Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [PRZYCZYNICIELKA]

Następne hasło: PRZYCZYNIĆ SIĘ »

PRZYCZYNIĆ (259) vb pf

Fleksja

inf	przyczynić

praet
	sg		pl
1	m	przyczyniłem, -em, -m przyczynił	m pers	-chmy przyczynili
2	m	-eś przyczynił	m pers
2	f	-ś przyczyniła	m an
3	m	przyczynił	m pers	przyczynili
	f	przyczyniła	m an
	n		subst	przyczyniły

plusq
	sg
3	m	był przyczynił

imperativus
	sg	pl
2	przyczyń	przyczyńcie

conditionalis
	sg		pl
2	m	byś przyczynił	m pers
3	m	by przyczynił	m pers	by przyczynili
3	f	by przyczyniła, bodåj przyczyniła	m an

impersonalis
praet		przyczyniono, przyczyniło się
fut		będzie przyczyni(o)no, przyczyni się
con		by przyczyniono, by było przyczyni(o)no
participia
part praet act		przyczyniwszy

inf przyczynić (64). ◊ fut 1 sg przyczynię (1). ◊ 2 sg przyczynisz (24). ◊ 3 sg przyczyni (11). ◊ 1 pl przyczynimy (1) MWilkHist, przyczyni(e)my (1) SienLek. ◊ praet 1 sg przyczyniłem, -em, -m przyczynił (5). ◊ 2 sg m -eś przyczynił (1). f -ś przyczyniła (1). ◊ 3 sg m przyczynił (31). f przyczyniła (5). ◊ 1 pl m pers -chmy przyczynili (1). ◊ 3 pl m pers przyczynili (9). subst przyczyniły (1). ◊ plusq 3 sg m był przyczynił (1). ◊ imp 2 sg przyczyń (12). ◊ [2 pl przyczyńcie.] ◊ con 2 sg m byś przyczynił (1). ◊ 3 sg m by przyczynił (7). f by przyczyniła (1), bodåj przyczyniła (1). ◊ 3 pl m pers by przyczynili (3). ◊ impers fut będzie przyczyni(o)no (1) [może N sg n od PRZYCZYNION] LatHar, przyczyni się (1) SkarJedn. ◊ praet przyczyniono (5), przyczyniło się (2); -ono SkarŻyw, SarnStat (2), VotSzl; -ono : -iło się LatHar (1:2); ~ -ono (2), -(o)no (3). ◊ con by przyczyniono (1) OrzJan, by było przyczyni(o)no (1) RejAp. ◊ part praet act przyczyniwszy (66).

Sł stp notuje, Cn s.v. datę odmienić, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) i XVIII w.

Znaczenia

1. Dodać coś innego, nowego a. więcej tego samego (160)
- a. O rzeczach konkretnych, wielkościach fizycznych i jednostkach policzalnych (113)
  - α. Dodać na ilość (9)
    - αα. [O dobrach materialnych]
    - ββ. O wyodrębnionej części przedmiotu (1)
    - γγ. O czasie (1)
  - β. Dodać na wielkość (o części terytorium) (5)
  - γ. Domieszać składnik (99)
- b. O tekście: napisać, powiedzieć lub wymyślić coś dodatkowo (40)
- c. O zjawiskach niematerialnych (4)
2. Powiększyć, pomnożyć (93)
- a. O wielkościach mierzalnych i policzalnych (45)
  - α. O ilości, liczbie (32)
    - αα. O zespołach ludzkich (5)
    - ββ. O wartościach materialnych (8)
  - β. O rozmiarach (8)
    - Przen (1)
    - αα. O wielkości terytorium (4)
  - γ. O ciężarze (1)
  - δ. O czasie: przedłużyć trwanie (4)
- b. O tekście: przedłużyć (1)
- c. O zjawiskach niemierzalnych: intensywności, sile; wzmóc (46)
  - α. O zjawiskach fizycznych (4)
  - β. O zjawiskach psychicznych i społecznych: uczuciach, przeżyciach, działaniach itp. (42)
3. Przygotować (1)
4. Uczynić dodatkowo (4)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Dodać coś innego, nowego a. więcej tego samego; affingere, intercalare Mącz; addere PolAnt; proferre Cn (160): Intercalare, W poſrodek wſtáwić prziczinić. Mącz 31c.

przyczynić komu (1): A kto ma/ będźie mu przycżyniono [omni enim habenti dabitur Vulg Matth 25/29]: kto záſię nie ma [...] y to co ma/ będźie od niego oddalono LatHar 559.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): A ták iż wſzytki rzecży idą iedny zá drugiemi/ á káżdyby rad ieſzcże coby mogł y popráwił y przycżynił. RejPos 348v.

