[zaloguj się]
[pdf]

1. PRZYJACIELSKI (156) ai

przyjacielski (156), [przyjaciołski].

-å- (106), -a- (5); -a- KochOdpr; -å- : -a- BielKron (28:3), Mącz (15:1); e jasne.

Fleksja
sg
mNprzyjåcielski fNprzyjåcielskå nNprzyjåcielski(e)
Gprzyjåcielskiégo Gprzyjåcielskiéj, przyjåcielski, przyjåcielskié Gprzyjåcielski(e)go
D Dprzyjåcielski(e)j, przyjåcielski Dprzyjåcielski(e)mu
Aprzyjåcielski, przyjåcielskiego Aprzyjåcielską Aprzyjåcielski(e)
Iprzyjåcielskim, przyjåcielski(e)m Iprzyjåcielską Iprzyjåcielskim, przyjåcielski(e)m, przyjaciołskim
Lprzyjåcielskim Lprzyjåcielski(e)j Lprzyjåcielskim
pl
N m pers przyjåcielscy
subst przyjåcielski(e)
G przyjåcielskich
D przyjåcielski(e)m
A m pers przyjåcielski(e)
subst przyjåcielskié
I m przyjåcielskimi
n przyjåcielskiemi
L przyjåcielskich

sg m N przyjåcielski (6). ◊ G przyjåcielskiégo (2); -égo (1), -(e)go (1). ◊ A przyjåcielski (5), przyjåcielskiego (1). ◊ I przyjåcielskim (23), przyjåcielski(e)m (3); -im : -(e)m LibLeg (6:3). ◊ L przyjåcielskim (1). ◊ f N przyjåcielskå (9). ◊ G przyjåcielskiéj (18), przyjåcielski (4), przyjåcielskié (2) ForCnR, OpecŻyw; -éj : -i ZapKościer (1:4); ~ -éj (2), -(e)j (16) ◊ D przyjåcielski(e)j (5), przyjåcielski (1) ZapKościer. ◊ A przyjåcielską (13). ◊ I przyjåcielską (8). ◊ L przyjåcielski(e)j (5). ◊ n N przyjåcielski(e) (4). ◊ G przyjåcielski(e)go (5). ◊ D przyjåcielski(e)mu (2). ◊ A przyjåcielski(e) (9). ◊ I przyjåcielskim (3), przyjåcielski(e)m (1), [przyjaciołskim]; -im BielKron, Mącz; -im : -(e)m LibLeg (1:1). ◊ L przyjåcielskim (2). ◊ pl N m pers przyjåcielscy (3). subst przyjåcielski(e) (3). ◊ G przyjåcielskich (5). ◊ D przyjåcielski(e)m (2). ◊ A m pers przyjåcielski(e) (1). subst przyjåcielskié (7); -é (1), -(e) (6). ◊ I m przyjåcielskimi (1). n przyjåcielskiemi (1). ◊ L przyjåcielskich (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII w.

1. Przymiotnik od „przyjaciel” ‛człowiek bliski, życzliwy, przychylny’; amicus Mącz, Cn; humanus Calag; amicabilis, benevolus, hospitalis, suus Cn (83):
a. Taki, jak u przyjaciela, właściwy przyjacielowi (28): ComCrac 19; [król Demetryjusz] poſłał liſty do Ionatáná/ przyiacielſkimi ſłowy [verbis pacificis] nápiſáne BibRadz 1.Mach 10/3; Papież Adryan/ roſpiſał liſty do Niemieckich kráin [...] prośił tedy/ áby odłożywſzy wſzelkie nienawiśći przyiáćielſkymi vmyſły/ Stáráli ſie oto iáko by themu zápáleniu wczás zábieżeli BielKron 198; przypłynęło k nam do okrętow oſob kilká dzieſiąt [...] vkázuiąc nam przyiaćielſką poſtáwę/ á potym wyſadziwſzy ſie na wodę/ pocżęli ná nas z łukow ſtrzeláć. BielKron 447, 204 [2 r.]; Do vććiwego á bácżnego Polaká od tegoż co mu ty kſięgi podawa krotkie á przyiacielſkie nápomnienie. RejZwierc 267, 81, 267v żp; PaprPan R3v; ModrzBaz 136v; żądáli od niego przyſięgi Poſłowie Ceſárſcy pod ſłuſznymi condiciámi/ ná ſtowárzyſzenie z Ceſárzem. Ale Witołd odpowiedział/ iż ia Smoká [= złotą figurkę] zá przyiacielſki y gośćinny podárek á nie zá vpominek towárzyſtwá z Ceſarſtwem prziymuię StryjKron 562; iákoś W.M. wſzytko z ochotą y przyiáćielſką vprzeymośćią przyimował: ták nie watpię/ iż te kśiążki [...] przyiąć będzieſz racżył. CzechEpPOrz **v; ZapKościer 1584/45v; A ode mnie prziymiyćie ná ten czás tę moię/ Przyiaćielſką przeſtrogę CzahTr F2v; PaxLiz Dv.

