[zaloguj się]
[pdf]

GROD (241) sb m

grod (228), Grad (10) [w funkcji n-loc], hrod (1), hrad (1), horod (1); horod LibLeg; grod : grad : hrod : hrad BielKron (10 : 10 : – : 1), StryjKron (1 : – : 1 : –).

gród, grod-. ◊ gråd, grad-.

Fleksja
sg pl
N gród grody
G grodu, groda grodów
D grodowi horod(o)m
A gród grody
I grod(e)m grodami, grody
L grodzie grodziéch

sg N gród (29). ◊ G grodu (81), groda [n-pers i n-loc] (4); -u -a BielKron (1 : 3), SarnStat (40:1). ◊ D grodowi (1). ◊ A gród (19). ◊ I grod(e)m (4). ◊ L grodzie (45). ◊ pl N grody (6). ◊ G grodów (10); -ów SarnStat (4), -ow (1) OpecŻyw, -(o)w (5). ◊ D horod(o)m (1). ◊ A grody (26). ◊ I grodami SarnStat (3), grody (1) MiechGlab. ◊ L grodziéch (11); -éch (5), -(e)ch (6).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Zamek, pałac, dwór; miasto powstałe wokół zamku; warownia, twierdza; castrum Mymer1, Calep, Cn; arx Mymer1; conciliabulum Cn (72): Panna Maria s tych ſkarbow niekupowala folwarkow/ mlynow/ grodow/ anij odzieniá drogiego OpecŻyw 25; Arx. Schlos. Grod. Zamek. Mymer1 5v, 12; BielŻyw 144; Potym Tatarzy ze wſchodu przyciągnąwſzy wſzytki pogładzili y miaſta poburzyli z grody MiechGlab 40, 6, 59; BierRozm 13; KromRozm III N7v; A wierz mi że to zacni w tym grodzye dworzánie RejWiz 74, 74 marg, 161, Cc5; Ten Mnáthá kazał zmurowáć zamek ná Swińſkiey gorze/ ktory dziś zową Praſki hrad BielKron 321, 277v, 324, 330; SienLek 34v; Albo puść ná nie ſtrzelbę/ dziáłá/ árkabuzy/ Będzieſz gonił po leſie ony Gáłáguzy. W grodziech ſwoie obrony/ wſzyſtki pokłádáią BielSat M4 [idem BielSjem 34]; KochPs 70, 200; StryjKron 602;Y Mauſolaea/ y AEgiptſkié grody Oſtátniéy ſmierći próżné być niemogą KochFr 38; Gdźie ná ſkále Smokorodney mátká Polſkich grodow/ Grunt Sármátſkich narodow. KlonŻal B4v; BielSjem 34; ActReg 144, 181; Castrum — Grod, omurowane miaſteczko. Calep 170b; Ten pożegnawſzy ſwe Filáńdſkie grody/ Y obłápione wodámi narody/ Ná Thron dźiádowſki ſzcżeśliwie wſtępuie GrochKal 21, 19; KmitaSpit A3v; CzahTr [D]v; KlonFlis D, D2v, F4v, Gv.

W połączeniach szeregowych (10): BierEz P4; Prot D3; KochPieś 5; KochProp 7; y ku Króleſtwu Polſkiemu [...] ze wſzyſtkiémi y zoſobná káżdémi iéy Grodámi/ Zamkámi/ Miáſty/ Miáſteczki/ Wśiámi/ Ziemiámi/ Powiáty/ [...] w część/ w właſność/ y w Tytuł Koronny przywrácamy SarnStat 1058 [idem] 1038, 1039, 1059, 1187, 1189.

W charakterystycznych połączeniach: grod drzewiany, egipski, filańdski, kartagiński, mocny, mytny, niedobyty (4), piękny, pograniczny, polski, praski (2), sumeński, syjoński, szalony (2), wesoły, wymurowany, wysoki (4).

