[zaloguj się]
[pdf]

BACZNY (304) ai

a jasne (18 r. błędne znakowanie).

comp i sup (19 + 3) nåbaczni(e)jszy.

Fleksja
sg
mNbaczny, baczniejszy, nåbaczniejszy fNbacznå nNbaczn(e)
Gbacznégo, baczniejsz(e)go Gbaczn(e)j Gbaczn(e)go, baczniejsz(e)go
Dbacznemu D D
Abaczn(e)go, baczniejsz(e)go A A
Ibacznym, baczniejszym, baczn(e)m Ibaczną Ibacznym
Lbacznym Lbaczn(e)j Lbacznym
pl
N m pers baczni, baczniejszy
subst baczné
G bacznych, baczniejszych
D bacznym
A m pers baczné, bacznych, baczniejszych
subst baczn(e)
I m bacznymi
f baczn(e)mi
L bacznych, baczniejszych

sg m N baczny, baczniejszy, nåbaczniejszy (142). ◊ G bacznégo, baczniejsz(e)go (15); -égo (1), -(e)go (14). ◊ D bacznemu (22); -emu (1), -(e)mu (21). ◊ A baczn(e)go, baczniejsz(e)go (19). ◊I bacznym, baczniejszym (7) GórnDworz (3), StryjWjaz, PaprPan, GrabowSet, LatHar; baczn(e)m (1) PaprUp. ◊ L bacznym (2). ◊ f N bacznå (5). ◊ G baczn(e)j (1). ◊ I baczną (4). ◊ L baczn(e)j (2). ◊ n N baczn(e) (3). ◊ G baczn(e)go, baczniejsz(e)go (2). ◊I bacznym (4). ◊ L bacznym (1). ◊ pl N m pers baczni, baczniejszy (29). ◊ subst baczné (6); -é (1), -(e) (5). ◊ G bacznych, baczniejszych (19). ◊ D bacznym (5). ◊ A m pers baczné (5) BibRadz, CzechRozm, PaprPan, CzechEp, KochPij, bacznych, baczniejszych (5) CzechEp(2), ActReg, GostGosp, PowodPr; -é (1), -(e) (4). subst baczn(e) (1). ◊ I m bacznymi (1) CzechEp. ◊f baczn(e)mi (1) RejZwierc. ◊ L bacznych, baczniejszych (2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Mądry, rozumny, rozsądny, roztropny, rozważny, inteligentny; znający się na rzeczy; prudens Mącz, Calag, Cn; perspicax Mącz, Cn; callidus, disertus, eruditus, intelligibilis (in Bibliis), sobrius, solers Mącz; sensatus Cn (212): Nad inſze zwierzęta pies ieſt na bacżniejſzi, bo telko ſam miono ſwoie zna y pamięta FalZioł IV 6b; BielŻywnlb 14; GlabGad A4v, M7, 04, 08, P4; RejKup Ev; BielKom A3v; gdy yuż y dzyecyę chłopcem będzye/ y rozum nyeyáko vſtáły/ vmyſl też bácżnieyſſy. GliczKsiąż I6v, A2, E2v; GroicPorz hhv; TEn narod záwżdy bywał/ z dawná z bácżną głową/ Iedno niewiem przecż cżáſem/ vpornym gi zową. RejZwierz 77; Mącz 188a, 241a; W ten czás kłamſtwo y zdrádá ná świećie pánuią/ W tęn czás ſię śmieią głupi á báczni żáłuią. Prot D4v; Do tegoż też przyłącża ſie bácżne contrefethowánie/ á pokázowánie cżyich obycżáiow GórnDworz O8, B6, I2v, I7, L5, M6v (10); BiałKat 226. Y bácżny cżłowiek rozgniewáć ſie muśi/ ále z rozumem. RejZwierc 77, B, 16, 17 [2 r.], 76v, 134 (14); WujJudConf 208v; MycPrz I A2v, D, II A4; WierKróc Av [2 r.], A4; Bo ludzie bácżni/ a zwłaſzcżá ktorzyby więcey niż iednego ięzyká nieiáko świádomi byli/ wiedzą że [...] słowá ſą niektore/ co wiele rzecży znácżą. BudNT Ii6; Bo też o tym Doktorowie/ y bácżne báby náuki przepiſuią CzechRozm 135, 13, 109v, 113v, 126v, 127v (9); PaprPan B3v, D, G4v, K4v, Mv [2 r.] (10); iáko Ariſtoteles oſobnie ná to powiedźiał/ że myśl ſpokoyna á żadnego wzruſzenia ná ſię niemáiąca/ zſtawa ſię bácżna. ModrzBaz 80v; SkarJedn A6, 201, 304, 354, 403; Calag 212a; SkarŻyw 28, 30, 164, 192; Widźieć to y rozumieć káżdy bácżny może. CzechEp 11; z ktorego ſłowká/ z bácżnych Greckich Piſárzow żaden nigdy ſobie ſyná Bożego nie zmyślał CzechEp 155; możeli ſłuſznie być nam y inſzey bráćiey náſzey przyſtoſowano/ niech pobożni y bácżni rozſądzáią. CzechEp 165, 11 marg, 27, 29, 35, 54 (22); NiemObr 16, 52, 54, 119, 121 (8); KochFr 35; GórnRozm M2; KochDz 109; Niechayże ſię tedy káżdy bácżny á z rozrywką cżłowiek przypátrzy/ zá ktorą ſtroną iść woli ReszPrz 53; on Senat batzni porozumiawſzi ſie z Poſli Ziemſkiemi przi obiecali to Krolowi PaprUp C2v, Hv; ActReg 12, 70, 159, 163; Doſyć tedy bácżna ieſt onego przyiacielá Oktawiuſá Auguſthá Ceſárzá/ imieniem Mecenáſá rádá/ ktorą temu to Auguſtuſowi dawał s ſtrony rządzenia páńſtwá iego. Phil S3, F, M, N, N2; KochPij C, C3; OrzJan 67; LatHar 133, 249, 581; WysKaz 20, 34, 48; SarnStat 958; GrabPospR N3v [2 r.]; co dáley známi będźie/ bácżnym zoſtáwuię. PowodPr 78, 59, 63, 70; Aby widomy ſłużył ślepemu/ áby mądry głupiego náuczał/ y bácżny błędnego. SkarKaz 279a; VotSzl B3; CiekPotr 26, 77; CzahTr G3, I4v; Znam Wielmożni Pánowie/ iż co zacnieyſzego/ Przyſtało wam zgotowić/ zmyſłu bácznieyſzego. PaxLiz A2v; SkarKazSej 662a; KlonFlis C; KlonWor 35.