[W połączeniu szeregowym: aby wſſyſtky nieprzyiaćioły naſſe [Bóg] łaskawie nawiedzyć raczył/ prawą skruchą dla grzechow obdarzyć/ a iżby ſnami y ze wſſemi Chrześćiany/ przyiaćielsky/ bogoboiny y zgodny pomysł y ſerce mieli UstKościel 154.]

N sg f w funkcji av (1): Wielki przyiaćiel przyſtoyność: tą ſobie Roſkázáć ſłużyć/ nie ieſt przyiáćielſka. KochOdpr A4.

W charakterystycznych połączeniach: przyjacielska(-i, -ie) chęć, mowa, napomnienie (2), pisanie, podarek, przestroga, rozmowa (2), rozważanie, rzecz, słowa, umysł, uprzejmość.

Wyrażenia: »przyjacielskim obyczajem« [szyk 6:1] (7): Papież Mikołay pirwſzy piſał do nich [do Bulgarów] obycżáiem przyiacielſkim áby krzeſt przyięli BielKron 170v; Erázmus [...] Piſał też y Luterowi przyiacielſkim obycżáiem/ áby przymowek przeſtał przećiw Stolcu Rzymſkiemu BielKron 195, 194 [2 r.], 196 [2 r.], 334v.

»oszukanie przyjacielskie« (1): Y powiedam iż żárt/ ábo kuńſztowna poſługá nic inego nie ieſt/ iedno iákieś oſzukánie przyiacielſkie/ w rzecży ani ſzkodliwey/ áni obráźliwey GórnDworz S3v.

»przyjacielskie sąsiedztwo« (1): Stal się kup miedzy Vtćiwym Broſzkiem Kurkiem a miedzy Grzegorzem Iezewſkim, Iſz w prziiacielſkim Sąsieſſtwie będąc, za zezwolieniem Iezewſkim i malzonki iego ſtop cztery ſstrony pliacu ich ieſt kupil od nich miedzy Scianami liezacego za dwie czwiertnie ſlodu ZapKościer 1579/2v.

