Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [PRZEŹRZYSTOŚĆ]

Następne hasło: PRZEŹWIĘCZYWA »

PRZEŹRZYSTY (19) ai

przeźrzysty (2), przejźrzysty (5), przejrzysty (1), przeźrzysty a. przezrzysty (10), przejźrysty a. przejzrysty (1), [przejźrzysty a. przejzrzysty]; przeźrzysty BielKron, SarnStat; przejźrzysty GrabowSet (4), GosłCast; przejrzysty SkarŻyw; przeźrzysty a. przezrzysty GlabGad (3), WróbŻołt, HistAl; przeźrzysty a. przezrzysty : przejźrysty a. przejzrysty FalZioł (5:1).

e jasne.

Fleksja

sg
m	N	przeźrzysty	f	N	przeźrzystå	n	N	przeźrzyst(e)
	G	przeźrzyst(e)go		G			G
	A	przejźrzysty		A			A
	I			I			I	przeźrzystym
	L	przejźrzystym		L			L	przeźrzystym

pl
N	subst	przeźrzyst(e)
G		przeźrzystych
A	subst	przeźrzyst(e)
V	subst	przeźrzyst(e)

sg m N przeźrzysty (5). ◊ G przeźrzyst(e)go (1). ◊ A przejźrzysty (1). ◊ L przejźrzystym (1). ◊ f N przeźrzystå (3). ◊ n [N przeźrzyst(e).] ◊ I przeźrzystym (1). ◊ L przeźrzystym (2). ◊ pl N subst przeźrzyst(e) (2). ◊ [G przeźrzystych.] ◊ A subst przeźrzyst(e) (1). ◊ V subst przeźrzyst(e) (2).

Sł stp brak, Cn: przejrzysty, Linde także XVII – XVIII w.: przejrzysty.

Znaczenia

1. Przezroczysty (15)
- a. O wodzie (4)
  - Przen (1)
2. Który można bez przeszkód ogarnąć wzrokiem, będący w zasięgu wzroku, widoczny (2)
3. Lśniący, błyszczący, niematowy (2)
4. [Jasny, widny]
5. [Mający zdolność widzenia]
6. [Przejrzały]

1. Przezroczysty; clarus, liquidus, pellucens, pellucidus, perspicuus, purus, translucens Cn (15): Criſolitus. [...] A KAmienia te^go ieſt ieden rodzay przezrziſty, złothey barwy maiącz w ſobie nieiakie palaiące iſkri FalZioł IV 52c [idem [SpiczZioł]], V 4v, 5v; Pirwſza [wilkość] ieſt na wraz białka iaiecżnego. Wtora lodowata na wzraz [= podobna do] lodu przezrzyſtego. GlabGad B5; HistAl F6v; [SpiczZioł 1542 167 (Linde)].

[przeźrzysty ku czemu: Prozne też iáie poznaſz ktore ku ſłońcu przeźrzyſte ieſt Cresc 1571 592.]

W porównaniach (3): TEn kamień [szafir] ieſt barwy zieloney/ iakoby niebo iaſney/ á ieſt przezrzyſty/ na kſtałt nacżyſtſzego Lazuru. FalZioł IV 57c; GlabGad B5; WróbŻołt vv4; [Oculi tui sicut piscine in Esebon oczi thvoie przeyſzrziſthe iako ſſadzawky w mijeyſżcze Eſobon. TomZbrudzBrul Cant 7/4].

Zwrot: »[co] czynić przeźrzyste« = likwidować (1): TEn Kamień [tj. pumeks] ma mocz iż na ocżu blizny cżyni przezrzyſte/ to ieſt traci ony blizny: iżby widzeniu nie przeſzkadzały/ rany wypełnia y goij FalZioł IV 57a.

Zestawienie: »krąg, kryształ przejźrzysty« = w dawnej kosmologii: dziewiąta sfera niebieska znajdująca się ponad sferą gwiezdną, tzw. niebo kryształowe [szyk 1:1] (1:1): Poyźrzy po ſklepie/ y kręgu przeyźrzyſtym/ Vznay y wagę: pátrz iák kołem iſtym/ Chodźi GrabowSet T3; Y wy niebieſkie przeyźrzyſte kryſztały/ Ktore/ ognie wiecżyſte Miárkuiąc/ w kreśiech brzegi Maćie [...] Ku wiecżney chwale Páńſkiey/ nieśćie głoſy. GrabowSet V4v.

