[zaloguj się]
[pdf]

RZEŻUCHA (57) sb f

rzeż- (48), rzerz- (4), rzez- (3), rzerż- (1), zeż- (1).

e oraz a jasne.

Fleksja
sg
N rzeżucha
G rzeżuchy
D rzeżusze
A rzeżuchę
I rzeżuchą

sg N rzeżucha (31). ◊ G rzeżuchy (14). ◊ [D rzeżusze.] ◊ A rzeżuchę (8). ◊ I rzeżuchą (4).

Sł stp: rzeżucha, rzeżycha, rzerucha, rzerzucha, żerucha, żerzucha, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. bot. Nazwa różnych roślin z rodziny kapustowatych (Brassicaceae) mających gorzkawy smak; nasturcium Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn; cardamum (cardamon) Calep, Cn (55): Murm 114; Nasturcium. kreſſe. Rzeżucha. Mymer1 17; Naſturcium ortulanum. Rzeżucha. gartenkreſz. FalZioł I 89d; Theż plaſtr vcżyniony z Rzeżuchy z oczthem á z mąką ięcżmienną/ ieſt dobry na mdłoſć ſuchych żył. FalZioł I 90a; yteż płod vmarły z żywota wygania/ á nawięczey gdy ſama Rzeżucha bywa iedzona. FalZioł I 91a; Zaſię ieſtliby Lożyſko mocznie przylnęło ku maciczy, tak żeby łaczno odſtać nie mogło/ Tedy w takiey przygodzie ma być wolne parzenie cżynione/ z ſiarki/ z bluſzcżu z rzeżuchy vwarziwſzy w wodzie FalZioł V 25v; Gorcżycze/ chrzanu/ rzodkwie/ rzeżuchy/ Luku/ cżaſu letniego: niechay FalZioł V 64v, +4a, I 89d [2 r.], 90 żp, 90a [6 r.], b, 144b, V 91; Nasturcium, Rzeżuchá. Mącz 38b, 242a; Niektorzy vtłukſzy z ſádłem rzeżuchę: thedy párchy máżą po zmyćiu á zganiáią ie. SienLek 49, 16; Cardamum – Rzezucha. Calep 165a, 688b, 689b; Tego ćię náucżano/ kiedy biodrá przy wiecżerzy Wielkonocney w zakonie przepáſowano/ y báránká z rzeżuchą gorzką pożywano. LatHar 189; [UrzędowHerb 183a].
Wyrażenia: »nasienie rzeżuchy« (1): FalZioł I 90b; [Iáko gdyby koźi bobek w nątrz ſzydłem wydłubawſzy włożył weń po źiárnu náśienia láktuki/ rzezuchy/ białey gorcżyce y rzodkwie [...]/ tedy rzodkwiáne śiemię obroći śię w korzeń/ á one drugie obrocą ſię w náć Cresc 1571 509].

»sok rzeżuchy« (1): Sok Rzeżuchy z miodem zmieſzany przeſnym/ á na mieſtcze od węża vkąhſzone przyłożony/ iad wyciąga z rany FalZioł I 90b.

Zestawienia: »rzeżucha ogrodna« = Lepidium sativum L.; pieprzyca siewna, roślina jednoroczna [szyk 2:1] (3): Theż lebiodka z ogrodną rzeżuchą vwarzona w winie/ tim krziże naparzay FalZioł I 94a; VYdymanie przychodzi z zaziębienia/ naprzeciwko themu. Wezmi rzeżuchy ogrodney garzſć/ kminu kramnego garzſć, vwarz w wodzie/ á potym maſła ſtarego włoż nie wiele. FalZioł V 43v, V 33.

»psia, [polna] rzeżucha« = Lepidium ruderale L.; pieprzyca gruzowa; gingidion, iberis, lepidion, lepidium minus Cn (1): Seriphium – Pſia rzezucha. Calep 972a; [HIBERIS Dioſc⟨oridis⟩ CARDAmanticen, Naſturcium Sylueſtre. Polna Rzeżuchá, álbo pśia Rzeżuchá. UrzędowHerb 164b; POlna Rzeżuchá ma liſtki iáko wypiſuie Dioſcorides [...] podobné Rzeżuſze/ czáſu Wioſny cudnieyſze niżli v Rzeżuchy UrzędowHerb 165a (Linde).]