Szereg: »przyjacielski, (a) ludzki (a. ludzkości pełny)« (2): Lecż iáko to ieſt rzecż podobna/ że y ty ſam możeſz ſię omylić: ták záśię ieſt rzecż przyiaćielſka á właſney ludzkośći pełna/ żałowáć cżyiego omylenia [alterius errore dolere perhumanum ... est] ModrzBaz 65; Freundlich. Przyiaćielſky/ et Ludzky. Humanus Calag 202b.
b. Okazywany, uczyniony przez przyjaciela (33): Tu niégdy bywá odpocżynienié od roboty/ a przyiácielſkié cżlowiek pożywá pociechy OpecŻyw 191v; TarDuch B6; zawiſć przyacielſka ſkryta ieſth á nie nadziana rzecż ku zaſzkodzeniu. BielŻyw 17; MurzHist I3, M4; O Rozdzyele przyiaćielſkim. Cazimirus magnus folio 30. Gdy przyiaćiele rozdźielą kogo zá ktorym rozdźiałem/ kożdy ſnich dzierży częſć ſwą ſpokoynie przez trzy látá y trzy mieſiące UstPraw B3v; Deesse voluntati amici, Nie chcieć być k woley prziyacielskiey. Mącz 429d; Vinciri et constringi amicorum custodiis, Być ogarnión ſtrzeżeniem przyacielskim. Mącz [497]a, 115d; káżdy Konſul Rzymſki/ przećiwko naywiętſzym nieprzyiaciołom/ niemiewał więcey iedno dwá legiony/ przydawſzy do tego pomoc przyiacielſką [additis auxiliis sociorum] ModrzBaz 112v, 70v; Calep 799b; Czyi ia to głos ſłyſzę? Przyiacielſki, zechceſzli ſłucháć przyiáćielá. CiekPotr 5; (marg) Bayká ſtára o Nogáćie. (–) Dwá brácia z śioſtrą wdrogę ſię wybráli/ Z Litwy Niemen/ Bug z Wołyniá zuchwáły/ Y Narew byſtra/ iáko śioſtrá ſtárſza/ Przyſzłá z Podláſza. Wźiąwſzy przymierze/ bez gniewu i trwogi/ Zażyżłá [!] ſobie przyiaćielſkiey drogi W máłym orſzaku KlonFlis G4; KlonWor 73.
Zwrot: »przyjacielski skutek uczynić« = okazać przyjaźń (1): namileyſzy ſynowie moi temu rycerzowi Alexandrowemu przyazń domową y goſćinną vkáſzcie/ ábowiem on ku wam przyaćielski skutek vcżynił [Quoniam ipse in vobis amiciciam exercuit] HistAl L8.
Wyrażenia: »miłość przyjacielska« (4): In amici mutua benevolentia conquiescere, W zobopolney miłośći przyacielskiey rozkoſz y ochłodę mieć Mącz 341d, 188b; ZawJeft 22; miłość przijacielſka/ miedzy wielą prawdźiwa ſię náyduie. A zwłaſzcżá w Małżeńſtwie świętym WysKaz X2v.

»przyjaźń przyjacielska« (2): Powiedaią iſz ſwoią moczą [Matki Bożej len] nieprzijazń miedzy ludzmi kazi, á przijazń prijacielską naprawia. FalZioł I 79b; Experiri fidem amici, Doświádczić prziyáźni przyacielskiey. Mącz 279a.

»(po)rada przyjacielska« = consilium a. sententia amicorum Mącz [szyk 5:2] (7): Poſłucháł młodźienietz rady przijacielſkié ForCnR C; to Práwo wielem nieiáko ieſt obćiężliwe/ gdy ieden bes rozmyſlenia/ bes rády przyiacielſkiey/ y tych co ſye w práwie rozumieią zárázem ma ápellowáć GroicPorz bb; [pisał Luter do Kajetana] A gdy mu ná tho Káietan nic nieodpiſał ſporády przyiaćielſkiey [...] iechał precż Luter BielKron 194; De amicorum sententia Roscius Romam profuit, Wedle rády prziyacielskiey. Mącz 78b, 254b; SarnStat 637; Byś ſobie lekce nie kładł ták nieprzyiaćielá/ [...] Idź śmiele przećiw niemu maiąc ſwe fortele [...] To ma proſta życżliwa przyiaćielſka rádá CzahTr I3.

»uczynność przyjacielska« (3): Boże day/ áby to Rzymſkie imię [...] śiłę ſwoię rácżey obroćiło przećiw nieprzyiaćiołom páńſtwá ſwego [...] niżli przećiw towárzyſzom ſobie ſpowinowáconym/ y práwem/ y obycżáymi y vcżynnośćią przyiaćielſką [et lege, et moribus, et officiis] ModrzBaz 106; SkarKaz 381a; Toſz to ieſt baczenie Pogárdzáć vczynnoscią przyiacielſką? CiekPotr 48.