Wyrażenie: peryfr. »judaszowy grod« = siedlisko kłamstwa i oszustwa (2): Pátrzay/ iákoby to ſzpetna y mierźiona Rzecżpoſpolita byłá y miáſto bárzo nieporządne/ ktoreby mogł ſłuſznie názwáć Iudaſzowym grodem/ ieſliby ſię ták w nim dźiáło iákom powiedźiał. KlonWor **3v, 4.
Szeregi: »miasto, (i, ani, albo) grod« = civitas, urbs PolAnt [szyk 8 : 2] (10): Nie pomogąć miáſtá grody/ W ktorych niemáſz wnętrzney zgody BierEz I4, R2; BierRozm 10; horodom y myaſtam Metropolytham y wladikam, Czernczom y Belczom Boyarom y myeſzczanom, y wſyemv poſpolſtwv Iawno nyech bedzie. ysz my thim naſchim lyſthem yawno czinym. LibLeg 10/95; Prot B4; HistRzym 7v; BielSpr 61; BudBib Ier 49/25; KochPieś 31; KlonWor 30. [Ponadto w połączeniach szeregowych 10 r.].

»pałac, grod« (1): MArmurowe páłace/ wymurowáne Grody/ więc włośći/ klucże y páńſtwá [...] zoſtawmy onym ktorzy cudzemi rękomá wſzytko ſpráwowáć zwykli GostGospPon 168.

Przen (12):
a) Niebo (10): RejWiz 116v; Wieſz że ſzcżęſcie s tego grodu/ Czo ieſt ſpráwion Pánu Bogu. RejZwierc 232v.
Wyrażenia: »niebieski grod« [szyk 4:1] (5): A kogo tym obdárzą z niebyeſkiego grodu/ Iuż then ſławy popráwi/ poſláchći y rodu. RejWiz 98v, 100v; RejZwierc 62v, 86v, 138.

»wysoki grod« (3): RejKup H; Tá ſpráwiedliwość z wyſokiego grodu/ Wyſzłá iáko bláſk co ieſt ſpráwion Bogu. RejZwierc 212, 239v.

b) Jaskinia (1): Wroćił ſię tedy názad/ ożáłował ſzkody: Minął gorę Auentyn Kákuſowe grody. KlonWor 23.
c) Żeremia bobrowe (1): Rybogony Bobr gdy ná brzegu wody/ Buduie przętrá y oſobne grody/ Z olſzyny ſobie cżyni indermáchy/ Y dźiwne gmáchy. KlonFlis E3v.
a. Urząd starosty grodzkiego (1): Niewiecie iż nam z grodu korcá vmnieyſzyli RejZwierz 102.
2. Jeden z sądów ziemskiego prawa polskiego, powołany w zasadzie do sądzenia szlachty nieosiadłej. Ziemianin podlegał mu jedynie w wypadku oskarżenia go o przestępstwo wymagające natychmiastowej represji ze strony wladzy państwowej, tzn. o przestępstwo dotyczące czterech artykułów starościńskich (podpalenie, napad na dom, rabunek na drodze publicznej, zgwałcenie). Niekiedy ‒ urząd grodzki, prowadzący księgi grodzkie, do których wpisywano między innymi umowy wieczyste dotyczące nieruchomości (dotychczasowa domena sądów ziemskich); castrum JanStat (142): RejRozpr F2; Acż prawdá ieſli ſie źle záchowaſz w goſpodzye/ Tám cie więc oſzácuią gdy będzyeſz ná grodzye. A wierę thám zápłáćiſz y nocleg y myto RejWiz 105; UstPraw H3v, H4, K2v [3 r.]; BielSat C4; BielRozm 22; Toczyłá ſię actio czás niemáły/ á reus ná żaden pozew nie ſtáwał/ áż od źiemſtwá do grodu prżyſzło. GórnRozm H, F2, F2v; ActReg 18; á tego Stároſtá o ſzkody oné/ iáko o ieden Artykuł do Grodu należący [quam pro articulo Castrensi JanStat 725] między cztérzémá w práwie opiſánym ſądźić moc będźie miał SarnStat 906; DZIEWIĄTE KSIĘGI PRAWA GRODZKIEGO: KĘDY OPISAWSZY PERSONY GRODOWI NALEZĄCE, WYLICZAIĄ SIE CZTERZY VRZĘDY STAROSCIE PRZEDNIEYSZE SarnStat 479; ZA prośbą Poſłów źiemie Nurſkiéy/ dáiemy Gród Kámienieckiému powiátowi w Kámieńcu SarnStat 486 [idem 741] 118 [2 r.], 346, 355, 362, 392 (66).

