[zaloguj się]
[pdf]

PRZEWODZIĆ (99) vb impf

e oraz o jasne.

Fleksja
inf przewodzić
indicativus
praes
sg pl
1 przewodzę
2 przewodzisz
3 przewodzi przewodzą
praet
sg pl
2 m -ś przewodził m pers
3 m przewodził m pers przewodzili
f przewodziła m an
fut
sg pl
3 m będzie przewodził, przewodzić będzie m pers będą przewodzić
imperativus
sg pl
3 niech przewodzi niechåj,
conditionalis
sg pl
1 m m pers bychmy przewodzili
2 m byś przewodził m pers
3 m by przewodził m pers by przewodzili
n subst by przewodziły
impersonalis
praet przewodzono
participia
part praes act przewodząc

inf przewodzić (35). ◊ praes 1 sg przewodzę (4). ◊ 2 sg przewodzisz (3). ◊ 3 sg przewodzi (13). ◊ 3 pl przewodzą (14). ◊ praet [2 sg m -ś przewodził.] ◊ 3 sg m przewodził (6). f przewodziła (1). ◊ 3 pl m pers przewodzili (3). ◊ fut 3 sg m będzie przewodził (2) Mącz, Strum, przewodzić będzie (1) BudBib. ◊ 3 pl m pers będą przewodzić (2). ◊ imp 3 sg niech przewodzi (1). ◊ 3 pl niechåj, [niech] przewodzą (1) [w tym zapis: [-a]]. ◊ con 2 sg m byś przewodził (2). ◊ 3 sg m by przewodził (3). ◊ 1 pl m pers bychmy przewodzili (1). ◊ 3 pl m pers by przewodzili (3). subst by przewodziły (1). ◊ impers praet przewodzono (1). ◊ part praes act przewodząc (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. Prowadząc kierować, przenosić na inne miejsce; traducere Mącz, Cn; transire facere PolAnt; ducere, traicere, transportare Cn (5):

przewodzić skąd dokąd (1): Traduco, Przewodzę z yednego mieyſcá ná drugie Mącz 97a.

Przen (2):
Zwrot: »przewodzić [kogo] przez ogień, w ogniu, [przez piec cegielny]« [w tym: komu (1)] = palić jako ofiarę dla Molocha (1:1): áby żadnemu (nielza) przewodzić ſyná ſwego/ y corki ſwey w ogniu Molechowi. BudBib 4.Reg 23/10, 2.Par 33/6; [przewodził ie [Dawid Ammonitów] przes piec cegielny. (marg) Wniektorych kſięgách [...] ták piſze. Y przewodził [Dawid] ie [Ammonitów] przez Molechmicę/ to ieſt/ przez ogień gdzie áni [lege: oni] ſyny ſwe Molochowi przewadzáli. (–) BudBib 2.Reg 12/31].
a. Przeprawiać na drugą stronę [co przez co] (1): Charon, portitor inferorum antiquis creditus, Wrótny á przewoźnik piekielny/ który duſze przes piekielną rzekę przewodźi. Mącz 51a.
b. Przegrupowywać szyk wojskowy [kogo] (1): Gdy ſie tedy tráfi Okázowánie [tj. przegląd gotowości i sprawności bojowej] mieć w Ziemi álbo w Powiećie/ álbo gdzie indźiey náſzey bráćiey/ przewodźić ie sſzykowawſzy tym obycżáiem ná Koniech/ iáko w tey Figurze przes Litery náznácżono. BielSpr 71v.
2. Wyznaczać kierunek płynącej wodzie [co przez pośrzodek czego] (1): Thy co s ſkáliſtych pagorkow puſzcżaſz źrzodłá płynące/ Przez pośrzodek gor przewodziſz wody przenikáiące. LubPs X5v.
3. Wpisywać do innych akt [co do czego] (1):
Szereg: »przenosić i przewodzić« (1): A zapiſy té Grodzkié máią ſobie do Akt Ziemſkich przenośić y przewodźić/ ćiż ſámi którym będą czynioné SarnStat 1157.
4. Mieć dominującą pozycję w danej społeczności, często wykorzystując ją na szkodę osób podległych; degrassari, grassari Mącz; dominari Vulg; pro libidine ductare, per summam iniuriam exagitare, petulantiam in aliquem exercere Cn (59): Káżdemu ſie chce przewodzić Choćia drugi ſtoi zá nic RejRozpr I4; A gdi bis w kronicze poczedl Więczei bis tam tego naſſedl Czo moy przodkowie bily Y iako teſz przewodzily Bo ieden v Iaczimirza Zbodl bil cziſtego riczerza [...] A czo tego potim bilo Silacz bi ſie wiliczilo RejRozm 397; Grassor, Ydę by wśćiekły/ gwałtem wydzieram/ łupię/ Puſtoſzę/ morduyę okrucieńſtwo wyodę álbo przewodzę. Degrassor idem. Mącz 148d; Strum R2v; KochPs 15; ále też y to [papieże] gwałtem otrzymáli/ y ſobie vprzywileiowáli/ áby ná potym żáden być nie mogł Ceſárzem/ ktoregoby Papież Rzymſki nie potwierdźił. Co gdy ták iuż wedle myśli otrzymał/ dopiro beſpiecżnie przewodźił/ nie tylko w Rzymie/ y we Włoſzech ſwobodnie roſkázuiąc/ ále też máło nie ná wſzytek zachod ſłońcá/ proporce ſwe roſpośćieráiąc. NiemObr 170; WerKaz 290; PLąſze dworynkowa Lobzenicá Ze záś ma ná ſwym łonie lubego dźiedźicá. Rad obu ław Raycá/ y Rolnicy/ Y Kupcy/ [...] Ze BOG cżęſtym wzruſzon ich wzdychániem/ Fortunnym ie vćieſzył Páńſkim [tj. Andrzeja Krotowskiego] przyiáchániem. Iuſz teſz máią vćiec ſię do kogo/ Gdy kto pocżnie przewodźić/ pocżnie brykáć ſrogo. RybWit B3v; [AktaSejmikPozn 1590/139].