W przen (1): Przedśię ćię proſzę/ co fráſunkiem twoim Ieſt: przyiaćielſkiem powiédz vſzóm moim. ZawJeft 27.
c. Związany z przyjacielem, dotyczący przyjaciela (16): Ato ma bycz rozvmiano okrom tych ktorzyby od prziiaczielia prziiaczielſkie rzeczy abo ſlugą będacz od pana ſwego prziiacziel za krewnoſczią abo za zachowaniem prziiaczielskiem ſpravoval ComCrac 18v; Ale pewny przyiaciel/ dáry nie zruſzony/ Pátrzy iáko ſwey właſney/ przyiacielſkiey ſtrony. RejZwierz 36v; ktorzi [...] Rzecżpoſpolitą rządzą/ choć też woiuią/ albo ſie w domu około tak ſwych yako przyiaczielſkich ſpraw obieraią/ tedy zmordowani/ niemaią w ktoreyby rzeczy roſkoſzniey iako około piſma odpoczywać mogli. KwiatKsiąż G; GórnDworz M3; Bo bez wzruſzenia iádowitego gniewu może ſie poććiwy cżłek pomiernie á rozmyſlnie krzywdy ſwey pomśćić/ tákże y krzywdy przyiacielſkiey RejZwierc 76v, 90v, Bbb2; gdi od ſpraw Rzeczypoſpoli: y innych ważnieyſzych ſwych y Przyiacielſkich zabaw wolny czás miéwaſz Strum B; KochFrag 45; [cżym inſzym cieſzyć záſmuczone y osiroćiáłe vmárcim przyjaciołſkim/ iſcie nie máſz nic pewnieyſzego iáko tá ktorą ſwięty Páweł nam ſpołecżnie ieden drugiego cieſzyć rádzi. GilPos 212 (Linde)].
Wyrażenia: »posługa przyjacielska« = wyświadczona przyjacielowi [szyk 4:1] (5): Transmittere tempus temporibus amicorum, Trawić czás ná posługách prziyacielskich. Mącz 227c, 243c [2 r.]; [potrzeba, aby dworzanin był] vcżynnym/ pilnym w poſłudze przyiácielſkiey GórnDworz M3; RejZwierc [276].

»potrzeba(-y) przyjacielska(-ie)« [szyk 1:1] (2): Wſzákże iż mi cżęſto y goſpodárſtwo domowe/ y potrzeby przyiaćielſkie bywáią ná przekázie [...] Przetoż [...] CzechEpPOrz *4; Iáko zbroiá Cechowá/ y káptur pogrzebny Przyda ſię temu ktory chce w żáłobie chodźić/ Y żąda przyiaćielſkiey potrzebie dogodzić KlonWor 54.

d. Należący do przyjaciela (5): Kto obiáwia táiemnice przyiaćielſkie [arcana amici]/ wiárę tráći/ á nie naydzie przyiaćielá ku ſwey myſli Leop Eccli 27/17; z drugich zamkow też miał pomoc/ thák s ſwoich iáko y s przyiaćielſkich BielKron 380v; AEs alienum amicorum suscipere, Podyąć sie prziyacielskich długów płáćić. Mącz 36b, 148a, 248a.
e. Mający dużo przyjaciół, tj. popleczników (1): Ostracismus relegationis genus, Obyczay wywołánia z ziemie áż do dźieśiąći lat/ który zwłáſzczá Athenienſes przećiwko tym chowáli/ którzi w mieście názbyt bogáćy/ możni/ álbo prziacielſzczy byli/ obawáyąc ſie áby kiedy Rzeczy poſpolitey mocą ſwą nie obciążáli Mącz 271b.
2. Przyjazny, pokojowy; sprzymierzony (o wzajemnie życzliwych stosunkach pomiędzy państwami i społecznościami); amicabilis JanStat (56): [Chilon] ku iednaniu á rokowaniu przyiacielſkiemu do Korinthu poſłan był BielŻyw 9; wthey ze przyaſſny przyaczielſky lysth pyſzalyſzmy do waſſ y przes waſzego poſlaszmy prziſlaly LibLeg 7/68v; na to bily od nas poſlany [żołnierze] zebi wyeczej na obye stronye poddany naschi miedzi sobą niewalczily y mieſzkalybi wpokoiu miedzi sobą yako na obie ſtronie przyaczielſkye poddane prziſlusche LibLeg 11/85v, 7/34, 11/23, 23v, [322]v, 48v (10); Ma theż Europá w ſobie wolność przyiaćielſką/ iż wolno z iednego kroleſtwá do drugiego iecháć BielKron 271, 200; ModrzBaz 65, 104; Ktoby tę przyiaźń y to ſprzyſiężenie przyiacielſkie złamał/ álbo przećiw iemu był niechay od Száble ták zginie StryjKron 682; PaprUp C2.