W przeciwstawieniu: »przyczynić ... oddalić« (1): LatHar 559 cf przyczynić komu.

Szereg: »i poprawić i przyczynić« (1): RejPos 348v cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

a. O rzeczach konkretnych, wielkościach fizycznych i jednostkach policzalnych (113):

α. Dodać na ilość (9): A ile go [klucznik octu] vtocży ná káżdy dźień/ tyle przylać/ ná ordynáryą/ ocet ſie nie ſkáźi: ná wielką potrzebę/ oſobno przycżynić. GostGosp 54.

przyczynić (ile) czego (2): A co złożyſz łokći od wagi/ álbo przyczyniſz/ pámiętay tho pilno Strum Cv; GostGosp 66.

przyczynić czego (po przeczeniu) (1): SkarJedn 300 cf Szereg.

przyczynić co (2): Thą [przędzę] przilozila ku przędzy, kthorą od mathky ſwyey [...] lnu doſtawſchi ſobye prziczinila, y dala othkacz. LibMal 1547/133v; dowieść tego nie trudno/ że ſuche dni troie/ od Apoſtolſkich cżáſow mamy: cżwarte Kálixtus S. Papież y męcżennik/ piętnaſty od S. Piotrá/ przycżynił/ iáko ſamże to wſpomina epiſt. ad Benedictum. LatHar 124.

przyczynić co [= ile] (1): [Wokabul 1539 Q7 cf przyczynić komu]. Cf przyczynić co do czego.

przyczynić co [= ile] do czego (1): Abowiem ktory ieſt z was tháki/ by ſie też nawięcey ſtárał ábo myſlił o thym/ áby do wzroſtu ſwego ſobie mogł przycżynić áby łokieć ieden? RejPos 217.

przyczynić komu [w tym: „sobie” (2)] (2): LibMal 1547/133v; RejPos 217; [Przyczyńćie mi dobrą garſć/ wſſák częſto vćiebie kupuię Wokabul 1539 Q7].

Szereg: »przyczynić i umniejszyć« (1): o śiedmi Sákrámentach kośćielnych/ ktorych Kośćioł wſzyſtek przycżynić y vmnieyſzyć niemoże. wykłádáią [doktorowie]. SkarJedn 300.

αα. [O dobrach materialnych [co [= ile]]: Tá rádá [rada dochodów Rzeczypospolitej] vpátrywáć ma wſzędźie/ z czego pożytek może przyśdź którégo czáſu/ ná którym mieyſcu mogłoby ſie co przyczynić/ y w lepſzy pożytek przywiéźdź. CerGór 20.]

ββ. O wyodrębnionej części przedmiotu [co do czego] (1): Y o żadną inſzą przyczynę [...] Tymoteuſzá ſławnégo muzyká z Athén nie wygnano/ ieno iż był iednę ſtrónę do ſwégo inſtrumentu przyczynił KochWr 39.

γγ. O czasie [ile komu] (1): OYcze [...] Moiá niewinnosć [!] wnioſła mię do niebá. Boday ták wielé tobie przyczyniłá/ Ilé mnie ſroga ſmierć lat vkrzywdźiłá. KochFr 34.

β. Dodać na wielkość (o części terytorium) [w tym: co (4)] (5): Gdy się już tak rozdzielą [sędziowie] na ty trz(e)ciny, tedy aby też miedzy sobą rozdzielili na trzy części wojewodztwa, [...] a do tej trzciny ktora będzie wojewodztwa krakowskiego też z inemi wojewodztwy sądziła, tedy przyczynić Sląsko [tj. dołączyć do obszaru jurysdykcji] Diar 95.

przyczynić ile czego do czego (1): záczym przyczyniwſzy [król] ták wiele pańſtw do korony/ [...] koronę dobrze opátrzył OrzJan 62.

przyczynić do czego (2): iż dla rozſzerzenia kośćiołá Rzymſkie^go pańſtw/ y dla ſkárbow przycżynienia/ walki te wzbudzáli [papieżowie rzymscy]/ zowiąc to patrimonium ſancti Petri, to ieſt/ oycżyzną Piotrá ś. [...], co iedno kiedy iákimkolwiek ſpoſobem do pánowánia ſwego przycżynili CzechEp 336. Cf przyczynić ile czego do czego.

przyczynić k(u) czemu (2): BielKron 100; Przycżynił [Bolesław Śmiały] ku Koronie zacne Ruſkie Kſięſtwá PaprPan Dd4.

