[zaloguj się]
[pdf]

MOWA (1405) sb f

-o- (230), -ó- (6); -o- : -ó- MurzNT (16:1), BiałKat (6:2), Oczko (1:3); a jasne (w tym 9 r. błędne znakowanie); (Cn o oraz a jasne).

Fleksja
sg pl du
N mowa mowy mowie
G mowy mów
D mowie mowåm
A mowę mowy
I mową mowami
L mowie mowach

sg N mowa (374). ◊ G mowy (270). ◊ D mowie (36). ◊ A mowę (204) [w tym : -e (4)]. ◊ I mową (167). ◊ L mowie (174). ◊ pl N mowy (37). ◊ G mów (57); -ów (6), -ow (2), -(o)w (49); ~ -ów MurzNT (2), BiałKat, GosłCast (2); -ow MurzHist; -ów : -ow CiekPotr (1:1). ◊ D mowåm (4) [w tym: -ąm (1)]. ◊ A mowy (46). ◊ I mowami (15). ◊ L mowach (19); ~ -ach (16), -åch (3); -åch GórnDworz; -ach : -åch MurzNT (1:1), Leop (2:1). ◊ du N (cum nm) mowie (2) GórnDworz F7 [2 r.].

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
1. Wszelka wypowiedź słowna wyrażona ustnie lub na piśmie; to co się mówi lub zostało powiedziane, zarówno treść wypowiedzi, jak i słowa tę treść zawierające; zdanie, twierdzenie, nauka, zalecenie; oratio, sermo Mącz, Modrz, Cn; eloquium, loquela Vulg, Cn; verbum Mącz, Vulg; vox Mącz, Modrz; dictum Modrz; dictio, locutio, loquutus Cn (1001): Ci ktorzy ich namniey máią/ Swoie cnoty obmawiáią: Anoć mowá nie pomoże BierEz M2, B2v, Ev, I, Q4; PatKaz III 109, 145; HistJóz Av; day mi prawdę y mocznoſć/ y mowę prawą dobrze brżmiączą w vſta moie/ iżby były lube ſlowa moie przed oblicżnoſicą [!] twą y wſzytkim widzączym y ſluchaiącym mnie TarDuch D7; BielŻyw 83; GlabGad C2 [2 r.], N2 [2 r.]; BierRozm 3; RejJóz O; RejKup g4v, h4v, m5v, 15, v2v, v4, v7; KromRozm I A2 [2 r.]; na łaianiá i vſzczypliwé mowy [...] ſkromniuczko odpowiedáł MurzHist T2, S2v; I s ſtałośię potychto mowach [post verba haec] iakoby za oſḿ dni [...] wſzedł [Jezus] na gorę modlić się MurzNT Luc 9/28; Rzecze mu Ieſus/ Idź/ ſyn twói żywié/ i vwierzył człowiek ſłowám (marg) mowie (–) [credidit homo sermoni]/ ktore mu powiedźiáł Ieſus/ i ſzedł. MurzNT Ioann 4/50, k. 61, Matth 15/12, k.19, 91, Mar 8/32; BielKom D8, E2v, F4; GliczKsiąż E, E3; A ſnadź w nędznym yęzyku mym y mowy nye sſtánie/ Bych myał to wſſytko wyſłoć co we mnye znaſz Pánie LubPs ee, ee3v, hh4v [2 r.]; Ieſliże tho nie ſlodka nie zdradliwa y nie pochlebna mowá? ludziom proſtym powiedáć/ iż [...] ktorzy tych Kołatzow vkuſzą/ ćieleſne y duſzne zdrowie bierzą? KrowObr 99, 46v, 99, 222v; Bowiem káżdą ſkrytą myſl ſnádnie wyda mowá/ Gdyż záwżdy gębá plecie o cżym myſli głowá. RejWiz 6v, 44, 60, 89v, 109, 126v, 187v; Nie ieſt mu táyne wſſelkie myſlenie/ á nie ſkryie ſie przed nim [przed Bogiem] żadna mowá [ullus sermo; żadna powieść WujBib]. Leop Eccli 42/20; to ieſt piſmo ktore rozdzielnie/ nápiſáne ieſt: Mane/ Thecel: Ffáres. A ten ieſth wykład they mowy [interpretatio sermonis]. Leop Dan 5/26, 1.Reg 16/18, 30/24, 3.Reg 21/27, 22/13, Iob 38/2 (13); UstPraw C2; RejZwierz 115; Tedy odſzedſzy Fáryzeuſzowie/ rádźili ſię aby go podchwyćili w mowie [in sermone]. BibRadz Matth 22/15, Ps 34/14, Eccli 9/23[25], Eph 4/29; OrzRozm R4v; BielKron 80 marg, 218v, 302, 452; GrzegRóżn B4v, D3, F3, L; KochSat B; KwiatKsiąż C3, H [2 r.], O4v; Anceps oratio, Mowá ktorą może ná obie ſtronie rozumieć Mącz 9b; Obcaecat orationem totam oratione obscura, Zátrudnia wſziſtkę mowę trudnym powiedániem. Mącz 29c; Large blandus, Czyſty/ wdzięczney momy [lege: mowy, lekcja momy mniej prawdopodobna]. Mącz 184c, 11c, d, [18]a, 29d, 33c (18); Aczći ták pilną y vczóną mowę grzéch przerwáć/ á wſzákóż zdźierżeć ſye nie mogę/ ábym ćię tu niepytał OrzQuin 03v, Aa4v; Niewiem cżemuby inákſze piſánie być miáło/ niż mowá/ gdyż piſánie nic inego nie ieſt/ iedno iákiś kſtałt/ á wyobráżenie mowy GórnDworz F3, E2v, F3, F3v [4 r.], F8v, L2, N8, Dd6; RejPos [226]v; ſtrzeż że ſye thego/ áby go [imienia Bożego] nie pomázał krzywoprzyſyęſtwem/ ſproſną mówą/ mátactwem/ y wielomówſtwem proznym/ á niepożitecznym. BiałKat 206, 201 [2 r.]; BielSat C4; GrzegŚm 24, 60; KuczbKat 395; Nic mądra mowá gdzye ſzalona głowá RejZwierc 214v, 216v, 250; KochMon 34; WujJud 189; WujJudConf 112, 175v, 255; RejPosWstaw [1103]v [4 r.]; BudBib Sap 8/8, Eccli 9/23[25]; BudNT Ioann 4/37; CzechRozm 17, 18, 31v, 54v, 68v (73); PaprPan K2; ktorzi [areopagici] w ćiemnośći [...] ſądy ſpráwowáli: áby dáli znáć/ że nie ná mowiące oſoby/ ále ná ſáme mowy [non dicentium sed rerum, quae dicerentur] bacżenie máią. ModrzBaz 87v, 19v, 20 [2 r.], 61v, 129v, 142v; Oczko 23v; Záchoway ſwóy ięzyk od wſzetecznéy mowy KochPs 47, 111, 116; nie był pyſzny/ ále iáko pokornym przyſtoi/ poddány/ ſpokoyny/ w mowie niewſzetecżny/ á do wſzego dobrego ſkłonny. SkarŻyw 328, 195, 317, 483, 589; KochTr 16; StryjKron 190; przepowiedáli [apostołowie] wſzędy Euangelium. A pan dopomagał y mowę vtwierdzał/ przez znáki náśláduiące. CzechEp 125, 76, 108, 115, 133, 142 (23); Tákowey ſzkárádey nieprzyſtoyney mowy/ kto z wiernych/ y pobożnych bez żáłośći ſlucháć może. NiemObr 68, 26 [2 r.], 74, 116, 140; KochFr 80, 101; WisznTr 10; KochPieś 34; PudłFr 33, 71; BielRozm 6, 8; GórnRozm D4v; PaprUp L4; ZawJeft 6, 39; Calep 59a, 133a, 187a, 444b, 465b (9); GrochKal 17; Phil G4; GórnTroas 28, 42, 58; GrabowSet V3v; OrzJan 88; LatHar 252; Nie wſzyścy poymuią mowy tey [verbum istud]/ (marg) Abo słowá tego, ábo rzeczy tey. [...] (–) WujNT Matth 19/11; áby was nikt nie podchodźił przez wyſtáwną (marg) ábo wywodną. G. (‒) mowę [in sublimitatem sermonum]. WujNT Col 2/4, Matth 7/28, 19/1, 22/15, s. 129 marg, Mar 7/29 (23); PowodPr 48; SkarKaz Oooo2b; CiekPotr A3v; CzahTr Kv; GosłCast 25 [3 r.], 36, 38, 42, 46 (9); KlonFlis H2v; KlonWor 28; ZbylPrzyg ktv.