»rzeżucha włoska« = Lepidium latifolium L.; pieprzyca szerokolistna; lepidium (maius), piperitis, raphanus sylvestris, siliquastrum Cn [szyk 1:1] (2):ná ránę do tąd przykłáday ty rzeczy/ ktore iad wyćiągáią/ á goić ſye niedopuſzczą/ iáko ieſt czoſnek/ cebulá/ gorczyczné náśienié/ rzeżuchá włoſka/ Ruthá z ſádłem ſłonym tłuczona SienLek 151v.

~ Szereg: »włoska rzeżucha, ([albo]) pieprzyczka« (1): Lepidium – Włoska zeżucha [!], herbario pieprziczka Calep 592a; [Pieprzycżká álbo Włoska Rzeżuchá/ Lepidium. Pfeferkraut. SienHerb 137b (Linde)]. ~

»rzeżucha wodna, leśna« = Nasturcium officinale R. Br.; rukiew wodna, bylina dawniej uprawiana, dziś występująca rzadko, głównie na zachodzie Polski, lecznicza i trująca a. Polygonum hydropiper L. (Rost.); rdest ostrogorzki, roślina jednoroczna z rodziny rdestowatych (Polygonaceae), wykorzystywana w lecznictwie; nasturcium aquaticum Mącz, Cn; nasturcium Calep; sisymbrium aquaticum Cn [szyk 10:9] (17:2): Nasturcium aquaticum, Brunkreſſe Leſna rzerzuchá. Murm 114; Gdy theż vſiekawſzy wodną Rzeżuchę, z piotruſzką, z włoſkim koprem á to ſpołem vwarzyſz/ [...] kholikę każdą vſmierza. FalZioł I 90c; Też to ziele Rzeżucha wodna/ może być s niey ſałatha vcżiniona FalZioł I 90d; Ten Rdeſt roſcie pry [!] mokrych mieſczach/ ktory niema na liſcie cżarnoſci/ ieſt kąſania barzo oſtrego aż gi niektorzy zową piper wodny/ ale gi podobniey zwać rzeżucha wodna FalZioł I 114b, +4a, I 90c, d, 98b, 123c; Nasturcium aquaticum, Wodna rzeżuchá. Mącz 242a; Wodna rzeżuchá/ Naſturcium aqaticum. SienLek 221v, Xxx3v; Calep 688b [2 r.].

~ Wyrażenie: »nasienie rzeżuchy wodnej« (3): Też naſienie Rzeżuchy wodney żiwot zaciſka/ á tak biegunkę zaſtanawia ktora z gorączey przycżyny pochodzi FalZioł I 90c, I 90d, V 111v.
Szeregi: [»wodna rzeżucha vel gorczyca«: contra spoth [...] accipe herbam supernatantem in aqua vulg. vodna rzerzucha uel gorczyca GlosyKórn II 179.]

»rzeżucha wodna albo (to jest) przymiotnik« (2): RZeżucha wodna tho ieſt przymiotnik ieſth ciepła w pirwſzym ſlopniu á ſucha wtorym ſlopniu FalZioł I 90b, I 90b. ~

Przen [czego] (1): Gdźież ieſt v mnie [...] gorzka oná rzeżuchá ſkruchy ſerdeczney/ z ktorą Zydowie báránká wielkonocnego iadáli? LatHar 215.
2. zool. Prawdopodobnie: Gobio gobio (L.); kiełb krótkowąsy, słodkowodna ryba z rodziny karpiowatych (Cyprinidae); gobio Murm, BartBydg (2): Murm 93; Gobio, gobius, piscis rotundus, squamis albis cum nigris mixtis, rzerzucha BartBydg 65; [Rzezucha vel kyelb gobius, gobio ReuchlinBartBydg RN III].

Synonimy: 1. »włoska rzeżucha«: pieprzyczka; »rzeżucha wodna«: gorczyca, »pawie ziele«, »pieprzyk, pierz, »piper wodny«, pleśnik, przymiotnik, rdest, rzepik, starzec.

MN