γ. Domieszać składnik [(ile) czego] (99): Też gdy vwarziſz korzen wyſokiego ſlazu z wine^m a z wodką/ troche maſtiki przycżyniwſzy/ vzdrawia boleſtzi ielitowe FalZioł I 2d; Też gdy vwarżyſz korzeń Ozanki w wodzie á z oną wodą rozmąciſz mąkę iarą tak iſz vcżyniſz plaſtr przycżyniwſzy oliwy/ Tedy ten plaſtr przykładay na mieſcza ktoreby cżuy noſci [lege: czujności] niemiały FalZioł I 37c; Warz ziarna w winie przyłożywſzy też miodu/ [...] á to potim dawaj ku pożywaniu w zielu w ſzpinaku przicżiniwſzy wina piołynkowego FalZioł I 62c, I 6c, 9b, 10c, 12c, 23b (49); nábrawſzy śnieći iecżmienney [!] zbije [Cygan] ią z żołćią wołową przycżyniwſzy trochę oliwy/ á thym ſie máżą ná káżdy mieśiąc BielKron 262; á potym ná to ćiepłey ſye wody nápiy/ octu przyczyniwſzy SienLek 16; Potym náwierć lniánego śiemieniá á z ślazem go náwarz przyczyniwſzy máſłá/ álbo oleiu rożánego SienLek 117, 156; Y tym Zamek zapali/ dobry miſtrz towárzyſz/ Gdy Báwełny przycżyniſz/ w prochu ią vwárzyſz. BielSat N3, N3 [idem BielSjem]; BielSpr 73v; BielSjem 39 [2 r.].

przyczynić do czego (3): FalZioł I 109d, 130c; [Heraklitus] wſthąpiwſzy ná naywyſzſze mieyſce/ żądał kubká wody źimney/ y trochę mąki wſypał/ przycżyniwſzy do thego ziela názwánego poleiu Phil R4.

przyczynić k czemu (35): á gdy kniey [trzebuli] ocztu przycżyniſz/ tedy gliſty w żywocie v dzieci zabija y wypądza FalZioł I 36b; Sok Krwawnikhow s piretrum vwarzony/ thą wodą płocż ſobie zęby dla boleſci ich á możeſz ktemu ocztu przyczinić. FalZioł I 80c, I 3a, 66b, 82a, b, 83b (32); Ktemuż vſuſz Raſtowe okrągłe korzenie/ á zetrzy miáłko/ á przyczyń ktemu tártego naśienia z piwowoniey iákoby czwartą częſć SienLek 59, 52v, 57.

przyczynić w co (3): FalZioł IV 44a; Náwierć kośći końſkich/ [...] ſtłucz ié á warz w wodźie długo/ á wſzyſtkę tłuſtość zbieray poki możeſz/ potym w onę tłuſtość przyczyń bobrowych ſtroiow tártych cztery łoty SienLek 123; Ktho chce práwie dobrą kulę ogniſthą mieć/ przycżyń w nię Burſztynu tákiego co pokoſt s niego cżynią BielSpr 73v.

b. O tekście: napisać, powiedzieć lub wymyślić coś dodatkowo (40):

przyczynić (ile) czego (11): Potym pierwſzy Grzegorz [...] Słowo Boże [we mszy] okęśił/ Wrzaſku y not przytzynił. KrowObr 195v; BielKron 57v; Mącz 127c; GórnDworz O5v; SkarJedn 143; Kilká záśię ſłow [...] táż Helżbietá Duchá ś. pełná przycżyniłá LatHar 7; Iedno/ iż mi ſzło o to/ áby tá kśiążká wielkośćią y miążſzośćią ſwą ludziom nie omierzłá/ zwłaſzcżá że ſię w trzećim tym iey wydániu/ nie máło náuk y modlitw [...] zá pomocą Páńſką przycżyniło LatHar 682, +7v, 86, 287. Cf przyczynić ile czego komu.

przyczynić ile czego komu (1): iż ieſzcże nieco doſkonáłośći [tj. wymienianie ich] przycżynić mu [dworzaninowi] ſie mogło/ mimo te rzecży/ ktore ći pánowie wylicżyli GórnDworz Ii8v.

