Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: (PRZEWODNICZY)

Następne hasło: PRZEWODNY »

PRZEWODNIK (50) sb m

e oraz o jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	przewodnik	przewodnicy
G	przewodnika	przewodnik(o)w
D	przewodnikowi
A	przewodnika	przewodniki, przewodnik(o)w
I	przewodnikiem	przewodnikami

sg N przewodnik (12). ◊ G przewodnika (2). ◊ D przewodnikowi (4). ◊ A przewodnika (9). ◊ I przewodnikiem (15); -em (3), -(e)m (12). ◊ pl N przewodnicy (1). ◊ G przewodnik(o)w (1). ◊ A przewodniki (4), przewodnik(o)w (1) StryjKron. ◊ I przewodnikami (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Ten, kto prowadzi i wskazuje drogę (38)
- Przen (19)
  - α) Ten, kto doradza, wskazuje sposób postępowania (12)
    - αα) O Bogu i aniołach: kto czuwa i prowadzi do zbawienia (8)
  - β) Ten, kto stanowi wzór do naśladowania (2)
  - γ) O szatanie (2)
  - δ) To, czym się ktoś kieruje w postępowaniu (3)
- a. O Bogu prowadzącym lud izraelski do Ziemi Obiecanej (1)
- b. O przeprowadzającym dusze do świata zmarłych (1)
- c. O zwierzęciu (1)
- d. Znak świetlny pokazujący drogę (3)
  - Przen (1)
2. Ten, kto trudni się transportem wodnym (1)
3. Wódz wojska (2)
- Przen (1)
4. Ten, kto uczynił coś wcześniej, poprzednik (1)
5. Ten, kto wykonuje powinność pańszczyźnianą zwaną przewodem (7)
6. Książka zawierająca wskazówki postępowania (1)

1. Ten, kto prowadzi i wskazuje drogę; dux Vulg, PolAnt, Cn; comitatus, deductor, ductarius Calep (38): [Posłowie] inſzą drogą do domu iecháli/ to ieſt proſtſzą na Mozáyſko/ ktore od miáſtá Moſkwy mil ośmnaśćie/ potym do Wieſmy dwádźieśćiá mil y ſześć [...]/ potym do Smoleńſká oſmnaśćie mil/ do Dąbrowná mil dwádźieśćiá/ á tám opuśćili Moſkiewſkie przewodniki. BielKron 436; Nálazł ſie przewodnik Anyoł Páńſki Thobiaſzowi gdy ſzedł w czudze ziemie w potrzebach ſwoich. RejPos 167; RejZwierc [272]; Dracul ſię też wymowił [z uczestniczenia w walkach z Turkami]/ lecz Syná zoſtáwił/ Z cztermi tyſięcy ludu/ czym woyſká przybáwił. [...] Dał y dwu przewodnikow co tám ználi drogi/ By Krolá vwodzili gdy ſię tráfi z trwogi StryjKron 602; Comitatus – Odprowadzacz, przewodnik. Calep 220a, 294b, 343b; Wźiął chromego on iſty ćiemny [= niewidomy] ná rámioná: Ow drogę vkázował przez pewne známioná; A ten ſłuchał/ y tám ſzedł gdzie kazał przewodnik KlonWor 51.

przewodnik dokąd (2): A miſzmi go dobrowolnye przepuſczyly y ſthacziyą kazdemv poſlowy dayemi kthorzi yeſzda do Turek przeſz zyemye naſche y przewodnyky do samego dvnaya abi ſpokoynye yachal LibLeg 11/156; [BielKron 1597 637]. Cf przewodnik skąd dokąd.

przewodnik skąd dokąd (1): LibLeg 9/53v cf Szereg.

[przewodnik czyj: iż Sieozá pod tym cżáſem był Przewodnikiem woyſká náſzego [tureckiego] do Azaku BielKron 1597 637.]