mowa czego [= odznaczająca się czym, zawierająca co] (13): Abowiem Bog był w Kryſthuſie świát ſobie iednáiąc/ nie przyczytáiąc im [ludziom] grzechow ich/ y położył w nas mowę tę ziednánia [verbum reconciliationis]. BibRadz 2.Cor 5/19; BielKron 334; A nie ták te ſłowá ſáme w ſobie ſą/ iáko gdy mowimy/ Kryſtus ieſt Syn Boży/ bo tu niemáſz mowy zákrytey táiemnice/ iáko w ſłowiech tych to ieſt ćiáło moie. WujJudConf 253v; BudNT 1.Tim 4/6; CzechEp 182, 280; NiemObr 90 [2 r.]; Abowiem iednemu przez Duchá bywa daná mowá mądrośći: á drugiemu mowá vmieiętnośći [sermo sapientiae ... sermo scientae; mądrá mówá/ y vmieięthna BiałKat 201] WujNT 1.Cor 12/8, 2.Cor 6/7, Hebr 5/13, 7/28.

mowa około czego (1): Poty kres niechay będzie/ mowy około wydwarzánia GórnDworz G2v.

mowa ku komu (4): gdzie ieſt iego [Syna Bożego] k tobie laſkawa mowa/ gdzie ono ſłodkie kázanijé OpecŻyw 84. Cf »była mowa [czyja]«.

mowa przeciw czemu (2): [grzechy] zwierzchnie/ ieſt mowa y vczinki przeeiw przikazaniu Bozemu SeklKat Q4v, Q4.

mowa o kim, o czym (29): KrowObr 66, 66v [2 r.]; GrzegRóżn B4v; KwiatKsiąż I4v marg; SarnUzn H5; SienLek 145, 158; WierKróc B; iż możemy zániecháć mowy o grzechu/ ktorym przyrodzenie náſze przez zazdrość ſzátáńſką/ ieſt záráżone CzechRozm 206v, 160v; Nikcżemne y nie Chriśtiáńskie mowy o pánu Christuśie X. K. CzechEp 142 marg, 9, 46, 76 [3 r.], 300, 351, 352; ActReg 98; KołakCath B4; WujNT 1.Cor 1/18, Hebr 6/1; SarnStat 772; Alem ia ſzalony iest, żem ſię mową o złych Obyczáiách zábáwił Rzeczypoſpolitey Szkodzących CiekPotr 80. Cf »mowa jest [o czym].

