Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [PRZYSPORZYCIEL]

Następne hasło: PRZYSPORZYĆ SIĘ »

PRZYSPORZYĆ (46) vb pf

o jasne.

Fleksja

inf	przysporzyć

praet
	sg		pl
1	m	-m przysporzył	m pers	-chmy przysporzyli
3	m	przysporzył	m pers
	f	przysporzyła	m an
	n	przysporzyło	subst

imperativus
	sg
2	przyspórz
3	niech przysporzy

conditionalis
	sg		pl
1	m	bych przysporzył	m pers	bysmy przysporzyli
2	m	byś przysporzył	m pers

inf przysporzyć (20). ◊ fut 2 sg przysporzysz (1). ◊ 3 sg przysporzy (9). ◊ praet 1 sg m -m przysporzył (1). ◊ 3 sg m przysporzył (2). [f przysporzyła.] n przysporzyło (1). ◊ 1 pl m pers -chmy przysporzyli (1). ◊ imp 2 sg przyspórz (7); -órz (2), -(o)rz (5). ◊ 3 sg niech przysporzy (1). ◊ con 1 sg m bych przysporzył (1). ◊ 2 sg m byś przysporzył (1). ◊ 1 pl m pers bysmy przysporzyli (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Dokładając czegoś, powiększyć ilość, przydać, pomnożyć, spotęgować; przyczynić czegoś (44)
- a. O ilości lub wartości materialnej (18)
  - Przen (2)
  - α. O Bogu jako sprawcy (9)
    - Przen (1)
- b. O intensywności lub wielkości (26)
  - Przen (1)
  - α. O Bogu jako sprawcy (19)
2. Spowodować, wywołać coś (2)

1. Dokładając czegoś, powiększyć ilość, przydać, pomnożyć, spotęgować; przyczynić czegoś; adaugere Vulg; addere, augere Cn (44):

a. O ilości lub wartości materialnej (18): Wey ſwiete rzeċzy do nieba Idą wzgore [na wadze, na której ważą uczynki zmarłego] a czoż trzeba Alie chczemyli prziſporzicz Muſſyémy [!] ſamego włożycz Aċ nam będżie czieżko dzwigaċ Syłny brzuch mą RejKup cc6.

przysporzyć czego (3): Kiedy przeminie mieſiąc/ roſprzedamy thowáry: A Sobbothá/ othworzemy zboże: ábyſmy vmnieyſzyli miáry/ á przyſporzyli gwichtow/ y podrzućyli wagi nieſpráwne Leop Am 8/5. Cf [przysporzyć czego komu]; »wagi przysporzyć«.

przysporzyć czego komu (1): [á nie tylko że mu [Aleksander królowi Indii] páńſtwá iego niewziął/ ále mu go ieſſcże przyſporzył. LorichKosz 125v (Linde).] Cf »sobie przysporzyć«.

przysporzyć co (3): KwiatKsiąż Hv; Tantum in aerarium pecuniae invexit, Táką Summę pieniędzy do skárbu wniósł/ prziſporził. Mącz 477c; [Ekonom I3v]. Cf »sobie przysporzyć«.

Zwroty: »sobie przysporzyć« [w tym: czego (1), co (1)] (2): Káżdy więc tám z oſobná ná ſwą nędzę płácże/ Mowiąc: za nam nie lepiey było ſpráwiedliwie/ Obchodzić ſie ná ſwiecie s káżdym/ á cnotliwie. Y cożechmy nędznicy ſobie przyſporzyli/ Tuchmy wiecżnie zginęli/ á tám tego zbyli. RejWiz 162v, 186v.

»sowito przysporzyć« (1): A gdy iuż ná tym gruncie [tj. łasce Pańskiej] fundáment záłożyſz/ Iuż ſobie káżdey rzecży ſowito przyſporzyſz. RejWiz 186v.

»wagi przysporzyć« (1): Wieċ ſwieze na wirſchu mieway A ſpotku zlego dobyway. Mozeż też wagy przyſporzyċ Do pieprzu kamikow wlozyċ. RejKup e2v.

Szeregi: »przysporzyć a rozmnożyć« (1): A o tym ſię nawięcey ſtaráć mamy/ iżebyſmy ty [pisma i księgi] ktorycheſmy od przodkow naſzych doſtali/ ieſlibiſmy ſami ſnadź ich prziſporzić a rozmnozyć [!] niemogli/ potomnym ludziom całe á nienaruſzone zoſtawiali KwiatKsiąż Hv.

[»zarobić albo przysporzyć«: Powinna też wſzelka zona [...] pilna być/ a to czo Mąż zarobi albo prziſporzi: pilnie zachować/ y pożitecżnie ſprawować Ekonom I3v.]