przyczynić co (po przeczeniu: nic) (19): A iuſz thu będzieſz batzył/ iżem nic nieodmienił/ áni przytzynił KrowObr 206, 205v; BielKron 370v; RejAp 196, 196v; GrzegŚm 6; RejZwierc 240; WujJud 235v; Potym we dwieśćie lat bliſko zá Leoná dziewiątego [...] ten dziewiąty ártykuł przycżynili. SkarJedn 232; MWilkHist B; GrabowSet A2; Modlitwę do teyże to niepokaláney Pánny Kośćioł przycżynił LatHar 7, +7v, 94; SarnStat 20. Cf Zwroty.

przyczynić czego (po przeczeniu) (2): gdyż ſrodze zákazano ieſt/ áby nie było vięto áni przycżyniono namnieyſzego ſłowá do ſłow iego [Pana] RejAp 7v. Cf »jeszcze przyczynić«.

przyczynić k(u) czemu (3): wſzelka powieść Boża (ieſt) wypławiona/ tarcza vfaiącym w niem/ Nie prżycżyniſz ku ſłowom iego BudBib b3v, b3v. Cf »więcej przyczynić«.

przyczynić do czego (9): bo w tey mierze/ y zmyſlić co thákowego nie wádzi/ y do rzecży prawdziwey nieco ſwego przycżynić/ á troſzkę ſkłámáć wolno. GórnDworz O5v; GrzegŚm 6; BudNT przedm dv; ták y do fábuły/ śiłá ſię prżyczynić muśi/ iżby ſię to wyráźiło/ ku czemu ieſt fábułá wymyśłona. GórnRozm N; GrabowSet A2; bądź tego záraz pewien [...] żeć y ſámi Drukárze tych odpuſtow moc niezlicżoną do modlitw nabożnych/ dla pożytku ſwego/ przycżynili LatHar 287, +7v, 94 marg. Cf »więcej przyczynić«.

Z przysłówkiem ilościowym zastępującym dopełnienie bliższe (5): GórnRozm N; Aczkolwiek máło nie wſzytko ieſt w tey mierze w zakonie y v Prorokow/ co y w Ewángeliey z ſtrony obyczáiow dobrych/ máło co Ewángelia przyczyniłá. SkarKaz 311a. Cf »więcej przyczynić«.

Ze zdaniem dopełnieniowym (2): Od thego cżáſu Woyt rády nie wybierał Krákowſkiey/ iedno Woiewodá thego mieyſcá/ wſzákże Krol Wacſław [!] pierwſzy nie dawno tho liſtem ſwoim przycżynił/ iż z przyzwoleniem Rádziec ſthárſzych [...] Rádá ma być wybieraná od Woiewody BielKron 370v; SienLek 33.

W połączeniach szeregowych (2): Prawdá ieſt/ iżem thak długimi ſlowy niemogł wſzytkiego wypiſáć/ iákośćie tám nápiſali. Ale powiedzmi/ com odmienił/ opuśćił álbo przytzynił? KrowObr 205v; SarnStat 20.

W przeciwstawieniu: »przyczynić ... ubawić« (2): BudBib b3v; Iam ſię one^go [Pisma Św.] zawżdy bał y baćſię będę. Nie przycżyniſz do tego/ áni vbáwiſz od te^go. BudNT przedm dv.

Zwroty: »jeszcze przyczynić« [w tym: co (2), czego (po przeczeniu) (1)] (3): DiarDop 119; BielKron 272v; Tu ieſzcze to przyczyniemy/ iż gdy niemoc ieſt Obecna [= ogólna]/ á wſzyſtko ćiáło chore/ puſzczay kreẃ z Rámieniá. SienLek 33.

»więcej przyczynić« [w tym: co (2), do czego (1), ku czemu (1)] (5): RejAp 196; RejPos A6; PaprPan Gg2; ná koniec nie tylo ſię z Rzymſkim kośćiołem ziednocżjł [Blemmidas]/ ále też zſtárjch j świádectwá ś: oycow Greckich zá Láćinniki więcey do onjch kśiąg przjcżjnił. SkarJedn 264; Mogłoby ſię ieſzcże więcey ku tey rzecżey przycżynić: ále kto ná tym nie przeſtánie/ temu y co więcey prożno przydawáć. NiemObr 120.