baczny na czym (6): RejJóz L; Wieldzy tám rządzą pánowie/ Dobrze bácżni ná rozmowie BielKom A4; PaprPan G4, O4, T3v, Bb4.

baczny w czym (4): Nos podługowaty á nie barzo miąſſy, acż kolwiek cżłowieka znamio: dobrey woli y też vmyſłu ſzcżodrego, wiernego y dobrze bacżnego w rozumie GlabGad N8, M6v; GórnDworz Q2, Dd.

W charakterystycznych połączeniach: dobrze baczny (8), dobry, każdy (23), żaden (8).

Fraza: »na tym, o tym dosyć bacznemu«; [kalka łac.: sapienti sat] (2): Ale pierwſzy wykład niewiem iáko mi kto zbić może/ ále o tym doſyć bácżnemu. CzechRozm 43, 348.
Wyrażenie: »baczne latka« = lata używania rozumu: Odpráwuią Wielkęnoc iuchą náſzych dźiatek Ktore ieſzcże do bácżnych nie przychodzą latek. KlonWor 29.
Szeregi: »mądry (a, i) baczny; baczny (a) mądry« (14 : 5); RejJóz H5v; GroicPorz kk2; wſzákoż mądry á bácżny cżytelnik y z krotkiego nápominánia wielki ſobie pożytek wźiąć może BibRadz I *4; BielKron 186v; Mącz 242a, 355b, 496b; GórnDworz M; RejZwierc 71v, 72, 91v, 210, Strum R3, R3v; CzechRozm 141, 237v; PaprPan O; GostGosp 2, Phil L.

»baczny a z zdrowym rozsądkiem«itp (3): y ktożby ſie tego śmiał wáżyć/ zwłaſzcżá bácżny á rozumem y rozſądkiem zdrowym od Bogá obdátzony WujJudConf 206v; V mnie ieſt rzecż niepodobna/ żeby cżłowiek bácżny/ á z zdrowym rozſądkiem w rzecż tę wglądáiąc [...] nie miał z tąd tám vpátrzyć y poznáć Antychriſtá tego CzechEp 365, x3.