mowa czyja [w tym: pron poss (127), G sb i pron (110), ai poss (49), N sb] (1) (287): Mowá krolewſka ma być nieodmienna. March1 A4; Boć ten cżłowiek kędy poydzie/ O nas wſzędy mowić będzie: Y vwierzą iego mowie/ A ták vymie náſzey ſławie. BierEz G4, S; OpecŻyw 3v, 51, 84, 136v; PatKaz III 149v; HistJóz A2v, B2; BielŻyw 59, 73, 79; BierRozm 5; WróbŻołt 55/5, 11, 118/9, 16; Abowiem y mowá twoiá fáłſſywa ſnádnie okáże myſl złoſćiwą twoię RejPs 78; SeklKat Fv, S3v; Indowie náthychmiaſt vſlyſzawſzy mowę A1exandrowę [sermonem Alexandri]/ [...] pocżęli Alexandrá iáko bogá chwalić. HistAl H8v, B3v, Fv, F8; KromRozm I N3; MurzHist D4, H3v, K2, T2; iako napiſáno ieſt/ wkśięgach mów Iſajáſzá [in libro sermonum Esaiae] proroka MurzNT Luc 3/4; wielé s Samaritanów weń [w Jezusa] vwierzyło dlá mowy niewiaſty [propter verbum mulieris]/ którá świádczyła MurzNT Ioann 4/39, Matth 10/14, k. 103v, Ioann 4/41, 10/35, 15/3; BielKom B4, C3v, F6v; Cudna mowá złoſnikowá pełná ieſt fáłſzu/ á chytrośći/ á obłędnych náuk. LubPs I4v marg, E3, 06v marg, ff3, hh2 [2 r.]; GroicPorz t3, x4; KrowObr 66; RejWiz 89v; wyſlucháne ſą ſlowá twoie/ á ia przyſſedłem dla mow twoich [propter sermones tuos], Leop Dan 10/12, 2.Reg 24/4, 19, 3.Reg 10/7, 13/5, 17 (27); KochZuz A5 [2 r.]; BibRadz Iob 41/3, Eccli 1/28, Matth 10/14, 2.Tim 2/17; OrzRozm A3v, K3v [2 r.]; BielKron 7, 7v [2 r.], 13, 80, 81v, 82; KochSat B3v; KochZg A3v; KwiatKsiąż D2, F2, F3; Mącz 250d, 337b, 350b; OrzQuin D3v, S4v, Aa4v; SarnUzn D6v; SienLek 14; GórnDworz E8v, Z3v, Cc7, Gg8, Ii6v; BiałKat 283v [3 r.] 321 [3 r.]; Tá Páńſka ſkáźń zá Apoſtoły wydána/ gdźie ich mowę Duchá ś. mową zowie WujJud 30, 235; WujJudConf 109; RejPosRozpr b4v; BudBib cv, Iob 6/26, Prov 7/21, Dan 4/17; MycPrz I A4v, II B2v; BudNT Ioann 5/24, 8/21, 10/35, 15/20, 17/20 (7); według obiáwienia Janowego [...] nie mowá Bog/ ále mowá Boża: co ieſt lepiey y właſniey nápiſano CzechRozm 42; Z mowy twoiey vſpráwiedliwion będźieſz/ y z mowy twey [verbis tuis ... verbis tuis PolAnt Matth 12/37] potępion będźieſz. CzechRozm 213v, 14v [2 r.], 15, 16 [2 r.], 18, 20v (25); PaprPan D4v, Z2; ktorego [król] wywyżſzyć vmyślił: niech przesłucha iego mowy [audiatur eius vox] ábo w rádźie/ ábo ná ſądźiech ModrzBaz [41]; Niebędźie tám [na sądzie boskim] ná pomocy mnoſtwo sług/ áni życżliwość ludu/ áni mowy przyiaćielſkie ná vpodobánie wyrzecżone [non secundis admurmurationibus fautorum res peragetur]. ModrzBaz 136v, 30, 60, 81v, 89; KochPs 75, 205; SkarŻyw 57, 88, 119, 126, 456; MWilkHist F; A iż przez mowę Anielſką rozumie ſłowo y wyroki Boże/ od Bogá ſámego przez Anioły Moiżeſzowi podáne CzechEp 115, 5, 25, 73, 74, 76 (27); KochJez B4; NiemObr 70, 74, 88, 93; WerGośc 260; WerKaz 292; BielSjem 18; KochPieś 29 [2 r]; PudłFr 26, 73; ArtKanc S4; GórnRozm A4, D2v; PaprUp K3v, K4, K4v, L3v; ZawJeft 43; ActReg 50, 111; GrochKal 9; GórnTroas 40; GrabowSet Bv, P2, Yv; OrzJan 76; LatHar 20, 164, 344, 698; WujNT Matth 5/38, s. 30, 154, Luc 1/29, 3/4 (29); WysKaz 30; WitosłLut A5; PowodPr 48; SkarKaz 80, 85; VotSzl A4; GosłCast 17, 18, 19 [2 r.], 29 (11); SkarKazSej 688a; KlonFlis D4; ZbylPrzyg B4v. Cf »mowa ust [czyich]«.

cum A cum inf (1): tedyć temuſz twárda mowá ieſt Kryſthuſá być prawdźiwie y właſnie Synem Bozym GrzegRóżn G4.