N sg f w funkcji av (1): Atham albo spądzą yvſſ owcze, albo wſak theſz tho yesth przyaczieska [!] yeſly ze ſzyą nyemogą obycz beſz tham tych paſſzy poddany Czesarſczy, nyechay by dawaly Krolowy yego M. thakową dany, yaką Czeſarzowy dawayą LibLeg 7/99v.

W przeciwstawieniu: »przyjacielski ... nieprzyjacielski« (1): poſłał trzech zacnych Pánow Wołoſkich do Krolá/ dowiáduiąc ſię/ ieſliby przyiacielſkim álbo nieprzyiacielſkim obyczáiem ciągnął do Wołoch StryjKron 672.

Wyrażenia: »przyjacielskim obyczajem« [szyk 13:4] (17): LibLeg 7/31, 41, 10/71v, 11/27v, 49 (8); Poſłali thedy wſzytcy známienithe poſły do Wenetow/ áby ſie ziednocżyli wſzytcy przećiw Turkowi przyiaćielſkim obycżáiem. BielKron 217v; ieſt ten obycżay v pánow Krześćijáńſkich/ iż gdy Krol przez ſwego poſłá náwiedza Krolá przyiaćielſkim obycżáiem/ á ma ſnim co potrzebnego mowić/ nie ſpráwuią thego iáwnie poſłowie/ áż drudzy odſtapią ná ſtronę. BielKron 453, 217v, 218v, 224, 227v, 298v, 312v; StryjKron 672.

»pozdrowienie przyjacielskie« (2): Pan moy Crol Polſki, przyaczel y szanszyad V. Caſzarſkyey miloſczy, kaſzal poſdrovyenyae przyaczielſkie abraczſkye powiedziecz. LibLeg 7/31, 11/32v.

»przyjacielska rzecz« (1): Gdiz tak yeſt yz wi przyacziel moy przizwolywſchi ktemv zebichmi wedlug prziyaczielskiey rzeczi miedzi sobą granycze ſlvſzne vczinyly [...] LibLeg 11/85v.

»przyjacielska ugoda (a. zgoda), postanowienie, przymierze, zjednanie, zmowa, [umowa]« [szyk 6:4] (6:1:1:1:1): A tak y teras Krol yego m. proszy yzbi v C.m. roskazal sandziakowy y ynnim drvgy ras yeszcze yzbi bes koncza sye nie rosyesdzyly a pewni y przyaczielskie w granyczach postanowienie vczinily LibLeg 11/33; czo sye dzieye okolo tich granycz to sye dzieye za zobopolną przyaczielſką Zmową LibLeg 11/70v; w Mieśćie Mádrycium/ o wſzyćkich rzecżach było poſtánowienie ziednánia przyiaćielſkiego/ miedzy inym [...] áby [...] Luterowá Sektá byli wykorzenieni BielKron 204; Krol Francuſki z krolem Angielſkim wźięli przyiaćielſką vgodę BielKron 226; Przyiecháli też poſłowie Moſkiewſcy Litewſkie rzecży poſtánawiáć. Też poſeł Przekopſkiego Carza o przyiaćielſkie przymierze/ iáko s Káźimierzem oycem dzierżeli. BielKron 407v, 100, 107v, 418v; BielSat G4; BielSen 17; [ZapKrak 1545 190/911].

»przyjacielskie zachowanie« [szyk 3:2] (5): Thedy yednak poſlem swem przyaczielſkiemv zachowanyv y braczskyey povynnoſczy doſycz vczinycz ych miloſcz chcziely LibLeg 7/31v, 10/91, 92v; przychodzą do Krolá pána mego iákieś pogroſki z Niemiec/ co Krol z niewinnośćią cierpi/ gdyż on ieſt Pan miłuiący pokoy/ á záchowánie przyiaćielſkie chce mieć/ ſkáżdym pánem Krześćiáńſkim BielKron 231, 229.

