Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KOW

Następne hasło: [KOWADLNIA] »

KOWAĆ (98) vb impf

kować (50), kuć (2), kować a. kuć (46); kować : kuć Mącz (2 : 1), SarnStat (8 : 1). [Za postaci wątpliwe uznano formy praes, imp oraz part praes act.]

o oraz a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	kować, kuć
praes
	sg	pl
1	kuję	kuj(e)my
2	kujesz	kujecie
3	kuje	kują

praet
	sg		pl
1	m		m pers	-śmy kowali
2	m	kułeś	m pers
3	m	kowåł	m pers	kowali

imperativus
	sg
2	kuj

conditionalis
	sg
3	m	by kowåł

impersonalis
		kowano
participia
part praes act		kując
inne formy
fut pl 3 - będą kować; praet a. pass praet 3 sg n - kowało się

inf kować (31), kuć (1); kować : kuć Mącz (2 : 1). ◊ praes 1 sg kuję (9). ◊ 2 sg kujesz (2). ◊ 3 sg kuje (12). ◊ 1 pl kuj(e)my (1). ◊ 2 pl kujecie (1). ◊ 3 pl kują (16). ◊ praet 2 sg m kułeś (1). ◊ 3 sg m kowåł (6). ◊ 1 pl m pers -śmy kowali (2). ◊ 3 pl m pers kowali (2). ◊ fut 3 pl będą kować (1). ◊ imp 2 sg kuj (1). ◊ con 3 sg m by kowåł (3). ◊ impers kowano (5). ◊ praet a. pass praet 3 sg n kowało się (1). ◊ part praes act kując (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Bić, uderzać młotem, formować żelazo, ciosać kamienie (11)
- Przen: Pracować w ogóle, trudnić się jakimś rzemiosłem (1)
- a. Ostrzyć przez klepanie, bicie młotem (3)
2. Wytwarzać coś z metalu przez uderzanie młotem (35)
- a. Bić pieniądze (29)
3. Wytwarzać coś z kamienia; żłobić, drążyć w kamieniu (7)
4. Tworzyć, wytwarzać, w ogóle fabrykować (25)
- a. Knuć (6)
5. Podkuwać (9)
6. Kukać (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (16)

1. Bić, uderzać młotem, formować żelazo, ciosać kamienie (11): BierEz K2, K2v; Procudo, Rozciągam/ kuyąc rozſzerzam Mącz 324c; RejZwierc 182.

kować co (3): FalZioł IV 53c; Iedni kámienie kuią/ drudzy rozlicżne drzewá cieſzą/ wymyſláiąc dziwne á nád rozum ludzki budowánia. RejZwierc 70v, 236.

Przen: Pracować w ogóle, trudnić się jakimś rzemiosłem (1): Bowiem káżdy Rzemieśnik iednym kſtałtem kuie/ Kowal młotki kołáce/ á Sloſarz piłuie. RejWiz A8v.

a. Ostrzyć przez klepanie, bicie młotem [co] (3):

kować czym (1): [żołnierz] nie vcży go [kowala] tego iáko gi [tesak] robić/ iáko mu wiele ſtáli dáć/ iáko gi długo młotem kowáć GórnDworz E6.

W przen [co] (2): tak Iezus mily czyniątz/ kowál miecż na ducha złégo/ aby mu s nijm vciąl głowę iego OpecŻyw 35.

W porównaniu (1): Ktorzy záwżdy złośćiwye ſwe ſpráwy ſpráwuyą/ A yáko oſtre myecże yęzyki ſwe kuyą LubPs P2.

2. Wytwarzać coś z metalu przez uderzanie młotem; igni res traetare, procudere ensem Cn [w tym: co (34)] (35); Iż [Jop] niebo zwał żeláznym/ zá ſwego kłopotá. Nie rozumieyże temu być ie kowal kował RejWiz 147v; bogowie przez widzenie vpomináni/ áby Wulkanus przećiw im zbroie kował BielKron 24; BudBib Is 40/19.

kować z czego (2): RejRozpr Av; Blechownik/ który ze złotá álbo ynſzego żeláza blachy kuye. Mącz 26d.

W przen [w czym] (1): Pánu day cześć poſádo Siońſkiéy ſkáły: Który w żeleźie ſzczyrym bramy twé kował KochPs 213.

a. Bić pieniądze; cudere monetam Modrz, JanStat; cudere argentum Cn [w tym: co (28)] (29): FalZioł V 51v; Vſpokoiwſzy źiemię/ napierwey dał kowáć myńcę ſrebrną. BielKron 300v; Vffalono też ná ten cżás pieniądze kowáć na poſpolitą obronę/ y kowano pułgroſzki. BielKron 403, 262, 374, 393 [2 r.], 403, 405, 405v, 408; BielSat L4v; ModrzBaz 35; SkarŻyw 50; PaprUp Fv; Calep 92b; Monetę fałſzywą kułeś/ álbo też wnióſłeś. SarnStat 142, 405, 406 [2 r.], 886 marg, 892 [3 r.]; KlonWor 67.

kować z czego (4): Zażby nie lepiey z brántu/ co zacż ſtoi kowáć/ A Kwartnicżek namilſzy/ z miedźi záfárbowáć. RejZwierz 112v; BielKron 272; áza máło czyni złego wſzyſtkiey Koronie tęn/ [...] kto w kąćie śiedząc falſzywą z miedzi/ z contryfału/ y z czego inſzego kuię Menicę/ Talery/ Czerwone złote? GórnRozm C4v, SarnStat 406.