Szereg: »jasny a przezrzysty« (1): Gdzież godzi ſie wiedzieć iż w ocżach ieſt cżworaka blonka, Pirwſzą á wierchnią zową broniaczą [!], á to dla iey mocznoſci á nieiakiey tłuſtoſci, drugą zową rogową, bowiem ieſt iaſna á przezrziſta na wzraz [= podobna do] rogu wyciągnionego. GlabGad B5.

a. O wodzie (4): Obracam ocży/ łzámi obciążone/ [...] k wiecżnemu Bogu/ by omył one Zmázy/ ktore ſmutnemu Ciężą ná duſzy/ niſzcżąc ſmyſł nędznemu. A iák z krynice/ co w każdey godźinie Wypuſzcża potok żywy/ Przeyźrzyſtym źrzodłem płynie [...] Ták też z mych ocżu [niech popłyną łzy] GrabowSet K4v; Wy co źiemi dawaćie Moc/ że kwiát ná ſię biera/ Zrzodłá kryſztálne cżyſte/ Wody wdźięcżnie przejźrzyſte/ Chwalćie/ co niebo otwarza záwiera [tj. Boga] GrabowSet X.

Szereg »jasny, przeźrzysty« (1): Konſtáncia miáſto Niemieckie/ nie bárzo wielkie ále chędogie á roſkoſzne/ tam wodá iáſná przeźrzyſta y rybna BielKron 283.

Przen (1): To ſztuká przednia żeglowánia tego/ Którą płyniemy/ cug wieku náſzégo/ Ominąć ſkrité niebeſpieczné ſkáły/ Zákritych niecnót: obráć ſobie trwáły Y przeyźrzyſty bród/ kędy cnotá płynie/ Y okręt cáły/ y żaden nie zginie. GosłCast 55.

2. Który można bez przeszkód ogarnąć wzrokiem, będący w zasięgu wzroku, widoczny; pellucens, perspicuus, translucens Cn (2):

Wyrażenia: »oczom ludzkim przejrzysty« (1): [św. Brunon] Białych głow ſpowiedzi nigdy w kąćie ſłucháć niechćiał/ iedno ná mieyſcu iáwnym y ocżom ludzkim przeyrzyſtym: á od widzenia twarzy ich/ ocży odwracáiąc/ vcho tylko przykładał. SkarŻyw 292.

»przeźrzyste pole« (1): Ale w mieśćie/ we wśi/ przy domu/ gdźie ludźie chodzą/ tákże w przeźrzyſtym polu/ gdy kto z ruſznice zábiie/ allegatio caſus iśdź mu nie ma. SarnStat 613.

3. Lśniący, błyszczący, niematowy; lucidus Cn (2): PErły zimne ſą y ſuche w wthorim ſthopniu/ z brzuchow ribiech wyparaią, Lepſze ſą białe iaſne przezrzyſthe. FalZioł IV 56d; Cżemu oczi ſą przezrzyſte, á gładkie iako ſkło. (–) Bowiem od rzeci vgładzoney y polorowaney wſzelka rzec widoma lepiey ſie odraża. GlabGad B6.

4. [Jasny, widny:

W przeciwstawieniu: »ciemny ... przeźrzysty«: iż pſzcżoły lepiey robią w vlu ćiemnym niżli przeźrzyſtym Cresc 1571 593.]

5. [Mający zdolność widzenia:

Wyrażenie: »oczy przeźrzyste«: ⟨et non debit vobis⟩ cor intelligens ſſerca rozvmnego ⟨et⟩ oculos videntes oczv przeſrzyſthich TomZbrudzBrul Deut 29/4.]

6. [Przejrzały: Jágody też przeźrzyſte nie bárzo tłuſte [...] dawáią wino mocnieyſze y trwálſze Cresc 1571 355.]

Synonimy: 1. czysty, przezroczysty; 3. czysty, jasny, przezroczysty; 6. przeźrzały.