Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZODEK

Następne hasło: PRZODKOWANIE »

PRZODKOWAĆ (33) vb impf

Oba o oraz a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	przodkować
praes
	sg	pl
3	przodkuje	przodkują

praet
	sg
2	m	-ś przodkowåł
3	m	przodkowåł
3	f	przodkowała

imperativus
	sg
3	niech, niechåjże przodkuje

conditionalis
	sg		pl
3	m	by przodkowåł	m pers	by przodkowali
3	n		subst	by przodkowały

inf przodkować (8). ◊ praes 3 sg przodkuje (7). ◊ 3 pl przodkują (4). ◊ praet 2 sg m -ś przodkowåł (1). ◊ 3 sg m przodkowåł (4). f przodkowała (1). ◊ fut 3 sg f przodkować będzie (1). ◊ imp 3 sg niech, niechåjże przodkuje (2). ◊ con 3 sg m by przodkowåł (2). ◊ 3 pl m pers by przodkowali (1). subst by przodkowały (1). ◊ part praes act przodkując (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Być najlepszym, przewyższać innych, mieć pierwszeństwo, górować nad innymi (21)
- Przen (4)
2. Mieć zwierzchność (9)
- a. Przewodzić (1)
3. Wyprzedzać (3)
- a. Iść jako pierwszy (1)
- b. Występować jako pierwszy (1)
- c. Zyskiwać pierwszeństwo w kolejności (1)

1. Być najlepszym, przewyższać innych, mieć pierwszeństwo, górować nad innymi; ducem esse, praeesse Vulg; antecedere, antecellere, anteire, eminere, habere palmam, praecellere, praestare, primas facere a. tenere Cn (21): GostGospSieb +4v; y v nas w Polſcze ná wzór tych ſzkół Włoſkich, inſzé ſzkoły budowano, y dotąd buduią: ták iednák, że przedśię Włoſka ſzkołá záwſze y podźiś przodkowáłá, przodkuie y przodkowáć będźie. JanNKar C2.

przodkować u kogo (1): Słuſznie tedy y Homerus wychwaláiąc Vlyſeſſá Mowcę/ Bogiem go być zowie: [..] y zali tákowy Mowcá v Krolá dobrego przodkowáć ſłuſznie niema. OrzRozm Q3.

przodkować nad co (2): Ztądże potym do Włóch dla téyże náuki, y dla ięzyká Láćińſkiégo (nie wſpomináiąc inſzych rzeczy, którémi Włoſka źiemiá nád inſzé przodkuie) iáko do źrzódłá y do mátki z inſzych narodów przyiéżdżano JanNKar C2; SarnStat 68.

przodkować czym (4): ktora [dworna pani] wſzytkimi cnotámi przodkowáć ma GórnDworz Cc; ReszList 187; JanNKar C2; Ktore tráktaty kiedy/ pacta, foedera, z poſtronnymi temu Kroleſtwu potrzebne ſtánowione bywáły/ gdźieby oſoby Duchowne poważnośćią y mądrośćią ſwą w nich nie przodkowáły? PowodPr 20.

przodkować przed kim (2): niechayże moy dworzánin w tym wſzytkim [w gonitwach rycerskich] przed Włochy przodkuie. GórnDworz E3; ReszList 187.

przodkować w czym (8): GórnDworz E3; RejZwierc 266; w Rzymie [...] im kto ieſt nazacnieyſzy y nabogátſzy/ tym ſię naywięcey o to ſtára/ áby w vcżynkách miłośći ku BOgu y bliźniemu pełnych vſtáwicżnie ſię obierał/ y przodkował. ReszHoz 133; Y názywáli Bárnábaſzá Iowiſzem/ á Páwłá Merkuryuſzem: ponieważ on przodkował w mowie (marg) kázywał do ludu iż był wymownieyſzy. (–). WujNT Act 14/11, Tit 3/8, 14; iáko według Bogá á łáſki iego/ narod z Izááká y Iákobá/ Bogu do chwały iego obrány/ w błogoſłáwieńſtwie duſznym przodkował: ták záśię národy dáleko więtſze Pogáńſkie/ z Izmáelá y Ezau rozmnożone/ w docżeſnym ſzcżeśćiu y pánowániu gorę trzymáły. PowodPr 13, 20; [AktaSejmikPozn 1590/137].

przodkować gdzie (1): Praerogátiwy Szlácheckié/ ácz w wielu rzeczach bywáią doznáné/ y nád inné ſtany w tych Páńſtwách przodkuią: ále w tych cztéréch rzeczach naznáczniéy ſie pokázuią. SarnStat 68; [[trzeba] wiedźieć który náród koniem/ który więcéy bronią może: ktory ná wodźie/ który polem przodkuie CerGór 26].