Z przytoczeniem: w funkcji przydawki dopełniającej [w tym: „mowa” w połączeniu z zaimkiem wskazującym jako zapowiednikiem (11)] (13): Leop 4.Reg 20/19; A co ſie też tknie tey mowy/ Vcżyńmy/ cżłowieká: ná tę też ták odpowiádam CzechRozm 16, 28, 34; Z tądże one niecżyſtych ludźi mowy [illae voces]: Ktoby wieśniaká álbo chłopá zábił [...] iákoby też pſá zábił. ModrzBaz 89; Cżemu też podobna ieſt y oná mowá Chriſtuſowá: podobne ieſt kroleſtwo niebieſkie dźieśiąćiom dźiewicam CzechEp 372, 144, 149, 263, 267; WujNT Ioann 7/36, 12/38, 1.Cor 15/54.

Ze zdaniem dopełnieniowym w funkcji przydawki dopełniającej [w tym: iż(e) (5), że (1)] (6): RejRozm 395; Wierná mowá [Fidelis sermo; tá powieść WujNT]/ y wſzelkiego przyięćia godna: Iſz [quod] Chryſtus Iezus przyſzedł [...]/ áby grzeſzne zbáwionemi vcżynił Leop 1.Tim 1/15; BibRadz 1.Tim 1/15; PaprPan D4v, Z2; CzechEp 356.

Z połączeniem zdania dopełnieniowego z przytoczeniem [w tym: że (2), iż (1)] (3): OpecŻyw 105v; áby ſię wypełniłá mowá nápiſana w zakonie ich. iż [sermo scriptus ... Quia] nienawidzieli mię dármo. BudNT Ioann 15/25, Mar 14/72.

W połączeniach szeregowych (30): A takowe ządze/ mowy/ y vczinki/ ſą grzechy ſmiertelne SeklKat Q4, Q4, X; Leop 1.Thess 1/5; BielKron 334; OrzQuin G4; KuczbKat 60; RejZwierc 195v; WujJudConf 63v; ále wzorem bądź wiernym w mowie/ w obcowaniu/ wmiłosci/ w wierze/ wczyſtośći [in verbo, in conversatione, in charitate, in spiritu, in fide, in castitate]. BudNT 1.Tim 4/12; Káżdy tedy ma ſię pilnie ſtáráć o to/ żeby w życiu ſwem y w obycżáioch/ w mowie y w ſpráwách [in vita ac moribus suis in sermone as rebus agendis]/ nic zmyślonego niemiał ModrzBaz 60v, 17v, 61, 65v, 69, 86; SkarŻyw 310; ktorzyby od fałſzu/ vſtaw/ mow/ świádectw y mniemánia fałszywego vwiedźieni y poimáni byli CzechEp 5, 138,187, 354; com zgrzeſzył/ myſlą/ mową/ vcżynkiem/ y opuſzcżeniem. tego mi żal LatHar 136, 20, 344; Mowy/ pieśni/ kazánia/ y piſmá haeretyckie/ ſzkodliwe/ y zárázliwe ſą WujNT 738, 31, 733; PowodPr 51; SkarKaz 85b; CiekPotr 88.

W przeciwstawieniach: »mowa ... moc (3), cnota, pismo i druki, śmierć, uczynki« (7): Nie po mowie/ ále po vcżynkoch mamy ſądzić. BierEz N2; nye wmouye zalezy kroleſtwo boze ale wſamey cznoczye PatKaz III 150; Abowiem nie w mowieć ieſt kroleſtwo Boże/ ále w mocy [Non enim in sermone ... sed in virtute]. WujNT 1.Cor 4/20, 1.Cor 4/19, Zzzzz3; O Boże/ ktorego chwałę dniá dźiśieyſzego niewinne/ ále koroną męcżeńſką vcżcżone dźiátki/ nie mową/ ále śmierćią wyznáły LatHar 445; iż kto chce nie tyle mową/ ále y piſmem y drukámi bluźni bez boiáźni/ nawyżſzego Bogá náſzego w Troycy SkarKazSej 703a.

W charakterystycznych połączeniach: mowa bluźniwa, błazeńska, chytra (3), cudna, dotkliwa, figuralna, gorna, hojna, jednostajna [= zgodna z innymi], łaskawa (3), mało mądra, mądra (4), niemądra, nienawisna, nikczemna (3), oblesna, odrzeczna, opaczliwa, plugawa (5), pochlebska, poważna (3), prywatna, przewrotna, skora, sprosna (7), swowolna (2), szkarada (2), szkodliwa, szkolna, uszczypliwa (6), (nie)własna (6), wstydliwa, wszeteczna (6), wyniosła, zawiła, zdradliwa (4).

Przysłowie: A podobno iáka twarz táka też y mowá/ Iáki v kogo rozum/ takie będą ſłowá. Prot C3v.
Frazy: »brzmi mowa« (1): Táka teraz po wielkim brzmi páłacu mowá. SzarzRyt D3v.

bibl. »była (a. stała się) mowa [czyja]« = przemowił [w tym: do kogo (5), k(u) komu (3)] [szyk zmienny] (6:3): MurzNT Ioann 10/35; ſtáłá ſie mowá Páńſka ku temu prorokowi [actus est sermo Domini ad prophetam] Leop 3.Reg 13/20; BudNT Ioann 10/35; CzechRozm 8v; CzechEp 283; PudłFr 73; Ieſliżeć one názwał Bogámi/ do ktorych byłá Boża mowá [ad quos sermo Dei factus est; do kthorych ſie mowá Boża ſtałá Leop ] WujNT Ioann 10/35, 2.Cor 1/18.

bibl. »jest [przy kim] mowa [czyja]« = [ktoś] przemawia przez kogo (1): Ieſt przy nim [Elizeuszu] mowá Pańſka [est apud eum sermo Domini; ieſt v niego ſłowo PANSKIE WujBib]. Leop 4.Reg 3/12.