przewodzić nad kim (30): nieday tedy [Panie] moznoſci ſwey przewodzic nad nami ſprzeciwnikom naſſem ktorzy ſie vſtawicznie ſtaraią: aby wczem mogli vſidlic nas RejPs 74; BibRadz II 141a marg; Turca grassabitur Christianum orbem donec malignus mundus resipiscat, Turek ták długo będzie przewodźił nád krześćiańſtwem áż ſie ſwiát we złośćiách ſwoich vzna. Mącz 148d; BielSat N4v; poniewaſz zli ludźie/ co iedno chcą/ nád podleyſzymi przewodząc/ wymyſláią CzechRozm 183v; [Adam mówi do Lucypera:] Zábacżyſz [= zapomnisz] przewodźić więcey Nád námi w tey tu piwnicy. Niezbedna mocy Szátáńſka. MWilkHist Ev; Ku temuż też końcowi mowi [Chrystus]/ wyſyłáiąc od śiebie vcżnie ſwe: [...] dawſzy im też moc cudow cżynienia: Nie áby nád kim przewodźić mieli/ łżąc go y nań inſtyguiąc/ ábo mu ná gárdło ſtoiąc: ále áby chore lecżyli: trędowáte ocżyśćiáli: vmárłe wzbudzáli CzechEp 21; Ale też potym [biskupi rzymscy] y Ceſárze z Rzymá wypiſáli: á ſámi ná ich ſtolcu záśiedli. Czego dokazáć nie mogli [...]/ poki im Ceſárze nie vſtąpili. Bo onych nie zráźiwſzy z zwierzchnośći ich/ á ſwych proporcow nie rozſzerzywſzy/ nie mogli ſię z Krolmi y inſzymi pány wádźić y nád owiecżkámi też Chriſtuſowymi przewodźić. CzechEp 370, 99, 334 [2 r.], 335, 368, 373, 388, 400; NiemObr 63; ReszHoz 121; Niech też to ná pámięci máią żony/ iż dla pomocy ſwych/ y dla mężá ſą ſtworzone [...]. Aby pod mocą iego były: Y ná znák á wiecżną pámiątkę tego głow ſwoich okrom zákryćia iákiego nie miewáią; y owſzem záwżdy ie przykrywáią/ áby nad mężámi nie przewodźiły. WerKaz 290; Poki to vnas w Polſcze bilo/ zeſmi dawnich familiei ochraniali/ [...] ſiedzieliliſmi za onemi moznemi Senatori yako za Mury/ nieprzewodzili Krolowie nad mlodſza bracia/ bo oni ſtatecnie okrziwde ich za wſze ſie opierali PaprUp E3v; Nieprzerodzone polá ſpuſtoſzone: Domy vcżćiwe ſtoią wyłupione: Paſtwi ſie kto chce/ y nád niewinnemi: Co gorſza/ ſwoiſz przewodzą nád ſwemi. GrochKal 28; KochFrag 16, 18; A Ieſus wezwał ich [uczniów] do ſiebie/ y rzekł: Wiećie iż kſiążętá narodow pánuią [dominantur] (marg) przewodzą. (–) nád nimi: á ktorzy więtſzy ſą/ vżywáią zwierzchnośći nád nimi. WujNT Matth 20/25; A ná oſtátek/ ieſliby wolno było dużemu przewodźić nád ſłábſzym: młodemu nád ſtárym: bogátemu nád vbogim. Pátrzay iákoby to ſzpetna y mierźiona Rzecżpoſpolita byłá KlonWor ded **3v, s. 50; [BiałPos 101 (Linde); Náyduie ſię y dźiś po cżęśći tákich Anthiſtenow/ ktorzy odźieniem podłym/ zá nabożne ſię y święte vdáią: á przedśię nád kim mogą/ bárzo rádźi przewodzą/ á ieſzcże ſztucżnie. PlutBBud A3v]. Cf Zwrot.