W charakterystycznych połączeniach: kować z brantu, kruszcu, żelaza; kować menicę (mynicę, myńcę) (6), monetę (15), pieniądze (6), pułgroszki.

3. Wytwarzać coś z kamienia; żłobić, drążyć w kamieniu; exeidere PolAnt [co] (7): Więc ſobie thu na ſtárość dopiro groby kuią RejZwierc 161, 52.

kować na czym (1): oſobliwé groby budowáli/ napiſy ná nich zacné kowáli OrzQuin R4.

kować w czym (3): chociay więc nád groby herbow náſtáwiáią/ Texty kuią w kámienioch/ proporce wieſzáią. RejWiz 22; BudBib Is 22/16; Będą drudzy twym kośćiam grób zacny budowáć/ Y twarz twoię w miedźi ląć/ y w mármórze kowáć KochPam 80.

W przen [z czego] (1): A on márnik co gi [chleb] więc y s kámieniá kuie/ Záwżdy ſmęcien á záwżdy w nędzy vtyſkuie. RejWiz 51v.

4. Tworzyć, wytwarzać, w ogóle fabrykować (25): co ſię ſtáło y wyrzekło wroćić ſię nie może: bo z długim przez kilká lat rozmyſlániem wędźidlo ſię to kowáło CzechEp 52.

kować kogo (2): A wierz mi że w ſwey dumie trzech Bogow nie kuię/ A z Aryuſzem lepiey niżli ty ſzyrmuię. Prot Cv. Cf kować kogo z czego.

kować kogo z czego (1): ániby ſobie z ſłowká tego Bog z Auguſtinem Troyce y cżworce/ gdyż Troycá ſłowo ktore iuż muśi być cżwarte ćiáłem żywiłá [errata zmienia: cżyniłá]/ kował CzechEp 312.

kować co (15): RejRozpr Dv; Fabricare verba, Słowá kować/ to yeſt/ nowe wynáydowáć. Mącz 113a; Prot C4v; BielSat Hv; Iák Cycero w Láćińſkim ięzyku przodkuieſz/ A iáko Wergiliuſz piękne wirſze kuieſz. RejZwierc 266, 74v, Bbb; WujJud 14; SkarŻyw 300; CzechEp 15, 55, 83, 291, 317. Cf kować co w czym.

kować co w czym (1): prośb ich nie ſłuchaſz/ ktore w vśćiech kuią GrabowSet V2.

kować na czym (1): Piękny tho wárſtát kto thák ná nim kuie/ Iż tho co ſzkodzi w ſobye vpátruie. RejZwierc 220v.

W charakterystycznych połączeniach: kować cnotę, sławę, słowa, wirsze.

a. Knuć; commoliri dolum, fabrefacere fallaciam, fabricari aliquid ingenio, procudare dolos, struere, tuditare Cn [co] (6): iákoby Luter ktory nowe rzecży kuie w Niemcech/ ſwoich błędow przeſthał rozſiewáć BielKron 193v; BielSjem 9.

kować przeciw komu (2): [Lantgraf] wywiedzyał ſie z liſtow co kowáli przećiw im BielKron 217; Którzy przećiw cnotliwym práktyki kuią/ A niewinné nád práwo iáwné ſkázuią. KochPs 142.

kować o kim (1): y s poſtronnemi cżáſem ſie buntuią/ Ba y o tobie Krolu/ coś poćichu kuią. RejZwierz 22.

Zwrot: »w głowie sobie kować« (1): Tákći bráćie powiedam/ źle árgnmentuieſz: Y to cobyś rad widźiał w głowie ſobie kuieſz. KlonWor 77.

5. Podkuwać [co] (9): Faber ferrarius. Kowal który konie kuye. Mącz 113a; Prot B4v; á przeto niż tákiégo koniá kowáć daſz/ álbo ſye snim w drógę puśćiſz/ thák mu kopytá odmiękcz SienLek 176v, 176, 176v; BielSpr 13v.

kować czym (1): Muły [Nero] kował ſrebrnymi potkowámi. BielKron 145.

W charakterystycznych połączeniach: kować konia (3), muła.

W przen (2):

kować z czym (1): ani żadne ſlowa Cżo ſie ku cznocie ſciągaią iuz iey nie ſmakuią Iedno ty ktore niecznotę z beſpieczeńſtwem kuią RejJóz E8.

Zwrot: »[czym] na ocel kować« = podkuć na ostro; tu: przygotować na trudności (1): Narod Zborowſki ten Herb záwżdy máią/ A też ſie pewnie nigdy nie ſlizáią/ Dobrze ie cnotą ná ocel kowano/ A ſławą zacną mocno hártowano. RejZwierc 210v.

6. Kukać (1): Iuż Skowronek ná gorze pięknie przepieruie/ Słowicżek we krzu krzycży/ Gżegżołecżká kuie. RejWiz 34v.

*** Bez wystarczającego kontekstu (16): Fabricari, Kuć/ Kowáć Mącz 130d, 70d [3 r.], 113a; Calag 422b; Calep 275a, 402a, 900b.

Synonimy: 2.a. bić, odciskać, prasować, wytłaczać; 3. ryć; 4. kształtować, tworzyć, układać; a. knować; 6. kukać.

Formacje współrdzenne: nakować, odkować, okować, podkować, pokować, przekować, przykować, przykować się, rozkować, skować, ukować, wykować, zakować; rozkuwać; przekowawać; okowywać, pookowywać, przykowywać.

Cf KOWANIE, KOWANY, KUJĄCY, KUTY