Szeregi: »przyjacielski a (i) bracki« [szyk 1:1] (2): Kiedi bedziesz przed Czessarza yusz pvsczon tedi powiesz od nas y od sina naschego Czessarzowy yego M. posdrowienie braczkie y prziiaczielskye LibLeg 11/32a, 7/31.

»przyjacielski, (a) dobry« [szyk 1:1] (2): zloczintzow nietrzeba zalowacz, any ych chowacz ktorzi bi nieziczily na obye ſtronie przyaczielskiego dobrego zachowania miecz LibLeg 10/92v, 10/91.

»przyjacielski i łaskawy« (1): któré pogodzenié [dokonane przez Decjusza] wſzytká Szláchtá, y Rycérztwo onéy źiemie áprobowáłá: vczyniwſzy táką tránſactcią przyiaćielſką y łáſkáwą, z wielką ſławą ſwą, dał mu ná to przywiléy ten. SarnStat 1141.

»przyjacielski i pograniczny« (2): Krziwdi ktore yeſly bedą zobvdwv ſtron tedi one porownacz y ſgodzicz obiczayem przyaczielskym y pogranycznycznim [!] bedą mogly [...] LibLeg 10/71v [idem] 11/27v.

»przyjacielski a sąsiedzki« (1): abich ymyenyem yego Cro.Mi. nyektore rzeczy v Vaszey Ce.M. spravoval yednal y movil przyaczielſkiem obyczayem a szanſzieczskyem LibLeg 7/31.

»przyjacielski a spokojny« (1): Y wyiáchał [król egipski] do Syryiey rzekomo przyiaćielſkim á ſpokoynym vmyſlem [verbis pacificis]/ y otwierano mu miáſtá Leop 1.Mach 11/2.

a. Złożony ze sprzymierzeńców (1): iáko w tey woynie ktora byłá przećiwko Antyochowi zá cżáſu Scypioná były dwá Legiony Rzymſkie/ á dwá przyiaćielſkie [duas socium] ModrzBaz 113.
3. O stosunkach sąsiedzkich: polubowny (16):
Wyrażenia: »przyjacielski jednacz, zgodziciel« = amicabilis compositor JanStat (4:1): piérwſzy świádek Iákub/ á drugi Piotr Konradów kmotr w téy rzeczy iáko pośrzednik y przyiaćielſki iednacz był SarnStat 578; [dali się na nasz wyrok] iáko ná nalazek Compromiſſárſki/ y ná nas iáko iednaczá/ pochwalićielá y definitorá/ álbo przyiaćielſkiego zgodźićielá SarnStat 184, 578, 688 [2 r.].

»ugoda przyjacielska; przyjacielskie jednanie, pogodzenie« [szyk 6:4] (8;1:1): Wpossesią im takze poddal wyzei omieniony Bartoſz, Dom W Kośćierzinie, ktory liezy miedzy domem Alexego Kuraſzka, a domem Mikoſza Ktorzyſz się to tak wedlug Vgody przyiacielſki podpisać dali, iſz wpokoiu zobu stron trwac i mieſzkac będą ZapKościer 1579/3v; W domu v Sliachetnego Pana Maćieia Cieszyca Stala się Vgoda przyiacielska [...] Miedzy Sliachetnymi Michalem Podlieſkim, y Maćieiem Teszicą ZapKościer 1580/12v; Co i vcżynili przed prawem [...] iak miedzi sobą nalieźli y przyiaćielskie pogodzenie vczinili ZapKościer 1581/23, 1580/4, 12v, 13, 1585/55.

»zachowanie przyjacielskie«: Salvo iure amicitiae, Króm náruſzenia/ záchowánia prziyacielskiego. Mącz 366b.

4. Przymiotnik od „przyjaciel” ‘krewny’ (1):
Wyrażenie: »głowa przyjacielska« = zabójstwo krewnego (1): Bo ſámá Sláchtá miedzy ſobą ná ſto grzywien głowę przyiaćielſką [caedes amicorum] ſzácuie. ModrzBaz 27v.

Synonimy: 1. łaskawy, miły, przyjajny, przyjazny, życzliwy; 2. sprzymierzony, towarzyski.

Cf NIEPRZYJACIELSKI, PRZYJACIELNY

DDJ