bibl. »mowa jest: „tak tak” (a. „jest jest”), „nie (tak) nie (tak)”« [o słowach i wypowiedziech zawierających prawdę] [szyk zmienny] (5): SeklKat Fv; CzechEp 336; Niechayże mowá wáſzá będźie; Ták/ ták: Nie/ nie [Sit autem sermo vester: Est, est; non, non]. WujNT Matth 5/38; TAK, TAK, ábo Ieſt/ ieſt. Nie/ nie/ ma być mowá Chrześcijáńſka. WujNT Cccccc2, Iac 5/12.

bibl. »mowa [czyja] jest (a. jest w niej) „tak i nie (tak)”« [o wypowiedziach chwiejnych i niezdecydowanych] (3): BudNT 2.Cor 1/18; CzechEp 208; iż mowá náſzá ktora byłá do was/ nie ieſt w niey IEST, y NIE ieſt (marg): nie byłá, Ták y Nie. (–) [quia sermo noster ... non est in illo est et non; iż w mowie náſſey ... nienáyduie ſie/ Ieſt ták/ y nie ták. Ale ieſt w niey/ ieſt Leop ]. WujNT 2.Cor 1/18.

»mowa jest, być musi [o czym]« = mówi się, musi się powiedzieć (2:1): w przyſzłym Rozdźiale o thym mowá być muśi. SienLek 158; CzechEp 300; Heretycy ták mowią: że tu mowá ieſt o karániu oycowſkim á nie ſądowym. WysKaz 28.

»mowa przemija prędko« (1): Bo mowá iego [Boga] przemiya prętko á niewymownie [velociter currit sermo eius VulgPs 147/15] LubPs ff3.

»mowa [jaka] rusza (a. ruszyła) [kogo]« (2): GórnTroas 47; Bo poważna twa mowá rychléy páná ruſzy. GosłCast 18.

»mowa urąga [kogo]« (1): Day mi pokoy/ iuż mię dość mowá twa vrąga. GosłCast 29.

bibl. »mowa się wypełni (a. napełni), zstanie« [w tym: czyja (3)] [szyk zmienny] (5:1): Aby ſie napelnila mowa ktorą mowił/ Ze ktores mi dál nie ſtracilem s nijch żádnégo. OpecŻyw 105v; HistJóz B2; BudNT Ioann 15/25; Aby ſię wypełniłá mowá Ieſuſowá/ ktorą powiedźiał/ oznáymuiąc [Ut sermo Iesu impleatur, quem dixit significans; Aby ſie wypełniły ſłowá lezuſowe Leop] ktorą śmierćią miał vmrzeć. WujNT Ioann 18/32; tedy ſię sſtánie mowá [tune fiet sermo] oná nápiſána: Smierć ieſt pożártá wzwyćięſtwie. WujNT 1.Cor 15/54, Ioann 12/38.

bibl. »mowa [czyja] wyszła [od kogo]« (1): Od Páná Bogá wyſzłá mowá [A Domino egressus est sermo VulgGen 24/50; thá rzecż wyſzła od Páná Leop] páná twoiego/ nie możemy my iemu ni w cżym ſie przećiwić BielKron 13.

Zwroty: »mowy broić« (1): Wy ſie go [Boga] máło boićie/ Gdy tákie mowy broićie. BierEz G3.

bibl. »dać mowę [komu], (jest) dana mowa [komu]« = datur alicui] sermo PolAnt, Vulg (1:2): WróbŻołt oov; BudNT Eph 6/19; áby mi byłá daná mowá w otworzoniu vſt moich z bośpieczeńſtwem WujNT Eph 6/19.

»mowę (a. mowy) mowić« [w tym: ktorą mowił (5)] = sermonem dicere Vulg [szyk zmienny] (9): OpecŻyw 105v; Leop 4.Reg 7/18, 20/19; Mowá ktorą mowiłem [sermo quem locutus sum]/ oná iy oſądzi w oſtátni dźień BudNT Ioann 12/48, Mar 14/72; CzechEp 380 [2 r.]; á rozlicżne mowy mowili [apostołowie]/ o Synie Bożym. ArtKanc H15; GórnTroas 10.

»mowić, namowić [kogo] mową [jaką]« [szyk zmienny] (2:2): Co on mowił [...] ſpráwdźiwą a niezmierną boleścią/ i mową powáżną i ſtateczną MurzHist Kv; też y ogień niektore przez przypędzenie/ niektore łágodną mową námowił [Niemrot] chwalić. BielKron 7; BudBib Prov 7/21; BielSen 6.

»mowić (a, powiedzieć) w mowie [czyjej]« (3): podług známieniá ktore był powiedział mąż Boży w mowie Páńſkiey [quod praedixerat vir Dei in sermom Domini;... ſłowem PANSKIM WujBib]. Leop 3.Reg 13/5; bo mowił do mnie Pan w mowie Páńſkiey [locutus est... in sermone Domini;... ſłowem PANSKIM WujBib] rzekąc Leop 3.Reg 13/17; CzechRozm 60.

»obracać [ku komu] mowę« (1): Y wnetże ku temuż Bogu obrácza ſwą mowę SarnUzn D6v.

»mowę podawać« (1): izalis ty ieſt Alexander/ ktory s tákowym gniewem twoię mowę podawaſz [sermonem tuum promulgas; thwoya mowa mowysz HistAl 1510/203] HistAl Fv.

»mową [co] pokazować« (1): tedy iuż tą mową ſwą táiemnicę tę Troyce świętey zdawná pokázował. CzechRozm 14v.

