Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PUKAĆ

Następne hasło: PUKANIE »

PUKAĆ SIĘ (29) vb impf

sie (20), się (9).

a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	pukać się
praes
	sg	pl
1	pukåm się
3	pukå się	pukają się

praet
	sg		pl
3	m		m pers	pukali się
3	f	pukała się	m an

impersonalis
imp		niechaj się pukå

inf pukać się (12). ◊ praes 1 sg pukåm się (2). ◊ 3 sg pukå się (6). ◊ 3 pl pukają się (6). ◊ praet 3 sg f pukała się (1). ◊ 3 pl m pers pukali się (2). ◊ [imp 3 sg n niechaj się pukå.]

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Pękać, rozpadać się, rozrywać się; otwierać się (17)
- Przen (11)
  - a) O obżarstwie (5)
  - b) Nie wytrzymywać krytyki (2)
  - c) Złościć się, gniewać się (2)
2. Wypuszczać pędy, pąki, kiełkować, rozkwitać, zielenić się (12)

1. Pękać, rozpadać się, rozrywać się; otwierać się; rumpi Vulg, Cn; disrumpi PolAnt, Cn; displodi Cn (17): A to nie dla inſzey przicżyny [poronienie się zdarza]/ iedno tey przerzecżoney/ gdy ony żyły od zbytnich wilkoſci nadęte: pukaią ſie/ á tak płodowi żywnoſci podawać nie mogą. FalZioł V 29v; gdzież ciepło ogniowe wilgoſć żołędzia zagrzewaiąc rozpuſzcża ią á cżini ſubtilnieyſzą Ktora więc potim ſzukaiącz mieſtcza ſzyrſzego rozchodzi ſie po żołędziu tak im poruſzaiącz iż on wyſkakuie z ognia y puka ſie. GlabGad E3, H7; Ani też leią młodego winá w ſtháre nacżynie/ bo ieſli inák vcżynią/ pukáią ſie więc nacżynia Leop Matth 9/17; WujNT Matth 9/17; [BielNT Matth 9/17].

W połączeniu szeregowym (1): O ślepy á vporny Człowiecze/ powiedz mi/ możeſzli ty nadobnie á głádce roźdźierać podwáliny álbo grunthy cháłupy twey/ y zali ſye thám niemuſzą wſzytki kąty domu twego rázem łąmáć [!]/ pukáć/ y pádáć? OrzRozm B3v.

[W porównaniu: Oto żywot moy iáko wino nie otworzone/ iáko ſuny [= bukłaki] nowe pukáiąſię [!]. BudBib Iob 32/19.]

Przen (11): Kto kolwiek ma ſytą rzyć/ Trudno ią ma zátworzyć. Rádá ſie mu dupá puka/ gdy mu wbrzuchu barzo buka. March¹ A4v; piérwéy ſye kácérzom pukáć/ á niżli óni tego [że może istnieć Polska bez kapłana rzymskiego] dowiodą OrzQuin Aa4.

[Bezpodmiotowo:

Fraza: »niechaj się puka jako chce« = tak musi być, nic nie pomoże: iże to iuż nie odmieni ſie co Bog przeyrzał od wiekow gdy nas ieſzcże nie było. A iże przeyrzał y poſtánowił náſze zbáwienie w Synu ſwoim/ to tedy iuż nie może iść inácżey/ niechay ſie tu puka/ kręći iáko chce. GilPos 306v.]

a) O obżarstwie (5): Bo iáko ſie nie pukáć áno pełno záwżdy/ Iáko ina beſtia gdy ſie ożrze káżdy. RejWiz 66v.

W porównaniach (2): RejWiz 66v; Bo nos/ gębá/ brzuch/ goleni/ wſzytko ſie to nádmie iáko pudłá/ á pothym ſie puka ná Wioſnę iáko młoda wirzbiná. RejZwierc 62.

Frazy: »brzuch się chce pukać« (1): Boyem ſię wnim wſytko pſuye Cziało Duſſi niefolkuie A theſz oba obliſſelij Prawie na ſmierthney poſcżelij Myſl błądżj/ Brzuch ſię chcze pukaċ Trzebaċ Pawle rady ſſukaċ By to ſniego wſythko wyſzło RejKup q2v.

»żołądek musi się pukać« (1): A ktoryż żołądek to wytrzyma? by był wiárę żelázny/ muśi ſię pukáć WerGośc 226.

b) Nie wytrzymywać krytyki (2): Mam iśćie/ moy łáſkáwy Pánie Podcżáſzy/ tę w Bogu nádźieię/ iż prawdá zátłumiona/ kiedyżkolwiek/ á iuż rychło/ ná iáſnią wynidźie: [...] á błędy ſię wſzelákie Antychriſtowſkie pukáć muſzą. CzechEp *4.

Szereg: »pukać się i trzeszczeć« (1): Tu ſłyſzyſz iáko tho ſą ſłowá iáſne á zrzetelne/ á wżdy iednák cżárt kuśi ſie y o to/ iáko by thy ſłowá wywroćił. [...] Gdzie więc káżdy widzieć może/ gdzie tákim gwałtem ciągną ty ſłowá/ że ſie káżde ſłowo puka y trzeſzcży. SarnUzn D5.

c) Złościć się, gniewać się (2): A ſłucháiąc tego/ pukáli ſię w ſercách ſwych [dissecabantur cordibus suis]/ y zgrzytáli nań [na Szczepana] zębámi. WujNT Act 7/54, Act 5/33.

2. Wypuszczać pędy, pąki, kiełkować, rozkwitać, zielenić się; vernare Murm, BartBydg, Mącz; germinare PolAnt, Calag, Cn; gemmare Mącz, Cn; florere BartBydg; frondescere, gemmascere Mącz; hiascere, nauscere, progemmare, progerminare Cn (12): Murm 8; Verno, puka syą, clarere, splendere, florere, zyelyeny syą BartBydg 238b; Sylvae frondescunt, Pukáyą ſie y pocżináyą ſie liſciem nákrziwáć. Mącz 137c; Verno, Zielenieyę ſie/ roskwitam ſie/ kwitnę/ pukam ſie. Mącz 484a, 143b [3 r.]; Calag 460b; Weś ſobie zá kumká Páná Gośćiá/ Páná Gośćiá onego/ co ták rok chudźina Stał v nas/ w on cżás gdy ſię pukáłá brzeźiná. KlonWor 60.

Frazy: [»liście się puka«: Od figi záś náucżćie ſię podobieńſtwá/ iż gdy iuſz iey gáłąś bywa młodoćiána/ y lisćie ſię puka [folia germinaverint]/ znaćie iſz bliſko láto. BudBib Matth 24/32 (Linde).]

»pączki, pąpie się puka(ją) (a. poczynają się pukać)« (2:1): (nagł) Maſc Topolowa na rany zapalone. (–) Wezmi piąpia Topolowego ſkoro ſie pocżnie pukać na wioſnę/ á ſtłucż ie z nowem ſmalczem FalZioł V 112v; Oculus, Oko. Etiam de arboribus dicitur, Pączki ná drzewiech gdy ſie pukáyą z których kwiećie/ á potym owoce bywáyą. Mącz 259b, 143b; [GilKat 243v (Linde)].

Synonimy: 1. łamać się, przepadać się, rozpadać się, rozrywać się.

Formacje współrdzenne cf PUKAĆ.

Cf PĘKAĆ SIĘ

AĆ