W porównaniu (1): (nagł) Do zacnie Vrodzonego Mikołáiá Reyá. (–) Iák Cycero w Láćińſkim ięzyku przodkuieſz/ A iáko Wergiliuſz piękne wirſze kuieſz. RejZwierc 266.

Przen (4): Iedno wy mili Polaczy/ [...] rozmiłuycie ſie ięzyka ſwego. Ten niech przodkuie, áten niech dzieñdzicży [...] Iżeby ta ma pracza daremna nie była. FalZiołUng V 119v; GórnRozm Gv; ALEKTO, węże/ pochodnią ſtráſzliwą Miece: co gorſze vmyſły przodkuią; Wſzędy beśpiecżne máiąc władze ſwoie. GrabowSet F2.

przodkować u kogo (1): á záprawdęć ták ieſt/ ácz ći ſerce y rozum v dźielnych ludźi przodkuią/ ále bes chlebá nieduży Hetmánowie ſą. OrzRozm N4.

2. Mieć zwierzchność; primatum tenere Vulg; habere a. obtinere a. tenere principatum, obtinere primatum, obtinere a. tenere principem locum, priores partes habere, regnare Cn (9):

przodkować miedzy kim (3): KromRozm III M5; Widźićie ſámi iáko Piotr ſwego mieścá nie zápomina/ ále przodkuie miedzy inſzemi/ że tę moc wźiął od Páná Chriſtuſá. WujJud 153v; WujNT Col 1/18.

przodkować nad czym, [nad kim] (1): Tákżeć y Biſkupi náſzy nie świeckim obycżáiem/ ále iáko páſterze nád kośćiołem przodkuią. WujJud 125; [CerGór 26].

przodkować gdzie (2): Przetoż Papież Antychriſtem nie ieſt/ ktory od pułtorá tyśiącá lat w kośćiele przodkuie. WujNT 864, 403.

Zwrot: »[komu] przodkować sobie nie dać, [nad sobą nie dopuszczać]« (1): Bo gdi ſie nam przijdzie zſtani Litewſkiego Xieſtwa (iakoſz tego potrzeba) zgadzac/ mi onim/ ony nam wtey mierze przodkowac ſobie niedami PaprUp B; [CerGór 26].

Szereg: »przodkować a rządzić« (1): Abowim byli myędzy nimi wedle ſwyátá zacnieyſſy niżli Pyotr/ byli bliſcy y krewni páná Kryſtuſowi: A káżdemu z nich chćyáło ſye przodkowáć á rządźić. KromRozm III M6v.

a. Przewodzić [w czym] (1): Wſzákże Krol/ ábo ten ktory przodkuie w Rádźie [qui praeest concilio]/ dawſzy tego słuſzną przycżynę dla cżego ná onych zdániu ktorych mniey przeſtawa/ łácno tákowemu obráżeniu [tych, których wota odrzucone będą] zábieży. ModrzBaz 29v.

3. Wyprzedzać (3):

a. Iść jako pierwszy [dokąd] (1): Z Uświátá [car moskiewski wyrzucony] pod któryś ty [Radziwille] z żółniérzmi przodkował/ Swóy iako należáło vrząd odpráwował. KochJez B.

b. Występować jako pierwszy (1): A ty Koſtká nie mnimay/ iżemći przodkowáć kazał/ ábych ciebie zá naymędrſzego rozumiał/ ále dla tegom to vcżynił/ ábyś nie muſiał ná zad zoſtawſzy nic nie powiedzieć GórnDworz C3.

c. Zyskiwać pierwszeństwo w kolejności (1): A [Hektor i Ulisses w imieniu Parysa i Menelausa] losy rozpisawszy w przełbicy mieszali, Ktoby naprzod miał rzucić oszczep wyostrzony. [...] a Hektor losy sam szafował, Patrząc za się, ale wnet Parisow przodkował. KochMon 30.

Synonimy: 1. przewyszszać; 2. panować, rządzić, sprawować, władać; a. przewodzić.

Cf PRZODKOWANIE, PRZODKUJĄCY