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (14): isz tesz thą vgodą ma zessnacz y zapissacz v Grodu Cirskiego ZapWar 1548 nr 2668; Siérádzki gród do Piotrkowá iáko, y kiedy przenieśiony. SarnStat 485, 485 [2 r.], 486 [2 r.], 540, 739, 741 (13).

W charakterystycznych połączeniach: grod dawać (3), dzierżeć (5); do grodu iść, pojechać (2), puścić, stawić (2); u grodu zapisać; na grodzie być; w grodzie odpowiadać (odpowiedać) (2), respondować (2), stawić, świadczyć.

Zwroty: »odsyłać (a. odesłać), odesłan, odesłanie do grodu« [szyk zmienny] (3:2:1): UstPraw A3, A4; Poborce téż o nievczynienié liczby doſtátecznéy, o retentá, odsyła do Grodu SarnStat 419; EXEKVCIA Od ſądów Królewſkich Séymowych zá odeſłániém do Grodu iáko idźie, śiłá znaydźieſz w kśięgách piérwſzych wysſzéy. SarnStat 542, 226, 543.

»poz(y)wać (a. przyzwać), pozwan(y) do grodu« [szyk zmienny] (13 : 8): winien będzie ten komu ie dádzą przyzwáć ſtronę do Grodu kiedy ma tákowe podnieśienie obwołáć UstPraw Kv, Bv, E, Fv, K2v, K3; WerGośc 224; GórnRozm G4, H; o którą przed Królá Iego M. álbo do Grodu máią bydź pozwáni [pro qua ad Regiam Maiestatem, seu officium Castrensis citari debent JanStat 1053] SarnStat 292, 394, 432, 433 [2 r.], 514, 525 (12).

»w grodzie stać [= stawić się]« (2): Kogo pozową ku brániu pieniędzy z zaſtáwy/ táki winien w grodzye ſtać/ á pieniądze bráć/ y z zaſtáwy zſtąpić. UstPraw H4v; SarnStat 1149.

Wyrażenie: »grod wieczny« = posiadający prawo dokonywania wpisów wieczystych (5): A Grody wieczné w Wárſzáwie/ w Czérſku/ áby były vchwałą Séymu ninieyſzégo/ poſtánawiamy. SarnStat 738, 744, 747, 760, 1199.
Szeregi: »sąd albo (i) grod« (3): A od tákowéy ſpráwy nie ma ſąd álbo Grod przyimowáć ruſzenia álbo áppelláciiéy/ iáko od rzeczy przez przywileie y Státutá Koronné oſądzonéy. SarnStat 391 [idem] 402, 1301.

»grod albo trybunał« [szyk 1 : 1] (2): A impoſſeſſionatus táki w Grodźie álbo ná Trybunale ma reſpondowáć SarnStat 239, 436. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

»urząd i grod« [szyk 2 : 1] (3): Sądy Ziemſkié y Grodzkié/ iuridyki Grodzkié/ nie máią ſie odpráwowáć w żadnym vrzędźie y w Grodźie po dokończeniu Séymu Wálnégo Koronnégo/ in arctiori tempore iedno po dwu niedźiél. SarnStat 527 [idem] 721, 854.

»ziemstwo, (albo, i) grod« [szyk 6 : 1] (7): áby ták młodſzy przyuczył ſie ſtylum Cancellarie, gdy będą od ſwych ſápientów z inſtructiámi posyłáni do Grodu, álbo do Ziemſtwá raz y kilká SarnStat 5v; Sámi podpiſuią Piſárze w Ziemſtwie, w Grodźie Stároſtowie. SarnStat 816, 854, 855, 869, 1150.