Przen (2):

przysporzyć czego (1): bácznie czyni kto ſię zámyka/ á ſpraw y nawiętſzych ná ten czás nie przypuſzcza/ á o pośpiech ſpráwom nie dba. Wiedząc iż rozmowá z Pánem Bogiem nic nie omieſzka/ á odpráwy przyſporzy. SkarKaz 609b.

przysporzyć co (1): Bo bych ya ſeſcz kroċ vmorził Cżało ſwe cżos bych prziſporził RejKup x2v.

α. O Bogu jako sprawcy [w tym: kogo, czego a. ile kogo (6)] (9): Alie kthoſz ſnaċ drzwi othworżjł O wo Pan Bog czo prziſporzjł Złaſky ſwey kogo dobrego Ze mie pocieſzy ſmutmego [!] RejKup p7.

przysporzyć komu (4): Leop 2.Reg 24/3; Boć on ſwoią łáſkáwośćią ieſt gotow káżdemu; A gdy rękę ſwą otworzy/ wſzego dobrá nam przyſporzy ArtKanc T9. Cf »więcej przysporzyć«.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Pánie/ [...] ieſli nas w tych márnych omyłkach ſwiátá tego [...] ták zániecháć á zápomnieć racżiſz/ pewnie nas nic nie ruſzy y to ſwięte vpominánie twoie [...] áni ty wdzyęcżne obietnice twoie/ iż nam w ten cżás obiecuieſz przyſporzyć wſzytkie^go/ cżego iedno potrzebuie cżłowiecżeńſtwo náſze. RejPos [219]v.

Zwroty: »hojnie przysporzyć« (2): Iużći potym káżda rzecż przydzye náwſzem ſnádnie/ Ani ſam wzwieſz ſkądći co bez cżáſu przypádnie. Boć iuż zewſząd popłynie/ Pan hoynie przyſporzy/ A zewſząd wſzytko dobre náwſzem ſie otworzy. RejWiz 192v; RejPos [219]v.

»[komu] więcej przysporzyć« [w tym: kogo (1)] (2): [Pan] Tu na Swjecżie niemały ċzas Wiele cżierpiał dlá grżeſnychnas A chcząċż nam więczey prżiſpoṙżiċz Dał ſię na koniecz vmorżiċz RejKup ſ4v; Pánie/ przyſporzże nam więcey w tych dzieſieyſzych cżáſiech náſzypoch niebeſpiecżnych tych Ianow/ áby nam opowiedáli o tobie/ y o tym ſwiętym miłoſierdziu twoim RejPos [278].

Szeregi: »przysporzyć i opatrzyć« (1): A hoynie chceſz [o Panie] przyſporzyć y opátrzyć wſzytki potrzeby náſze. RejPos [219]v.

»przymnożyć a przysporzyć« (1): Przymnoſz á przyſporz Pánie Boże [Adaugeat Dominus Deus] ludu pánu memu Krolowi thák wiele iáko go theraz ieſth Leop 2.Reg 24/3.

Przen (1):

Szereg: »rozmnożyć i przysporzyć« (1): A ktory dodáie naśienia śieiącemu; doda też chlebá ku iedzeniu: y rozmnoży zaśiewki wáſze/ y przyſporzy vrodzáiow ſpráwiedliwośći wáſzey [et multiplicabit ... et augebit]. WujNT 2.Cor 9/10.

b. O intensywności lub wielkości [w tym: czego (24)] (26): GliczKsiąż P5v; Iż ten cżłowiek nie miał zupełny wiáry w ſobie/ iedno máłą iſkierkę [...]. Pátrzayże iáko thu wnet Pan pociągnie káżdego do ſiebie/ by iedno namnieyſzy pocżątek vcżynił o nim wiáry á nadzyeie ſwoiey (marg) Pocżątek wiáry wiele przyſporzyć może. (–) RejPos 244v; Ale ty święty królu [Włodzisławie] Pomoż mi chućią ſwoią/ á przyſpórz wymowy/ Abych twą ſławną bitwę mógł opiſáć ſłówy/ Którąś miał z Amuratem przy nieſczęſnéy Wárnie KochFrag 41.

przysporzyć komu (2): A też nie dármo oná przypowieść vroſłá/ Iż przygodá nigdy ſámá nie przyidzie/ ábowiem komu ią porucżaſz ten ći iey ieſzcże przyſporzy. RejZwierc 139v. Cf Zwrot.

[przysporzyć ile czego: Sproſna Iędzá/ zárazém chybki biég podáłá/ Do Hiárba Królá/ iego ſercé rozżarzyłá Swą powieśćią/ á gniewu więcéy przyſporzyłá [aggerat iras IV 197]. VergKoch 98.]

przysporzyć ile razy więcej (1): Możem tho wſſytko ſtąd obácżyć/ iż yáko zła żoná wyele złego nábroi záwſſe/ ták dobra tyle troye może przyſporzyć GliczKsiąż P5v.