»[kogo w mowie przeskoczyć [= pominąć]« (1): [mówi Pudicitia] Bo kto mię w mowie przeſkocży/ Rádá mu wykolę ocży/ A kto mię ma ná bácżnośći/ Stoi iego rzecż w cáłośći BielKom E5v.

»przycierać [komu] mowami« (1): Długoż będziećie trápić duſſę moię/ y przyćieráć mi mowámi [atteritis me sermonibus]? Leop Iob 19/2.

»przyjąć mowę [czyją]« = recipere sermonem Vulg (2): Wy bráćia ſtáliśćie ſię náſládowcámi náſzymi y páńſkimi/ przyiąwſzy mowę [excipientes verbum PolAnt 1.Thess 1/6; przyiąwſzy ſłowo BibRadz] (Bożą) w wielkim vćiſku CzechEp 25; WujNT Act 2/41.

bibl. »roznieść mowę« (1): Nie gardź krolem w vmyſle twoim [...] bo ſnadź y ptacy powietrzni roznioſą głos twoy y mowę twoię [adnuntiabit sententiam Vulg Eccle 10/20]. BielKron 82.

»w mowie [czyjej] sądzić [co]« (1): Nuż wy co ſie w ſwoich wymowách chłubicie/ A głębokie rzecży w mowie ſwey ſądzicie LubPs hh2.

»mową [czyją] sprawować (a. czynić) [co]« (3): Nie ſwoią mową cżyni to kápłan/ ále mową Chryſtuſową: y mową Chryſtuſową then Sákráment ſpráwuie BiałKat 321, 283v.

»strzec mowy, mowę (za)chow(yw)ać« = sermonem servare PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (3:6): WróbŻołt 118/9; MurzNT Ioann 17/6; GrzegRóżn Lv; BudNT Ioann 15/20; NiemObr 88; Ieſli kto záchowa mowę moię śmierći nie ogląda ná wieki. Rzekli mu [Jezusowi] tedy Zydowie [...] Abráhám vmárł y Prorocy: á ty powiedaſz; Ieſliby kto ſtrzegł mowy moiey nie ſkoſztuie śmierći WujNT Ioann 8/51, Ioann 8/55, s. 733.

»(wy)trwać przy, w mowie [czyjej]« = być wiernym nauce; manere in sermone PolAnt, Vulg (1:1): BudNT Ioann 8/31; Ieſli wy trwáć będźiećie przy mowie moiey práwdźiwie vczniámi moimi będźiećie WujNT Ioann 8/31.

»mowy [czyje] wywracać« (1): mowy i piſmá ludźi niewinnych wywracáią CzechEp 73.

»[o czym] w mowę zajść« (1): gdyſmy o ránach w mowę záſzli SienLek 145.

»zamknąć, zawiązać mowę« [szyk zmienny] (5:1): tem ſwoię mowę onżeto ktory Socrateſa ſłucháł/ zawiązáł/ iſz go to fraſuie MurzNT 103v; BielKron 403v, 463; Prawdá káżdemu zámknie mowę. RejPos 231 marg; SkarŻyw 142, 188.

»mową zgrzeszyć; w mowie upadać« (2;1): yſz marya panna praczouala ſyą o thouarzyſzky ſwe by ktora ſnych kthorą mouą nyezgrzeſchyla PatKaz III 149v; LatHar 136; Ieſli kto w mowie nie vpada [Si quis in verbo non offendit]: ten ieſt mąż doſkonáły. WujNT Iac 3/2.

Wyrażenia: »mowa o Bodze« = teologia (1): Theologia. to ieſt mowa álbo nauka o Bodze. KwiatKsiąż I4v marg; [Theologia sermo de deo. Mowa o bodze. Heilige ſchrifft Cervus A].

»ciemna, tajemna [= trudna do zrozumienia] mowa« (1:1): VZywánie przypowieśći/ y páráboł/ y táiemney mowy/ w ktorey ſię co wielkiego y mądrego pokrywa/ ieſt ſtárodawne/ y ludźiom mądrym zwyczáyne. SkarKaz 79a; A co ſię przyczyn dotycze tey ćięmney w párábołách Páná náſzego mowy y náuki: tá ieſt pierwſza. SkarKaz 80b.

»dworska [ = wytworna, elegancka] mowa« (1): Praetextatus sermo, Obyczáyna/ ſpániła/ dworska/ vczćiwa/ wſtydliwa mowá. Mącz 453d.

»dworska [ = wykrętna, fałszywa] mowa« (1): dworſkich mow ſwoich/ zmyślániem/ bluźnierſtwy/ ábo przyśięgámi poſpolićie popieráią PowodPr 48.

»głęboka [= z głębi serca, serdeczna] mowa« (1): Sermo intimus, Głęboka mowa. Mącz 172b.

bibl. »głęboka [= uczona i piękna] mowa« = profundus sermo Vulg (2): Abowiem nie do ludu głęboki mowy/ y nieznáiomego ięzyká ćiebie poſyłáią Leop Ez 3/5, Zach 3/6.

bibl. »głos mow [czyich]« = vox sermonum Vulg (2): Y vſlyſſałem głos mow iego Leop Dan 10/9, Dan 10/6.

»głupia mowa« (5): Stultiloquium, Imprudens sermo – Głupią mowa. Calep 1012b; GrabowSet Bv; niechay nie będźie áni pomieniono miedzy wámi [...] áni ſproſność/ ábo głupia mowá/ ábo żártowánie ktore nie przyſtoi [aut turpitudo aut stultiloquium aut scurrilitas] WujNT Eph 5/4; WysKaz 32; Vrodźiłem ſię wolnym śláchćicem. nie boię ſię nikogoż (marg) Byſtra głupia mowá. Nikt ſię ná świećie wolnym nie rodzi. (–) SkarKazSej 692a marg.