Szeregi: »ani przyczynić ani dokładać« (1): [...]/ oprocż woley á náuki ſwiętey iego [Jezusa]/ [...] ktorą on zapyeczętował [...]/ wołáiącz iż ſie iuż wſzytko wypełniło/ cżego nam było potrzebá: á iuż ſie nic więcey áni przycżynić/ áni dokłádáć nie miáło. RejPos A6.

»albo przekryślić albo przyczynić« (1): A żaden ſie thego nigdy ważyć nie ſmie/ áby thám [na królewskich listach] namnieyſze ſłowko álbo przekryſlić álbo przycżynić miał/ boby go wnet fáłſzerzem zwano y o gárdłoby mu ſzło. RejAp 196.

»(albo) ująć albo (ani) przyczynić« (2): iż ſrodze záklina [Pan] ktoby to [księgi święte] zgwałćić miał álbo themu niewierzyć miał/ álbo tego viąć álbo co więcey przycżynić/ álbo iákimżekolwiek kſtałtem to iego piſánie sfáłſzowáć miał. RejAp 196, 7v.

»(albo) przyczynić albo umniejszyć« [szyk 1:1] (2): BielKron 272v; tedy thám Moiżeſz ſrodze káżdego záklina/ ktoby co ſmiał namniey álbo vmnieyſzyć álbo przycżynić RejAp 196v.

»i wyjąć i przyczynić« (1): A iż thy wirſzyki ſą od proſtego Polaká nápiſáne/ przeto mi ſie też zdáło/ áby pod rozſadek W.W. były podrzucone/ ábyś W.W. rozeznał coby było w nich y wyiąć y przycżynić. RejZwierc 240.

c. O zjawiskach niematerialnych (4):

przyczynić czego (2): Mowiłeś/ biádá mnie teraz/ bo przycżynił Iehowá ſmętku do boleśći moiey BudBib Ier 45/3. Cf przyczynić czego komu ku czemu.

przyczynić czego komu ku czemu (1): ále ſam cżłowyek gdy ſie imowáć roſkoſſy pocżął/ tych rzemyęſl ſobye przycżynił ku pirwſſemu rzemięſlu orányu GliczKsiąż Hv.

przyczynić co (po przeczeniu: nic) (2): A on [Kaim] ſię przeć pocżął/ przed tym ktory wſzytko widzi. do zazdrośći/ zdrády/ brátorozboyſtwá/ ieſzcze y kłamſtwo przycżynił SkarŻyw 263; NiemObr 38.

przyczynić do czego (2): BudBib Ier 45/3 cf przyczynić czego, SkarŻyw 263 cf przyczynić co.

przyczynić komu [w tym: sobie (1)] (2): NiemObr 38 cf W przeciwstawieniu. Cf przyczynić czego komu ku czemu.

W przeciwstawieniu: »ująć ... przyczynić« (1): Ty dwá ſpoſoby [rozwiązywania grzechów] vważáiąc/ zá ktoryby ſię kolwiek pochlebcá Piotrow [...] viąć chćiał/ tedy Piotrowi nic nád inſze nie przycżyni. NiemObr 38.

2. Powiększyć, pomnożyć; augere Modrz, Calag; adicere, multiplicare PolAnt, Calag; addere PolAnt; adaugere, amplificare, ampliare, cumulare Calag (93): Mehren. Pomnożyć/ et Przycżynić. Augere. Calag 346a.

a. O wielkościach mierzalnych i policzalnych [w tym: (ile) kogo, czego (34); po przeczeniu (2)] (45):

α. O ilości, liczbie (32): BibRadz 1.Mach 14/15; Materior, ea forma dictum qua lignari idemque significat, Máteriey á drzewá prziczinić. Mącz 211b, 495b; Aż wdy kiedy/ Bulgárowie pożycżywſzy buxthabow od Grekow/ y przycżyniwſzy ich nieco/ á drugie przedziáławſzy/ pocżęli piſáć iáko táko GórnDworz F4v; Oczko 24v; á dziś dla gośćiá przycżynił Pan Bog obroku/ y poſłał żywność żołnierzom ſwoim. SkarŻyw 51; Ma Vrzędnik [...] Smoły też do wozow źimie przycżynić/ áby tego nie ſzukáć kiedy trzebá GostGosp 82, 72, 80, 82 [2 r.], 86, 130, 136.

przyczynić co (1): ma [urzędnik] to wſzyſtko [węgiel, smołę] cżáſu ſwego rządnie przycżynić GostGosp 82.

przyczynić komu (2): A on [św. Romuald] iáko miłośierny/ przycżynił mu [księciu Piotrowi] obroku cżwartą cżęść/ y ták brátá pozyſkał/ á w zácżętym go żywoćie mądrze zátrzymał. SkarŻyw 571; GostGosp 32.

przyczynić k czemu (1): Drzewá też y kámieni przygotowałem/ á (ty) ktemu przycżyniſz. BudBib 1.Par 22/14.