przewodzić nad czym (1): (marg) Hárde tytuły Papieskie. (–) Abowiem zwáć ſię názwiſkiem ſługą ſług Bożych: á przedśię nigdy żadnemu nie ſłużyć [...]: á co może być inſzego/ iedno naprzod ze wſzytkich/ ktorzy ſię w tym nie czuią ſzydźić? onych niewolić? nád nimi y zdrowiem ich/ y nád máiętnośćiámi przewodźić y zwierzchnośći vżywáć? CzechEp 334.

przewodzić na kim (7): [Boże] NA mnie/ człowiecze cnotliwym/ nie day złym przewodźić/ Cieſz mię łáſką ſwą/ y rácz mię z ich rąk oſwobodźić KochPs 184, 52. Cf Zwrot.

przewodzić gdzie (2): RejZwierc 237; SWidrigiel [...] Kręcząc ſię y tám y ſám z Moſkiewſkim ſię zbráćił. Proſząc go by mu pomogł oyczyzny dochodzić/ Aby iuż więcey Witołd wniey niemogł przewodzić StryjKron 517; [[hrabia z Limozy mówi do uwięzionego Andolona:] nie dla tegom tu przyiechał ábym ćię wybáwił/ ále y owſzem ábym ći trapienia więtſzego przymnożył. Abowiemeś ty będąc wolnym śiłáś ná dworzech Krolewſkich przewodźił. Y dźiwno to káżdemu ná świećie było/ zkąd takowy doſtátek dom twoy ma/ iż ták hoynie wydawaćie. HistFort O8v].

Z przysłówkiem „wiele” zastępującym dopełnienie bliższe (1): Bo gdźieby y teraz Chriſtus krolowáć miał: tedyby Antychriſtá tego nie było. Ale iż Antichriſt ieſt/ y wiele przewodźi/ y wymyſły ſwe nád ſłowo Boże wyſtawia/ á Chriſtus mu tego ćierpi/ tedy ſie to z ſtąd iáſnie pokázuie/ iż teraz Chriſtus Pan nie kroluie. CzechRozm 182v.

