Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZEWRACAĆ

Następne hasło: PRZEWRACAJĄCY »

PRZEWRACAĆ SIĘ (12) vb impf

sie (10), się (2).

e oraz drugie a jasne; w inf -ra-; w pozostałych formach -ra- (9), -rå- (3); -ra- LubPs, RejPos, RejZwierc (3), WujNT; -rå- MurzHist, Leop; -ra- : -rå- RejWiz (3:1).

Fleksja

indicativus
inf	przewracać się
praes
	sg	pl
1		przewracåmy się
3	przewracå się	przewracają się

praet
	sg		pl
3	m	przewracåł się	m pers
3	n		subst	przewracały się

conditionalis
	sg
3	f	by się przewracała

[inf przewracać się.] ◊ praes 3 sg przewracå się (6). ◊ 1 pl przewracåmy się (1). ◊ [3 pl przewracają się.] ◊ praet 3 sg m przewracåł się (2). ◊ 3 pl subst przewracały się (1). ◊ con 3 sg f by się przewracała (1). ◊ part praes act przewracając się (1).

Sł stp s.v. przewracać, Cn w innym znaczeniu, Linde także XVIII – XIX w. s.v. przewrócić.

Znaczenia

1. Obracać się wielokrotnie, odwracać się z boku na bok, przekręcać się; tarzać się (10)
- Przen (2)
2. Obalać się, rozwalać się, popadać w ruinę (1)
3. W funkcji biernej: O prawie, nakazach: być naruszanym, łamanym (1)

1. Obracać się wielokrotnie, odwracać się z boku na bok, przekręcać się; tarzać się (10): A gdy to wyrzekł [Franciszek]/ ryczáł iako Lew/ po łożu śię przewrácaiąc MurzHist Gv; LubPs hhv; Potym go pocżął [młodzieniec] głáſkáć/ Lwiſko ſie przewráca/ A on go thu zá nogi y za vſzy máca. RejWiz 108v, 15, 28; RejZwierc 144v; A gdy go vyrzał [chory Jezusa]/ nátychmiaſt go duch iął tárgáć: á vpadſzy ná źiemię/ przewrácał ſię [volutabatur] śliniąc ſię. WujNT Mar 9/20[19].

[W połączeniu szeregowym: ále afectia kurczem ćiáłá wszystkiégo názwaná być może: gdyż nerui sye w niéy kurczą ták bárzo, że ná źiemi leżąc, człowiek sye trząść, przewrácáć/ y kołátáć zwykł OczkoPrzymiot 189.]

W porównaniach (1): RejZwierc 142 cf Szereg, [LorichKosz 174v cf »na pościeli się przewracać«].

[Zwroty: »w błocie się przewracać«: Y świnie [...] wolą ſye w błoćie niż w wodzie przewráczáć. LorichKosz 67v (Linde s.v. przewrócić).

»na pościeli się przewracać« = lenić się, leżeć nic nie robiąc: ktorzy [poddani, słudzy] [...] nićzego ſie podiáć [!] niechcą/ iedno leżą á ná pośćieli ſie przewrácáią iáko drzwi ná zawiáſach. LorichKosz 174v (Linde s.v. przewrócić).]

Szereg: »walać się a przewracać« (1): A ten ſie drugi záſię iedno wala á przewráca iáko kiernoz w bárłogu kiedi ſie drożdzy opije RejZwierc 142.

Przen (2): Tákże my też pod thym drzewem á pod tym cieniem ſwiátá tego to ſie oſkubamy/ tho ſie przewrácamy/ to ſie chłodzimy/ to ſie nam niechce s cieniu tego RejZwierc 170.

Fraza: »we łbie się przewraca« [na oznaczenie chaosu myśli] (1): Ano ieſzcże cir ier trud/ we łbie ſie przewráca/ A ieſli co záſtáwić podle ſiebie máca. RejWiz 41.

2. Obalać się, rozwalać się, popadać w ruinę (1): dopuśćił im [Pan swemu ludowi] wzyąć miaſto zacne Iericho przez dziwną moc ſwoię/ ták iż ſámy mury ſie przewrácáły około niego RejPos 217v.

3. W funkcji biernej: O prawie, nakazach: być naruszanym, łamanym (1): Gdybyś vźrzał potwarzy niedoſtátecżnych ludzi/ á bez práwne ſądy/ áno ſie przewraca ſpráwiedliwoſć w źiemi [Si videris ... subverti iustitiam in provincia] Leop Eccle 5/7.

Synonimy: 1. niszczeć, obalać się, padać się.

Formacje współrdzenne cf WROCIĆ.

Cf PRZEWRACANIE

ALKa