Zwrot: »jeszcze więcej przyczynić« (1): Przytym kośćioł święty ktory był przed tym złupił/ iſz iij miał ochędożyć pięknemi vpominki/ y wroćić wſzytki nácżynia poświęcone y ieſzcże ich więcey przycżynić BudBib 2.Mach 9/16.

αα. O zespołach ludzkich (5): RObotni też ludźie tey wyprawy hoynie przycżynić mogą GrabPospR M2v, M4v.

przyczynić do czego (2): Jednak chowają IchM poczty sług swych niemałe, [...] do ktorego pocztu nieco przyczyniwszy mogą godnie i pożytecznie służyć Rzeczypospolitej. Diar 77; WujJudConf 141v.

Z przysłówkiem ilościowym zastępującym dopełnienie bliższe (2): Diar 77; Acżkolwiek przycżynił do tego [tj. do różnych kapłanów] wiele Papież Rzymſki WujJudConf 141v.

Zwrot: »przyczynić jeszcze« (1): Y posłał powtore Bálák kſiążąt więcey (marg) Właſnie/ y przycżynił ieſzcże Bálák posłá. (–) BudBib Num 22/15.

ββ. O wartościach materialnych (8): BierRozm 17; Są máło nie w káżdem mieśćie dochody rocżne/ náznácżone vbogim: ktore ieſliby były mnieyſze/ niżliby wſzytko vboſtwo wychowáć mogły/ tedy ich trzebá tym ſpoſobem przycżynić. ModrzBaz [38]; Pánie/ grzywná twa pięć grzywien przyczyniłá [fecit quinque mnas]. WujNT Luc 19/18; SarnStat 441; VotSzl D; Nikt nie mowi/ doſyć mam: káżdy przyczynić chce/ choć mu zbywa. SkarKazSej 704b.

przyczynić co (1): ZapKościer 1583/54 cf Szereg.

[przyczynić komu (1): Cf 2.a.β.αα. BiałKaz K4.]

przyczynić na kogo [= komu] (1): ale m. Kroliv barzo wyele prziczinyl na nas dany Thvreczkyey LibLeg 10/124v.

Szereg: »nabyć i przyczynić« (1): y [to dobro] Ktore sobą spolnye nabeli y prziczeneli [!] [...] Iagneſcze przerzeczony to wſzytko zoſtawuye y opiſzuye ZapKościer 1583/54.

β. O rozmiarach (8): Dlá cżego też y drukárnie przycżynił [Maciej Kawieczyński]/ y pápiernią zbudował. BudBib b.

przyczynić co (1): BielKron 376 cf W połączeniu szeregowym.

W połączeniu szeregowym (1): Krakowſki też zamek kthory był nicżemny wyſtáwił [Kazimierz]/ przycżynił/ y ochędożył BielKron 376.

Szereg: »przyczynić i umniejszyć« (1): wſzákoż/ [kmiotek] nárádźiwſzy ſie onego gruntu Włodárzow/ przycżynić y vmnieyſzyć wedle potrzeby może GostGosp 156.

Przen [co czemu] (1): Owſzeki im [rzekom] przycżynił [Bartosz Paprocki] mężnie ſtrumień krwáwy/ Przez ſwe wielkie Rycerſkie w tey kráinie ſpráwy. CzahTr ktv.

αα. O wielkości terytorium (4): A z drugiéy ſtrony/ ieſli chceſz páńſtwá przyczynić/ [...] tedy podléc muśiſz wſzyſtkim onym niewczáſóm OrzJan 48, 52.

przyczynić komu, czemu (2): Ten [Zygmunt August] wam y máiętnośći/ y ſzerokośći Páńſtwá/ ták wiele przycżynił że cudzim źiemiom/ y cudzim narodom roſkázuiećie. BiałKaz K4; GrochKal 20.