Zwrot: »przewodnika daci (a. dawać)« [szyk zmienny] (2): yſch myloſczywi Krolyv tam naſch trzima [podstarości lwowski] po cztherzi po pyaczy y po ſcheſczy dny y nyepvſczy naſch richlo y nyedaye nam ſtaciey y przewodnykow kyedi ydzem do waſchey Kro. mczi LibLeg 11/169, 9/53v.

Wyrażenie: »przewodnik w drodze« (1): Mężowie bráćia/ potrzebáć ſię było wypełnić piſmu onemu/ ktore opowiedźiał Duch święty przez vſtá Dawidowe/ o Iudaſzu ktory był przewodnikiem w drodze [de Iuda ... duce via comprehendentibus] onym co poimáli Iezuſá. BibRadz Act 1/16.

Szereg: »przystaw albo przewodnik« (1): Tho thesz V. [= Waszej] C. [= Królewskiej] M⟨iłości⟩ oznaymvyą ysz andreas Carcocandella Greczyn yedzie do Moſkwy skąpyą Cessarſkv, a thack Baschowye roszkazaly mv [lege: mi]. V.C.M. prosycz sanym yzby V.C.M. raczel nam laszkaw byczy a lysth ſſwoy a przystawa albo przewodnyka na yego grosz od granycze do granycze roskazacz daczy LibLeg 9/53v.

Przen (19):

α) Ten, kto doradza, wskazuje sposób postępowania (12): BibRadz *2v; By zły przewodnik ieſth pochlebcá káżdy RejZwierc 216v; Maſz tedy y w tych modlitwách tákie przewodniki/ ktorych torem idąc/ kreſu/ do ktorego ſię myślą zánośiſz/ nie chybiſz. LatHar +6.

przewodnik w czym (1): Ale kto ná złe drogi iuż więc myſl ſwą vda/ Wierę iuż tám nádzyeiá bywa bárzo chuda. Iuż márnego w ſwych ſpráwach miewa przewodniká/ Co go ſnádnie vwikle proſtego nędzniká. RejWiz 135v.

αα) O Bogu i aniołach: kto czuwa i prowadzi do zbawienia (8): á wżdy ſie nic o tym nie pytamy/ áni ſie o przewodniká nic nie ſtáramy/ gdyż żaden inſzy pewnieyſzym przewodnikiem nam być nie może ná tę zátrudnioną drogę náſzę [tj. życie]/ iedno tenże ſam ktory ſie nam opowieda iż on ieſt drogá/ on ieſt prawdá/ on ieſt żywot wiecżny. RejZwierc 137v.

przewodnik komu, czemu (5): Vciecż ſie do rozumu á nie kwáṕ; ſie márnie/ Gdyż widziſz iż twa złá myſl do złego ſie gárnie. Bo gdy k złemu nie poydzyeſz iuż Pan znaydzye drogę/ Zeć w myſli vſpokoi onę márną trwogę. Wnetći ścieſzki vkaże kędy idź k lepſzemu/ A będzye przewodnikiem wnet ſumnieniu twemu. RejWiz 134v; RejZwierc 137v. Cf przewodnik komu do czego; [komu w czym].

przewodnik komu do czego (3): Thákżeć theż nieſláchetny cżárt zwodcá á ſprzećiwnik náſz/ widząc tę ſwiętą á chwálebną ſwiátłość Páná náſzego/ iż nam ſwieći/ á iż nam ieſt vſtáwicżnie przewodnikiem do onego nam zgothowánego á nieſkońcżonego ſtráconego kroleſtwá iego/ [...] zábiega kędy może [...]/ iákoby w nas tę ſwiętą ſwiátłość zágáśić á zátłumić mogł/ ábychmy w niey nie chodzili RejPos 338; Lecz gdy przyidźie on Duch prawdy/ náuczy was wſzelkiey prawdy (marg) będzie wam przewodnikiem do wſzelákiey prawdy. (–) WujNT Ioann 16/13, s. 427 marg.