Zwroty: »(nie) da(wa)ć na sobie, nad sobą przewodzić« [szyk zmienny] (5:4): Mącz 232b; Zdać ſie to drugiemu zá pociechę iż ledá ocż ſtłucże niewinnego cżłowieká/ y kocha ſie w thym/ mnima iże pan iż nie da ná ſobie przewodzić. RejZwierc 114; Tákći powiem á pewnie że ći mołoycowie/ Nie dawáią przewodzić mężnieyſzym ná ſobie. PaprPan Z4; GIeraldus Hetman zacny kiedy był w niewoli/ Groźił temuż Krolowi gdyby mi powoli/ Nie dałćibym kroliku nád ſobą przewodzić PaprPan Gg3v, T4; Ani rzekł [Jezus]/ gdy was przeſládowáć będą/ mężnieſz ſobie pocżynayćie: przewodźić nád ſobą nie dayćie/ wet zá wet oddayćie: ále tylko rzekł vſtąpćie z miáſtá onego do drugiego. CzechEp 98, 15; NiemObr 63; Iedno przez ſwą niedbáłość wiele opuſzcżamy/ A ná ſobie przewodzić tym opilcom [tj. mężczyznom] damy. BielSjem 11.

»na wszytkim przewodzić« (1): gdyż on [król francuski] ieſth początkiem wſzelkich walek/ vciſkow y záwichrzenia/ ktory Turká ku zágubie Krześćiáńſkiej wyzywa/ ktory chce ná wſzytkim przewodzić BielKron 220v.

Szereg: »panować i przewodzić« (2): oni [papieże] pány ſą pánow/ choćiaż ſię obłudnie y nieprawdźiwie ſługámi ſług Bożych zowią. Gdyż ſię żadney zwierzchnośći ſądźić nie dopuſzcżáią/ [...] ſámi chcą wſzytkich ſądźić y nád wſzytkimi/ pod tytułem ſługi/ pánowáć y przewodźić. CzechEp 335, 334.
Przen (10):
a) O szatanie [nad kim] (6): á nie dáy pociechy Cżártowi ſproſnemu/ áby thák nie przewodził nád thobą/ iáko przewodził nád przodki twemi. RejPos 107v, 102v; Abo iż nie tylko cżłowiek zły/ ále y ſam Szátan do ćiebie/ przyſtąpić nie może/ choćby ſie/ wkoło około ćiebie chodząc/ iáko Lew rycżący/ niewiem iáko o ćię kuśił/ ieſliż mu od Bogá nie będźie pozwolono. A choć mu też y pozwolą/ iednák więcey nic nád tobą przewodźić nie może/ iedno iáko mu wiele pozwolono będźie. CzechRozm 229v; ArtKanc H2.
Szereg: »władać i przewodzić« (1): BOG on iedyny ſam wſzech rzecży ſtworzyćiel/ ácżkolwiek ieſt wolnym ſobie Pánem y Krolem wſzego świátá/ iednak ná tymże też świećie y Szátan kroluie [...]. A wżdy dla tego kroleſtwo BOże nie vpada: owſzem świát po ſtáremu ſtoi: choćiaż Szátan w ſwoich włada y nád nimi przewodźi: á BOG też nád ſwymi kroluie. CzechRozm 184v.
b) O wpływie losu i planet na życie ludzkie (2): O Błędna Fortuno toć náder przewodźiſz/ Práwem niewiem iakim wiele w świećie płodźiſz/ Lotry w cżeść wynoſiſz/ á cnotliwym ſzkodźiſz/ W dobrách ſię ſwych niſkim wiernie nie obchodźiſz. RybGęśli Bv.

przewodzić nad kim (1): Złosliwi Plánetowie nád námi przewodzą/ Walki/ głody/ y mory/ y wſzyſtko złe rodzą. BielSen 5.

c) O ujemnym wpływie na postępowanie ludzkie (2): Więc choćbyś był obruſzon [= znieważony, obrażony] od kogo bez ſzkody/ [...] A iże ſie obacży á chceć to nágrodzić/ Nie dáyże vporowi też názbyt przewodzić. RejWiz 44; O nieſzcżęſne obżárſtwo toż śiłá przewodziſz/ Zdrowiu/ ſzcżęſciu y ſławie ták káżdemu ſzkodziſz. Ze chodzimy by błędni opuśćiwſzy wſzytko RejZwierc 252.
5. Czynić, dokonywać czegoś (21):