»baczny (a, i) roztropny; roztropny (i, a) baczny; roztropny z bacznym« (7 : 6 : 1): GlabGad O1v; GroicPorz hh4v; Leop 1.Reg 25/3; BibRadzDan 1/4; Mącz 322a, 355b, 399b, 496b; GórnDworz M5v; RejZwierc 73; BiałKaz H3; Zátrząſnął [P. Bóg] świátem/ iáko rozgniewány/ Roſtropny z bácżnym/ ná pośmiech wydány GrabowSet Nv; áby Poborce náſzy ták byli báczni y roſtropni/ żeby z ludźi/ którzy [...] ſą od Cynſzów rocznych wyſwobodzeni [...] nie nie śmieli [...] wyćiągáć. SarnStat 929, 352.

»baczny a roztropnie rozważny«: A ták bácżnemu á roſtropnie rozważnemu cżłowiekowi pilnie trzebá obacżáć/ y co od kogo bierze/ y co też prze kogo cżyni RejZwierc 99v.

»baczny (a, i) rozumny; rozumny (i też) baczny« (6 : 3): GlabGad O3, P3v; Emunctae naris homo, Wytártego noſá/ To yeſt baczny/ Rozumny/ oſtrego á przętkiego baczenia. Mącz 237a, 188a, 259b, 328b, 368a, 398a, 406b.

»sprawny a baczny«: Dni mieśięcżne y Epákty wiedźieć/ pożytecżna rzecz káżdemu ſpráwnemu á bácżnemu cżłowiekowi. LatHar +12v.

»uczony i baczny; baczny i uczony« (2 : 1): Lecż iż nam nie idźie o ludźi vcżone y bácżne/ ktorzy z rozſądkiem zdrowym w rzecży tákie wglądáią CzechEp 365, 127; CzechEpPOrz x3v.

2. Uważny, pilny, bystry, ostrożny, czujny, przezorny; attentus, intensus, oculatus Mącz; callidus, catus, cautus, circumspectus, consideratus, peracutus, percautus, praecavens Cn (63): ZOraw pthak wſpaniły, á dobrze bácżny, bogdy oni leczą: wodza ſobie obieraią FalZioł IV 25a; a ieſt lis baczny: ſiedz doma albo więcz miedzy ludzmi bądz opatrzny. FalZioł V 52v; GlabGad N6v, O3; co bácżny czytelnik ſnadnie ſobie cżytáiąc popráwić może BibRadz I *5v, *6; Oculatus, Oſtrego wzroku/ baczny/ ocziwiſty. Mącz 259c [2 r.]; Abowiem zá roſtropnym rozmyſłem á zá bácżnym ćwicżeniem iuż tuż oná zacna towárzyſzká cnoty ſwiętey ſtałość mocna przypádnie RejZwierc 73; Tuć by iuż trzebá rozmýſłu bacżnego/ Cżym wyniść s tego. RejZwierc 116, B3, 146, [213v]; to ia káżdemu bácznemu vważeniu poruczam MycPrz II Av, I D; CzechRozm 107v, 108, 130, 142, **7 [2 r.]; Niechby iedno kto bácżny/ á nie lipkimi ocżymá w nie weyźrzał/ vyźrzy tego więcey. CzechEp 186; y ták tymi mydlinámi ocżu nikomu bácżnemu nie zámydli CzechEp 268, 12, 20, 94, 98, 184 (13); NiemObr 40, 131; PaprUp G; Iarki/ Tátárki/ káżdy bácżny goſpodarz nie ma wiele śiać/ okrom przygody/ niewcżás źimie záśianego zboża GostGosp 106, 1 [2 r.], 36, 144, 148, 162; Phil G2; GrabowSet V4; JanNKar B2, H4; gdyż w mieśćie o tym doſyć báczné vrzędy wiedźieć mogą. SarnStat 522, 1305; PaxLiz A3, E.

baczny ku czemu: RejZwierc 119 cf Szeregi.

baczny na co (4): RejZwierz 89v; PaprPan C2, R2; Bowiem byſmy pámiętáli/ ná ten cżás żywotá máły/ byłby káżdy z nas ſkromnieyſzy/ ná wſzyſtkie ſpráwy bácżnieyſzy. ArtKanc S 16v.