W przen (2): Práwem też málo [!] wygraſz/ Aduerſarz twoy duży/ Hoynie każe nálewáć/ káżdy mu rad ſłuży. Nie pomożeć to żeś ieſt zacnego narodu/ Drabow niemaſz ni Zbroie/ nie dobędźieſz Grodu. Prot Bv; RejAp 163v.
Przen: Sąd ostateczny (3): Chryſtus Appellowacż dopuſſcża [...] A tak yuż day pokoy Bogu [!] Wſſakos odeſlan do Grodu A to tam teżmaṡ Staroſte Alie wierz mi żecż dá chłoſte RejKup ee6; RejZwierc 244.
Zwrot: »do grodu stanąć« (1): Do ktorego grodu/ ábyś ty będąc dobrym ſędźią/ nic ſię nie boiąc weſpołek z námi ſtánął/ tegoć vprzeymem ſercem życżymy. GrzegRóżn A3.
3. Archiwum; archivum, grammatophylacium, tabularium Calep (4): Archiotae – Sprawci nad grodem. Calep 90a; Tabularium ‒ Grod gdżie zapiſzi chowaią. Calep 1044a, 90a, 462a.
4. n-loc (22):
Zestawienia: »Biały Grod« (1): drudzi też po polach Sarmatiey Europſkiey leżąc przy Białym iezierze y przy morzu pontſkim, aż do Białego grodu trzymaią. MiechGlab 72.

»Czarny Grod« (1): yz to v k m. zawsche bilo a to poczawſchi od Horodzyſcza czarnego grodv po przek poyallikv az do pol Telygolſkiego y yezyora LibLeg 11/78v.

»Dziesiąci Grodow Ziemia« (1): DECAPOLIS – Dzieſiąci grodow zemia. Calep 289b.

»Iwanow(y) Grod« (2): Ieſth Pleſzkow od Nowogrodá ná zachod ſłońcá trzydźieſći y ſzeſć mil/ od Iwánowego grodá cżterdźieſći BielKron 432v, 432v.

»Kasimow Grod« (2): then Mſzcżonek Okká rzeká w koło obiegłá nád ktorą ty miáſtecżká/ Worocyn/ Colugá/ Cżyrpach/ Corſyrá/ Kolmá/ Rezan/ Cáśimowgrod BielKron 431, 430v.

»Stary Grod« (1): Potym ſie obroćili przećiw Komorowſkiemu Polakowi/ pod ktorym wzyęli zamki/ Rozemberk/ Hradek/ Zábiniec/ Stárygrod BielKron 395v.

»Swaty Grad« (10): Potym obległ Swátygrad zamek ná wyſokiey ſkále BielKron 243v; puſtoſzyli kráiny Tureckie około Swátygrádá BielKron 244; thakież iego rycerze drapieżni nigdyby iey nam nieſtrzymáli/ pámiętáiąc cozmy im pod Swáthym grádem pocżynili BielKron 248v, 243v marg, 244, 247 [2 r.], 248 marg, 249 [2 r.].

»Szary Grod« (1): Ták y v nas od Tátárów kiedyby ieden Márchio Nieſtrowy był, kędy Szárygród SarnStat 131.

»Świni Grod« (1): Zoſthawił Wolodor dwu ſynu po ſobie/ Włodzimirzá/ kthoremu dał Swinigrod BielKron 353.

»Wielki Hrod« (1): Támże nawyzſzy Woiewodá Połocki Kniáź Piotr Soyſki od chłopá ſiekierą zábity poległ [...]. Y Siemion Waſilewic y Iakow Lew/ [...] Mikitá Romanowic Odoiewſki/ Woiewodá wielkiego Hrodu StryjKron 772.

»Zeleny Grod« (1): áby wroćił ty zamki w Ráſcyey/ Gołubiec/ [...] Zelenygrod BielKron 389v.

5. n-pers (1):
Zestawienie: Ná któréy rzeczy świádectwo [...] Kśiążąt niżéy nápiſánych [...] temu liſtu pieczęći ſą záwieſzoné. [...] Piotrá Odrowąſá Podolſkiégo/ Stániſłáwá Grodá z Rzeńſká Płotckiégo SarnStat 1082.

Synonimy: 1. dwor, miasto, pałac, zamek; 2. sąd, trybunał, urząd; 3. kancelaryja, konsystorz.

Cf DWUGRODNY, GRODODZIERŻCA, GRODODZIRŻA, GRODZIEC, GRODZTWO

MM