przewodzić co (3): A wżdym go [króla] ia widział ſamego/ y Apámenę [...] założnicę iego/ gdy ſiedźiáłá po práwey ręce iego A ziąwſzy koronę z głowy krolewſkiey/ włożyłá ią ná ſię/ y biłá krolá lewą ręką. [...] A ták pánowie moi/ izaz co ieſt mocnieyſzego nád niewiáſty/ ktore tákowe rzecży przewodzą? BibRadz 3.Esdr 4/32; BielKron 398v; [Tho raczczie myecz wbaczenyv. nyech tego nyeprzewodza. abiſmy przinyewoleny t [!] nye bily extra regnum za Actorem ieſdzicz. ZapWpolActCon 1537 9/97v]. Cf przewodzić co jak.

przewodzić co jak (1): Ale ienak niemal wſyſczy Są na ſwieczie handlowniczy. A dzywno ſwoy ſtan [= postępowanie] przewodzą Czaſzem ſobie wielé wadzą. RejKup b7v.

Z przysłówkiem „wiele” zastępującym dopełnienie bliższe (3): Gdzie ſie wſzyſcy zgodzą/ wiele przewodzą. BierEz S3v; Bo wielie ty lżj [lege: łzy] przewodzą Czo prawie ſſercza pochodzą RejKup q6v; BielKron 464.

Fraza: »co chce, co raczy przewodzi« [w tym: na kim (2), nad kim (1)] [szyk zmienny] (2:1): Iż nam Turcy w ſrogośći pánuią/ Co rok to naſzych krám vymuią. Co chcą ná nas przewodzą vporą/ Dziatki naſze w dzieſięćinie biorą. BielSat G2v [idem] BielSen 16; PaprUp K2v.
[Zwrot: »[nad kim] okrucieństwo przewodzić«: y niemogąc nád żywemi/ nád martwemi Ewángelikámi [mieszczanie krakowscy] nieſłycháne okrućieńſtwo przewodźili. Respons Bv.]
a. Dopinać swego, realizować swoje zamiary; efficere, evincere, obtinere, pertendere, pervincere Cn [w tym: co (11)] (12): [Po śmierci] Vźrzyſz ieſlić pomogą portugały ony/ Coż [lege: coś] ie márnie ſzáfował ná rozlicżne ſtrony. Abyś vpor á ſwą myſl ſwowolnie przewodził RejWiz 122v; Satago, Vśiłuyę/ dowodzę/ przewodzę/ doſić czynię/ pilnośći przykłádam/ też yeſtem prácowitim/ ſtáram ſie. Mącz 369a; RejPos [323]; Kocha ſie drugi kiedy czo przewodzi/ Pátrzże ſkąd inąd iáko mu tho ſzkodzi. RejZwierc 215v; ArtKanc O4v; pánowie wſzytko mowią: day/ day: ſędziowie zapłáty y dárow czekáią: możni przewodzić myśli ſwoie chcą. SkarKaz )(3.

przewodzić czym (1): Mnie ſie zda pánowie ſtárſzy/ iż inácżey poſpolſtwá nie vkroćimy/ iedno gdy ie s ſlubow á z zakłádow wypuśćimy [...]. Przećiw temu Appius mowił/ námawiáiąc rádę áby ná to nie przyſtawáli/ mowiąc: iż káżdy vpadek miáſtá pocżyna ſie od cudzey korzyśći álbo dobrá/ bo iákoby im raz tego dopuſzcżono/ potymby chcieli ſwoim vporem ine rzecży przewodzić nizacż ſtarſzych nie máiąc BielKron 107v; [SolikZiem C4].

przewodzić nad kim (2): RejPs 52v; Płatnieyſzy v ciebie prokurator/ zuchwálec/ zábijácż/ morderz/ niżli wierny á pocżćiwy cżłowiek: ábyś iedno przewodził pychy/ nádętośći/ á vpory ſwoie nád nędznym á vbogim ſtworzeniem Páná ſwego RejPos 192.

Ze zdaniem dopełnieniowym (3): Czáſem też kſyęża rozerwáni przy obirányu [biskupów]/ poſpolſtwá álbo y pány á przełożone ſwyeckye ſobye ku pomocy bráli/ áby przewodźili ná co ſye vſádźili. KromRozm III I7v. Cf Fraza.