W charakterystycznych połączeniach: każdy baczny (10), dobrze (2), pilnie.

Szeregi:»czujny i baczny«: [ametyst] w ſprawowaniu rzecży cżuynego y bacżnego ſprawia FalZioł IV 48a.

»ostrożny i baczny«: A przeto w tym y w káżdey iney rzecży trzebá áby Dworzánin był oſtrożny/ y bácżny/ bo trudno tu wypiſáć wſzytko to/ co mu ſie trefić może. GórnDworz Kv.

»pilny, baczny; baczny, pilny« (2 : 1): Mącz 444b, 445b; iż [pana swego mamy] ku wſzemu dobremu páńſtwá ſwego bácżnego/ pilnego/ y przychylnego. RejZwierc 119.

»trzeźwi a baczny«: iako nos biały trzezwiego á dobrze bacnego cżłowieka znamionuie GlabGad N8v.

»baczny a uważny«: Tákże też y do ſpraw Rzecżypoſpolitey 1epſze ſą bácżnego á vważnego cżłowieká trzeźwego á zwycżáynego pięć ſłow niżli owego nikcżemniká á niedbálcá [...] by czáły dzień [...] krokorał. RejZwierc 145.

3. Mający wzgląd na kogo, na co, dbający o kogo, o co, łaskawy, troskliwy, uprzejmy, taktowny, delikatny, wrażliwy; zacny (25): Ręka długa ſzyroka ſubthilna z palczami długimi á ſubtilnymi [...] znamionuie [...] dobrze bacżnego gdy kto czo przen vcżyni. GlabGad P2; BielKron 112, 147v; ábo máiąc cieſzyć ſmętną mátkę/ kthorey by ſyn vmárł/ popiſowałby ſie ná ten cżás żárty/ á trefnoſcią: iſcie że żaden bácżny cżłowiek tego ſie błażeńſtwá nie dopuśći. GórnDworz I3v; á wiodącz [dworzanin] onę [białogłowę, którą sobie upodobał] záwdy bácżnym vpominániem ku ſkromnośći/ ku miernośći/ ku wſtydu/ á vcżćiwośći GórnDworz Mm2v, Sv, CC3, CC6, CC7, Dd; RejZwierc 19, 70, 267; Strum Rv; WierKróc A3; StryjWjaz A2v; CzechRozm 217v; á przedſię to Kośćioł S. rad widzi y dopuſzcża [...] W cżym dáleko był záwżdy bácżnieyſzy Kośćioł Rzymſki/ á niżli Grecki. SkarJedn 370; ſkąd komu poćiechá pochodzi/ Tám dobrze bácżne ſerce s chućią rádo godzi WisznTr 3; ZapKościer 66v; KochWr 24.

baczny na co (2): GórnDworz C2v; [bracia Chama] bácżnieyſzy ná vcżćiwość oycowſką będąc: odwroćili ocży od ſromoty oycá ſwego SkarŻyw 271.

W charakterystycznych połączeniach: dobrze baczny (2), mało.

Szereg: »baczny i wyrozumiały«: Záś też yeſſcże bácżnego potrzebá y wyrozumyáłego/ áby z żoną obchodzić ſie vmyał GliczKsiąż P2v.

W połączeniu szeregowym: iż dworna páni ma być piękną/ vcżćiwą/ ſtátecżną/ bácżną/ ſkłonną/ ludzką GórnDworz X5.

*** Bez wystarczającego kontekstu (4): Consideratus, Obáczny. Ut, Quis/ consideratior illo, Kto nádeń bacznieyſzy. Mącz 64a, 364a, 389b, 405d.

Synonimy: 1. biegły, bystry, chytry, ćwiczony, dowcipny, mądry, nauczony, roztropny, rozumny, rozważny, sprawny, subtylny, uczony, umiejętny, wyćwiczony; 2. bezpieczny, chytry, czujny, oczywisty, opatrzny, ostrożny, pilny, trzeźwy, uważny; 3. chutliwy, litościwy, łaskawy, miłosierny, miłościwy, przykłonny, skłonny, wyrozumiały.

Cf NIEBACZNY

BC