W przeciwstawieniu: »umorzyć ... przysporzyć« (1): [o cnocie] Głód iéy nie vmorzy/ Złoto nie przyſporzy. PudłFr 4.

[Ze zdaniem dopełnieniowym: Nic nieprzewiedzie ná nim nieprzyiaćiel/ á ſyn niepráwośći nieprzyſporzy by miał ſkodzić [filius iniquitatis non apponet nocere ei] Leop Ps 88/23.]

Zwrot: »przysporzyć sobie [czym]« (1): druga [białagłowa] ktora poważna ieſt z przyrodzenia/ wiele przyſporzy ſobie oney powagi/ vbiorem/ y obycżáymi do tego ſpoſobnemi. GórnDworz X3v.

Przen [komu] (1): KIedy by worek bogátégo złotá Mógł człowiekowi przyſporzyć żywotá: Y ſam bych śię iuż iął pieniędzy chowáć/ Ze bych śię miał czym śmierći odkupowáć. KochFr 31.

α. O Bogu jako sprawcy [w tym: komu (13)] (19): SeklPieś 19v; RejKup Z; Leop 1.Reg 20/13, 2.Reg 24/3; Dayże mi thy kſiąſzki prawdy ſwoiey moy miły Pánie/ á odwiedź mię od inych plotek á wymyſłow ſwiáthá tego. Przyſporzże mi wiáry y vmieięthnośći RejAp 88v; Pánie [...] zwolennicy twoi ſwięći tuż ſtoiąc około ciebie/ wołáli do ciebie proſząc cie/ ábyś im przyſporzył wiáry ich rozumieiąc [...] iż v ciebie nic zacnieyſzego nie máſz/ iáko wierne ſerce cżłowieká nędznego. RejPos 311, 51v, 67, 67v, 126, 239 (9); Láſká twa święta niechay będźie známi/ Bo nic dobrégo nie vczynim ſámi: Mnóż w nas nádźieię/ przyſpórz práwéy wiáry KochFrag 29.

przysporzyć kim, czym (2): Wielkąm gim droge otworzyl A czem tym niċ nieprzyſporzyl. Do miłoſierdzia ſwoiego/ Przed ſię nikt niepylen tego. RejKup b5; Boże z wyſokośći/ Duchem ſwoim przyſporz nam ſercá ſtałośći. ArtKanc K18v.

Z przysłówkiem ilościowym zastępującym dopełnienie bliższe (1): [Pan mówi do Apostołów] iż tego ieſt potrzebá/ ábych ia ſzedł y poſłał wam Duchá ſwoiego ſwiętego/ ktory ieſt práwy pocieſzyciel wſzytkich vpádłych myſli ludzkich/ ktory wam wiele przyſporzyć może/ ku wyrozumieniu w náukach wáſzych/ ktore o mnie cżynić będziecie RejPos 129v.

Szeregi: »przysporzyć a podeprzeć« (1): O iuż miły Pánie prośimy ábyś nam racżył przyſporzyć á podeprzeć tey wiáry náſzey/ ktora nam co dáley to więcey ſmákuie w ſercach náſzych. RejPos 67.

»przysporzyć i pożyczyć« (1): [wspominamy świętą wiarę i doskonałość męczenników] proſząc Páná náſzego/ áby tákież myſlam y ſercom náſzym tákieyże wiáry/ y tákieyże ſpráwy/ przyſporzyć y pożyczyć racżył. RejPos 339v.

2. Spowodować, wywołać coś; efficere Cn (2):

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): A tenże tho Pan z łáſki ſwey/ kthemu ieſzcże przyſporzyć będzye racżył/ iż W.K.M. rozmiłowawſzy ſie tych tho poddánych ſwoich/ á tego to narodu właſnego ſwego [...] rozmiłuieſz ſie y thego ięzyká ſwego przyrodzonego [...] y piſmá przezeń vcżynionego. RejPos A3.

Zwrot: »śmiechu przysporzyć« (1): A on rzekł. A Ktoś ty? Odpowiedział mu/ Iam ieſt Kozieł. A páchołek záraz/ kiedyś kozieł/ thedy w chlewie twa goſpodá. To tu y vſłyſzał/ táką odpowiedź iákiej nie cżekał/ j to ſłowo dwu wykłádne Kozieł/ ſmiechu przyſporzyło. GórnDworz P8v.

Synonimy: 1. przyczynić, przydać, przymnożyć.

Formacje współrdzenne cf SPORZYĆ.

Cf PRZYSPORZENIE, PRZYSPORZONY