli? OrzRozm Sv. ~

b. [Powiedzenie, sentencja, maksyma: TO co ſie tu powiedźiáło/ iż kto rad wźiął dobrodźieyſtwo/ iuż ie oddał. Wyſzło to rzeczenié ze ſzkoły Stoickiéy rodzićielki dźiwów. SenekaGórn 106 (Linde).]

Synonimy: powiedzenie; a. obietnica; b. powieść, przypowieść, przysłowie.

Cf DOBRORZECZENIE, RZEC, ZŁORZECZENIE