»groźna, sroga mowa« (1:1): Minaces sermones, Groźne mowy Mącz 222a; Wilk mowił ſrogą mową ku iego poſłowi BielSen 6.

»gruba mowa« = prymitywna nauka (1): odwodząc ie od tákich grubych mow/ iákich pełne ſą áż do obmierzienia/ ſzkoły Papieſkie/ ták o Bogu ſámym/ iáko y o Iezuśie Chriſtuśie. CzechEp 76.

»mowa przez listy« (1): iż iácy ieſteſmy mową przez liſty [verbo per epistulas] w niebytnośći/ tácy też obecnie w vczynku. WujNT 2.Cor 10/11.

»łagodna mowa; łagodny, łagodność w mowie« [szyk 12:1] (11;1:1): Lágodną mową niezdradzay nikogo. March1 A3 [idem] March3 V3; KrowObr 240; o duſſy złoſliwey/ o mowie łágodney [Cf verbum dulce multiplicat amicos; Słowo słodkie ... Leop Eccli 6/5]/ o mądrośći y náuce. Leop Eccli 6 arg; Do łágodnych y pochlebnych mow [ad blandas et assentatorias appellationes] przyſtąpił y ten obycżay/ wſzytkę náſzę mowę racżeniem /álbo wáſzmośćiámi nádżiewáć ModrzBaz 60; PaprUp K4v; Blandus, Placidus et comis in sermone — Lagodni w mowie wdzęczny. Calep 133a; Lepor, Lepos, Proprie est venustas, urbanitasque sermonis, facetiae — łagodnoſc wmowie. Calep 592a, 350b, 405b; á przez łágodne mowy [per dulces sermones] y pobłażánia zwodzą ſercá niewinnych ludzi. WujNT Rom 16/18, s. 31, 520.

»mowa miękka abo łagodna [= łatwa do zrozumienia]« (1): Twárda iemu mowá ieſt mowić Bog z Bogá/ gdyż onym ſtárym Oycom byłá tho mowá miękka/ ábo łágodna GrzegRóżn J2.

»nieprawdziwa mowa« = kłamstwo (2): á tym żáłoſćiwiey to v ſyebie mam/ iżeś wáſzá M. tey nieprawdźiwey mowie dał mieyſce v ſyebie. OrzList d; GórnDworz Cc7.

»odrzeczna mowa« = bredzenie od rzeczy (1): Ruſza kogo Kánikułá/ á odrzeczna mowá: nie tą to wodą/ ále czém inſzym rozum mu kieruymy. Oczko 14.

»mowa osobna« (1): Niż ſię ieſzcże/ a thesi ad hypotheſim, [...] to ieſt/ od mowy powſzechney wobec o wſzytkich/ do mowy y rzecży oſobney [...] przyſtąpi CzechEp 46.

»płaczliwa, żałosna mowa« = skarga (1:1): przed owym nędznikiem [...] Co tu noc pole nocy płácze mi nád głową/ Ani mi ſpáć dopuśći ſwą żáłoſną mową. KochPieś 29; płáczliwa ruſzyłá was mowá? Y co nárzeka głupie wśćiekła białagłowá? GórnTroas 47.

»mowa pospolita« [szyk 2:1] (3): GrzegŚm 50; CzechEp 14; Przyśięgá w mowie poſpolitey ſzkodliwa. PowodPr 48 marg.

»mowa powszechna« (1): CzechEp 46. Cf »mowa osobna«.

»prawdziwa mowa« = veriverbium Calep [szyk 2:1] (3): GórnDworz Cc7; Trzebá mądremu przeſtrzygawáć ſłowá/ Gdzie łeż pokryta gdzie prawdziwa mowá. RejZwierc 216v; Calep 1116b.

»prosta [ = jasna, łatwa do zrozumienia] (jest a. bywa) mowa« [szyk 4:2] (6): Levis armaturae oratio. Metaph. Lekka a proſta mowá. Mącz 16c; GrzegRóżn H3v, L3v; Znáć kto prawdę ma: ktorey ieſt proſta mowá CzechEp 182, 280, 346.

»prożna mowa, prozność mowy« = czcza, nic nie znacząca wypowiedź [szyk 10:1] (10:1): SeklKat Q2v; Od ktorych rzecży niektorzy zábłądziwſzy/ vdáli ſie ná prożną mowę [in vaniloquium; ku prożnomownośći WujNT] Leop 1.Tim 1/6; BibRadz 1.Tim 1/6; Vaniloquium et Vaniloquentia, Próżna mowá/ prożnomowność albo wſzetecznomowność. Mącz 475b, 484c; BudNT 1.Tim 1/6; SkarJedn 278; poznáłá iáko mu [Panu Bogu] milcżenie miło/ á prozność mowy brzydka. SkarŻyw 581, 298; Vaniloquentia – Pierdolienię, proznąmowa. Calep 1102a; PowodPr 74.

»prozna [= daremna] mowa [czyja]« (3): To Sąd nie méy głowy: A boię ſye/ áni twéy/ prózné náſze mowy. KochZg A3v; KochPieś 29; PaprUp L3v.

»przeciwna mowa« = sprzeciw; contradietio, dissensio, repugnantia Calep (2): Repugnantia – Przeciwnamowa. Calep 915b, 253b.

»pyszna, harda mowa« = superbiloquentia Mącz, Calep (4:2): Ampullae, Nádęte słowá/ Pyſzna mowá. Mącz 8c; Magniloquentia, Pyſzna mowá. Mącz 204c; Superbiloquentia. Spániłomowność/ pyſzna mowá. Mącz 433d; A przeto Krol/ niechby nie nákłádał vſzu názbyt hárdem mowam [superbe ... dictis] ModrzBaz 20; Calep 1031; WysKaz 30.