[przewodnik komu w czym: [Bóg] Udał go [Jerzego Ościka] w cudze strony Cesarza możnego [Ferdynanda I Habsburga], Naznaczywszy mu zacną w stan małżonkę jego. Zacną pannę, a w państwie cesarskim Morawie, Sam mu był przewodnikiem w takiej jego sprawie. Błogosławiwszy go w tym, onego prowadził, O przezpieczności zdrowia jego sam radził. LaurLament A4.]

przewodnik ku czemu (1): LatHar 40 cf Szereg.

Wyrażenie: »przewodnik na drogę« (2): Bobychmy też inſzym żadnym obycżáiem onego ſwiętego przewodniká ná tę drogę [tj. życie] ſobie zyednáć nie mogli/ iedno tym ktoregochmy niedawno wſpomináli/ ktory ieſt prawdziwa drogá y prawdá y żywot wiecżny. RejZwierc 137v, 137v.

Szereg: »stroż i przewodnik« (1): (nagł) Do właſnego Anyołá ſtrożá/ Modlitwá. (–) [...] Proſzę ćię vprzeymie (pośle y przyſtáwie Boży/ mnie od Páná mego zá ſtrożá y przewodniká ku wiecżney chwale przydany) ábyś mi do końcá dobrze cżynić nie przeſtawał LatHar 40.

β) Ten, kto stanowi wzór do naśladowania (2): Tákże też áby [Giedymin] miał Páná ſwego zábić/ á po nim Wielkim Xiędzem być/ tego by z pochodnią v nich [kronikarzy ruskich, inflanckich, pruskich i innych] ſzukał/ iáko żywo nienaydzieſz/ wyiąwſzy iżby tá rzecz Miechouiuſſa álbo pierwſzego Hiſtoryká/ ktorego on zá przewodniká brał vwiodłá StryjKron 385.

przewodnik komu do czego (1): nie w kárczmie/ áni téż ná bruku [...] Máćiey Zárdecki zábit będąc porucznikiem/ Chćiał być tákże do ſławy záraz przewodnikiem przećiw Moſkwi ſwoiemu towárzyſtwu PudłFr 45.

γ) O szatanie (2): Ale ieſli ſie vdaſz zá vporną myſlą/ Iuż s piekłá przewodnicy wſzytkęć drogę ſkryſlą. RejWiz 134v.

Szereg: »przewodnik abo opiekalnik« (1): A kogoż iuż będzieſz miał przewodniká ábo opiekálniká twoiego/ gdy cie iuż Pan twoy á obrońcá twoy odſtąpi? Wierz mi iż nikogo inſzego iedno cżártá ſproſnego RejPos 167v.

δ) To, czym się ktoś kieruje w postępowaniu (3): A náuki pocżćiwe/ á ćwicżenia roſtropne ſą iákoby gośćińce do onego miáſtá z rozlicżnych ſtron/ ktore łácwie/ kto ma bácżność roſtropną przewodnikiem/ doprowádzą do ratuſzá onego [tj. do mądrości]. RejZwierc 14v, 138; Bo ſmyſł [...] w zwykle [!] błędy/ drogi mu [sercu] proſtuie. Duſzo vporna/ ślepegoś to wodzá/ Przewodnikiem obráłá GrabowSet L.

a. O Bogu prowadzącym lud izraelski do Ziemi Obiecanej [czyj gdzie] (1): y zápámietaſz Iehowy Bogá twe^go wyprowadzce twego [...]. Przewodniká twego [Qui ambulare fecit te] wpuſzcży (oney) wielkiey y ſtráſzney/ (gdzie) zmiie ogniſte, niedzwiatkowie/ y ſuſza BudBib Deut 8/15.

b. O przeprowadzającym dusze do świata zmarłych (1): Pogrzeb [Libuszy] doſyć koſztownie vcżynion w Libicy/ ná oſtátek ſam Przemyſl włożywſzy do mieſzká pięć wielkich złothych cżerwonych/ y włożył iey w lewą rękę z mieſzkiem [...]. Takież y dwá groſzá ſrebrne wielkie mowiąc: To ma dáć ieden przewodnikowi á drugi przewoźnikowi zá pracą. BielKron 319.