γ. O ciężarze [komu (sobie)] (1): Wierz mi iż y to nie głupiec/ Co go to zową pan kupiec. Przycżyni ten ſobie wagi [tj. sfałszuje wagę sprzedawanych towarów]/ Y łokciem roſciągnie ſzragi. RejZwierc 234v.

δ. O czasie: przedłużyć trwanie (4):

przyczynić komu [sobie] czym (1): Ale ieſli nikt kupnem nie przyczyni Zywotá ſobie/ zaſz nie głupie czyni KochFr 31.

przyczynić na ile [= o ile] (1): Niech pomni [hardy] ieſli ſobie może y ná piądź przycżynić wieku ſwego/ á ieſli wiek iego dłuſzſzy niż cżłowieká ſtanu mnieyſzego. RejZwierc 48 [idem] [WerReguła 82 (Linde)].

przyczynić na czym [= o ile] (1): A coż owſzem to nędzne kroleſtwo tego mizernego ciałká náſzego miáłoby być mocnieyſze/ áby ſie nigdy odmienić nie miáło? kthorego iuż áni ná iednym pálczu przycżynić nie możymy [!] RejZwierc 155.

Zwrot: »jeszcze więcej przyczynić« (1): náznácżył mu [św. Dunstanus królowi] pokutę ná śiedm lat. ktorą Krol z wielką pokorą wypełnił/ y ieſzcże iey więcey przycżynił. SkarŻyw 510.

b. O tekście: przedłużyć [czego] (1):

Z określeniem krotności (1): Záś im [posłom] Krol dźiękowánie ſam krotko vcżynił Ktorego Kánclerz Hurált wnet ſtokroć przycżynił. StryjWjaz A4.

c. O zjawiskach niemierzalnych: intensywności, sile; wzmóc [w tym: czego (35)] (46):

α. O zjawiskach fizycznych (4): [choroba może pochodzić] álbo od ſercá zápalenia/ á z zaburzenia krwie/ ćiáło rozgrzeie/ y przez arterie/ gorącá á dymów przyczyniwſzy/ gorączki rozmáite/ á wſzyſtko práwie ćiáło/ od głowy do nóg/ zturbuie Oczko 12v, 10v, 19.

przyczynić komu [sobie] (1): Kiedy ſiárkę/ zgorzałkę/ woſk/ oley/ zápaliſz/ Więcey iednę niż drugą ſwiátłość wnet pochwaliſz. A wżdy iedná od drugiey nieco bláſku ſwego/ Może ſobie przycżynić onego ciemnego RejWiz 145.

β. O zjawiskach psychicznych i społecznych: uczuciach, przeżyciach, działaniach itp. (42): Oto ia rozmogłem ſię y przycżyniłem mądrośći BudBib Eccle 1/16; BudNT Hh4; One mniſzki miáły ten obycżay/ ieſli ktora miáłá nágábánie nocne od cżártá/ wnet powiedzieć ſtárſzey byłá winná: áby ſwoią modlitwą cżártá odegnáłá/ y pokuty á żywotá oſtrośći/ przycżyniłá. SkarŻyw 225, 412, 565; ActReg 155; Záłośći/ ktore w dniách ſwoich odnoſzę/ By ie Bog ſkroćił/ o to ia nie proſzę: Y owſzem wolę/ áby ich przycżynił/ Byle odpuśćił/ com złoſnie przewinił. GrabowSet A4v; Odpuść mi grzechy/ oddal pokuſy/ przycżyń łáſki LatHar 237, 139; SarnStat 233.

przyczynić komu [w tym: „sobie” (8)], czemu (24): Sioſtro źleś mi vdziáłáłá: Gdyś ty ſyte [muchy] odpłoſzyłá/ Boleśćiś mi przycżyniłá. Bo śię iuż były názſáły/ A więcey mię nie kąſáły BierEz O; RejWiz 188; Y przycżyniono im [ludowi] roboty dáleko więtſzey/ y ćięſzſzey niſzli pierwey SkarŻyw 479; w krorychby [!] [nieznajomych krajach] ſobie [...] więtſzey doſkonáłośći w ſłuſzbie Bożey y wyſługi v Páná ſwe^go przycżynił. SkarŻyw 517, 14, 225, 458; WSzechmogący wiecżny Boże/ rácżże nam y wiáry y nádźieiey y miłośći przycżynić LatHar 88, 300, 351, 454, 579 [3 r.], 636; SarnStat 234; tedy widźiemy/ iż Rzecżpoſp⟨olitey⟩ namniey nie przycżyniły [pobory] obrony y pokoiu: ále owſzem ſzerſze wrotá niż kiedy przedtym do Korony nieprzyiaćielowi zoſtáwiły. PowodPr 24, 6; SkarKaz 2, 42b; CiekPotr 26. Cf Zwroty.