Fraza: »przewodzi co(kolwiek) chce« [szyk zmienny] (2): RejKup p7v; Cżem kto ieſt więtſzy/ á cżem więtſzemu mnoſtwu ludźi roſkázuie/ tem mu śię mniey godźi ono cżynić coby mu śię podobáło/ áby oná naywyżſza władnośći iego możność/ niepodawáłá mu przeſtroney drogi przewodźić/ á ná wet y broić cobykolwiek chćiał [porrigat occasionem quodvis perpetrandi]. ModrzBaz 22v.
6. Twierdzić coś, udowadniać; persuadere Mącz (6):

przewodzić co (4): ForCnR E; Mącz 424c; A ty záś to mową ſwą przewieść chceſz/ iż nie z vcżynkow [Chrystus zbawia]/ ále z ſámey tylko wiáry/ procż vcżynkow. (–) Dla tego to przewieść chcę y to nie ia ſam z ſiebie/ ále iż to BOg w ſłowie ſwym przewodźi/ [...] iż widzę ten być właſny ſznur wiáry prawdźiwey Chriſtiáńſkiey: wierzyć temu mocnie/ iż BOg z łáſki ſwey grzechy odpuſzcża: z łáſki ſwey zbáwia CzechRozm 213v; ArtKanc I20.

przewodzić czym (3): Y pocżnie Nieſzcżęſcié [nazwisko postaci działającej] tę rzecż mnogich dobrych ludźi świadomim [= świadectwem] przewodźić ForCnR E; Mącz 424c; Aza mądry odpowie vmieiętność wiátru/ á nápełni wiátrem wſchodowym cżyi brzuch? Izali przewodzić będzie słowem niepotrzebnym [disputare in verbo quod non proderit]/ á(bo) mowámi niepożytecżnemi? BudBib Iob 15/3.

[przewodzić o co: [Jezus mówi do faryzeuszów:] Któſz mię zwás w grzéchu być okazać może? (marg) o grzéch przewodźi abo kárze (–) MurzNT Ioann 8/46 (Linde).]

przewodzić przeciw komu (2): BudNT Ff8v; Y mowił: Gdy was będą dla mnie ták złorzecżyć/ á wſzytko złe przećiw wam fáłeſznie przewodźić/ z thego ſię wy ráduyćie, a weſelćie wſzędźie/ bowiem wáſzá zapłátá w niebie hoyna będźie. ArtKanc I20.

7. Przeprowadzać proces sądowy; obtinere, vincere Cn (6):

przewodzić co przeciw komu (1): A iż ſie Pánowie Duchówni ſkárżą/ że [...] przećiw im y imionách [!; tak też JanStat] ich perlucra przewodzono/ tedy Stároſtowie ab exequutione tákowych perlucrorum ſuperſedowáć máią/ do vznánia náſzégo tych perlucrorum ná Séymie. SarnStat 854.

Zwrot: »prawo przewodzić« = obtinere causam a. ius a. litem, vindiciam ferre Cn [w tym: na kim (3), na co (2)] (5): GroicPorz q4; GDy ná nieośiádłym práwo przewodzą/ ták ex controuerſiis iáko per contumaciam: iż do tych czáſów nie był w Práwie opiſány poſtępek/ iákowyby miał bydź in exequutione: tedy go ták decláruiemy: [...] SarnStat 514 [idem 525]; Ktoby dobrá iákié trzymał/ ná któréby práwo kto inſzy przewodźił/ ma czynić z nim pro deportatione citationum, niż wynidźie rok y ſześć niedźiél SarnStat 642 [idem 757], 525, 757.

Synonimy: 1. przenosić, przeprowadzać; a. przeprawiać; 3. przenosić, wpisować; 4. panować, przodkować, rządzić, władać; 5. czynić, dokazować, dokonywać, działać, okazować; a. dopinać, dosięgać, osięgać; 6. dowodzić, okazować, podpierać, poświadczać, potwierdzać.

Formacje współrdzenne cf 2. WIEŚĆ.

Cf PRZEWODZENIE, PRZEWODZON

AKł (MPi)