c. O zwierzęciu [czyj] (1): NIe ták płácże ná brzegách ná Puteoláńſkich On miłośnik dźiećinny/ ábo ná Thebáńſkich Przewodnik Amonow [lege: Aryjonow] Delphin pláſkonoſy/ [...] Iáko my ciebie [Janie Kochanowski] płácżem ſzcżodrym oblewamy KlonŻal B2.

d. Znak świetlny pokazujący drogę (3):

przewodnik dokąd (1): Bo ſkoro wyſzli z miáſtá/ wnet ſie im vkazáłá záſię oná gwiazdá/ y prowádziłá ie áż do ſámego Bethleem. Abowiem tho wielka pociechá v nich byłá/ iż vyrzeli onę gwiazdę/ á náleźli przewodniká do mieyſcá ſobie pożądliwego RejPos [36]v.

Wyrażenie: »przewodnik drogi« (1): Dla tego [Izraelici wędrujący przez pustynię] ogniſty słup goráiący/ przewodnikiem mieli nieznáiomey drogi [ducem habuerunt ignotae viae] Leop Sap 18/3.

Przen (1): To téż nocny przewodnik/ świécá opalona KochFr 110.

2. Ten, kto trudni się transportem wodnym (1): Navicularius – Przewodnik albo rotmiſtrz nad łodziami. Calep 690b.

3. Wódz wojska (2):

przewodnik czyj (1): Y zoſtáwił [Juda] Iozeffá ſyná Zácháryaſſowego/ y Azáryaſzá przewodnikámi ludu [duces populi] Leop 1.Mach 5/18.

Przen (1):

Szereg: »przewodnik, hetman« (1): (nagł) Iaſnye Wyelmożnemu pánu/ pánu Mikołáiowi Mieleckiemu/ Woiewodzye zieḿ Podolſkich [...]. (–) [...] Maſz tu [w utworze „Panosza”] Hektorow śiłá/ śiłá Herkuleſow/ Diomedeſow tákże/ mężnych Achilleſow. [...] Bądźże im przewodnikiem/ bądźże im Hetmánem/ Z dawnáś tego tytułu ty ieſt godnym pánem. PaprPan B.

4. Ten, kto uczynił coś wcześniej, poprzednik (1): ktorą [nadzieję wypełnienia obietnicy bożej] mamy iáko kotficę duſze beſpieczną y mocną/ y wchodzącą áż wewnątrz zá zaſłonę/ gdźie przewodnik zá nas wſzedł Ieſus [praecursor pro nobis introivit Iesus] WujNT Hebr 6/20.

5. Ten, kto wykonuje powinność pańszczyźnianą zwaną przewodem (7): Kiedy kędy poſłá álbo przewodniká Vrzędnik odpráwuie/ ma go Pánu [...] opowiedźieć GostGosp 18, 14; Ale od koniá podwodnégo bez wozá ná milę/ káżdy pułtorá groſzá płáćić ma/ á Przewodnikowi ná zad płáćić nie trzebá/ chybá iżby ſie ſam poſłániec z przewodnikiem ná zad wrácał. SarnStat 974, 974 [3 r.], 975; [UniwPodwod 42 (Linde)].

6. Książka zawierająca wskazówki postępowania (1):

W połączeniu szeregowym (1): Maſz do tego cżáſu vćieſzne Zywoty świętych/ maſz Kátholickie wykłády Ewángeliy rocżnych/ maſz duchowne źwierćiádłá/ przewodniki/ wizerunki/ y inne nabożnemu Chrześćiáninowi pożytecżne kſiążki ná świát świeżo wydáne LatHar +3v.

Synonimy: 1. odprowadzacz, prowadnik, przeprowadzacz; 2. przewoźnik; 3. wodz; 4. antecesor, prekursor, przedbiegun, przedchadzacz, przedesłaniec, uprzedzacz, uprzedziciel.

Cf [PRZEWODZA]

AKł (MPi)