przyczynić na kogo (1): Przycżyni Iehowá (błogosłáwieńſtwá) ná was/ ná was y ná ſyny wáſze. BudBib Ps 113/14.

przyczynić nad co (1): Mnie zwykły láment doſyć nie vczyni/ Aż co nád zwykły płácz która przyczyni GórnTroas 13.

przyczynić czym (3): A ná ono ſię wiecżne więzienie chętliwie dla Páná Chryſtuſa podáłá [św. Eufrozyna]/ prágnąc też ſobie y onego pokoiu á oſobnośći/ w ktorym by ſobie wolnieyſzym rozmyſlánim y modlitwą miłośći ku pánu Bogu przycżynić byłá mogłá. SkarŻyw 14; LatHar 579. Cf »jeszcze przyczynić«.

Z określeniem krotności (1): A Leo S. wedwoy naſob modlitew y poſtow przycżynił ták długo do Páná Bogá wſkruſzonym ſercu wołáiąc/ aſz zupełną odnioſł poćiechę. SkarŻyw 319.

W przeciwstawieniu: »ulżyć ... przyczynić« (1): Po oycowſkiey śmierći przyſzli przedeń przednieyſzy pánowie/ proſząc go áby nieco vlżył brzemieniá oycowſkiego nád ludem poſpolitym. Powiedzyał/ nie tylko by miał vlżyć/ ále ieſzcże przycżynić ſrogoſcią. BielKron 82v.

Zwroty: »jeszcze przyczynić« [w tym: komu (3), czym (1)] (6): ábowiem kocháią ſie ſprzećiwnicy mogi z vpádku mego/ owſſem ſie oto ſtáráiąc áby mnie ieſſcze więcey vćiſkow przyczynili. RejPs 148v; BielKron 82v; RejPos 103v; RejZwierc 161v; BielSpr 50; A on ieſzcże przycżynił iey męki. y pálić ią bláchámi żeláznymi [...] roſkazał. SkarŻyw 151.

»więcej przyczynić« [w tym: komu (2)] (6): RejPs 148v; RejPos 103v; A ieſli ią [złą sławę] ktho wſpomienie/ bo ſie powiádáią długo złe pámięta/ tedy iey inácżey nie wſpomienie iedno ku ſzpetney lekkośći iego/ á ieſzcże iey więcey przycżyni RejZwierc 161v; Zágáśli iuż oni ſławni walecżnicy/ kthorzy byli v Rzymian y Grekow/ y Máchiny ich rozlicżne przed Turki/ ktorzy przewyknąwſzy od nich wſzyſtkiey ſpráwy woienney/ ſwoiey ieſzcże więcey przycżynili/ thák iż wſzemu świátu roſkázowáć chcą. BielSpr 50; SkarŻyw 294; PaprUp C4v.

3. Przygotować [ile czego] (1): pauxillos pisciculos apparari iussi, Kazałem máluczko rybek prziczinić/ Nágotowáć. Mącz 284d.

4. Uczynić dodatkowo; addere PolAnt (4):

cum inf (3): nieprzycżynię miłowáć iych [synów izraelskich] BudBib Os 9/15. Cf Zwrot.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Y przycżynił ieſzcże Iftach/ że posłał posły do krolá ſynow Hammonowych. BudBib Iudic 11/14.

Zwrot: »przyczynić jeszcze« [w tym: cum inf (2)] = addere adhuc a. ultra PolAnt (3): Izali ná wieki odgániáć będzie pan? áza nie przjcżyni życżyć ieſzcże? BudBib Ps 76/8, Iudic 11/14, Ps 77/17.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Darzu thun. Przyłozyć/ et przycżynić. Addere, iungere. Calag 111b.

Synonimy: 1. dodać, dołożyć, przydać, przyłożyć; 2. pomnożyć, przydać, rozszerzyć; b. przedłużyć; 3. nagotować, narządzić, przygotować, przyrządzić, sprawić.

Formacje współrdzenne cf CZYNIĆ.

Cf PRZYCZYNIENIE, PRZYCZYNIONY

ALKa