»sakramentalna [= mająca moc sakramentu] mowa« (1): A przetoż też y te ſłowá To ieſt ciáło moie/ [...] máią być wykłádáne obycżáiem ſákrámentálney mowy. WujJudConf 253v.

»słodka mowa; słodkość mowy« (5;2): BielŻyw 79; przes ſlodką á pochlebną mowę/ zdradzáią ſercá proſtych ludzi. KrowObr 98v, 99 [2 r.]; A chcecieli mię ſłuchać/ poradze ſię głowy/ Mogęli co przypomnieć iego [Chirona] ſlotkiey mowy. KochSat B3v; Blandiloquentia – Słotką y wdzeczną mowa. Calep 133a; dziwna ſłodkość mowy Chriſtuſowey: dla ktorey ludzie zápomináli ćieleſnego pokármu. WujNT 154.

»szyderska mowa« (1): Convicium, Contumelia – Złorzeczenię, ſziderską mowa. Calep 256b.

»tajna mowa« (1): A przeto obiáwiam wam tę prawdę/ á nie zátáię przed wámi táyney mowy [occultum sermonem]. Leop Tob 12/11.

»twarda [= trudna do zrozumienia, przeciwieństwo mowy prostej] (jest) mowa« [szyk 9:1] (10): ktore Symbo1um [...] Kálwin z ſwemi vcżniámi zárzuca/ twárdą ábo trudną mową zowąc GrzegRóżn C3; á Bogá z Bogá vrodzonego twárdą mową być mowią (acż tá mowá Oycom przećiwko Ariuſzowi y Sabelliuſzowi ná Niceńſkiem Synodźie byłá proſta) GrzegRóżn L3v, B2v, C3 marg, E4, G4, H3v, J2, K2; Wiele ich tedy z vczniow iego ſłucháiąc/ mowili: Twárda ieſt tá mowá [Durus est hic sermo] y ktoż iey ſłucháć może? WujNT Ioann 6/61.

bibl. »mowa ust [czyich]« = sermo labiorum a. oris Vulg (3): WróbŻołt 58/13; Słuchayćież tedy niewiáſty ſlowá Páńſkiego: y niech przyimą vſſy waſſe mowę vſt iego Leop Ier 9/20, Iob 8/2.

»mowa (jest) wątpliwa [= dwuznaczna]« = ambigua verba, amphibolon, dilogia Cn [szyk 1:1] (2): BudBib cv; Ktora mowá wątpliwa ieſt. Abowiem może być rozumiána/ iż ma pożądliwość białych głow/ y záś iż iey nie ma. CzechEp 415.

peryfr. »widzący w mowach Bożych« = prorok (1): Ci wſſyſcy ſynowie Heman widzącego Krolewſkiego w mowach Bożych [videntis in sermonibus Dei; Widzącégo w rzeczách Bożych WujBib] Leop 1.Par 25/5.

»zła mowa« [szyk 3:1] (4): W ktorym mieśćie [św. Wincenty] pomieſzkał/ tám długi cżás bluznienia/ złey mowy/ koſterſtwá y innych grzechow było nieſłycháć. SkarŻyw 310; PudłFr 42; Wſzelka mowá zła [sermo malus] niech z vſt wáſzych nie pochodźi WujNT Eph 4/29; PowodPr 51.

»mowa zwierzchowna do ucha« (1): Przez ſłowo nie rozumie ſię mowá tá zwierzchowna do vchá/ iáka ieſt tá náſzá: gdy przez nię oznáymuiem wolą y myśli náſze. SkarKaz 484a.

»żartowna mowa« [szyk 2:1] (3): SkarŻyw 298; Cavilla et Cavillus – Poſzmiech, zartowną mowa. Calep 174a; Facetiae – Zartowną mowa, zarti. Calep 403a.

Szeregi: »mowa i dysputacyja« (1): Y zgániwſzy nikcżemne y ſpoſne mowy y diſputácye o Bogu/ gáni też y vkázuie obmierzłe y obrzydłe mowy o Chriſtuśie CzechEp 76.

»gadki i mowy« [szyk 1:1] (2): ábym od tych [...] ſproſnych/ obmierzłych/ nie wycudzonych/ głupich/ nikcżemnych/ iádowitych/ záráźliwych/ niezbożnych y duſzy ſzkodliwych gadek y mow ludźi záwiedźione odwiodł. CzechEp 77, 77.

»gęba to jest mowa« (1): [próżnomowca] nikomu nie zaſzkodzi tilko gębą to ieſt mową. GlabGad N2.

»(nie) głos i (ani) mowa« (3): BielKron 82, 126v; boć iednak niezwykł [Bóg] ináczéy z námi ſie vmawiáć/ ieno tym poſpolitym ludźi wſzyſtkich głoſem y mową OrzJan 106.

»mowa, kazanie« (1): OpecŻyw 84 cf mowa ku komu.

»mniemanie i mowy« (1): iákie o nim [o Jezusie] mniemánie y mowy miedzy ludźmi bywáły. CzechRozm 160v.

»nie tylko mowa ale też i moc« (1): gdyż Ewángelia náſzá nie byłá v was tylko w mowie/ ále też y w mocy [non fuit ad vos in sermone tantum sed et in virtute]/ y w Duchu świętym/ y w zupełnośći wielkiey WujNT 1.Thess 1/5. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»(nie) mowa i (ale też) myśl« [szyk 2:1] (3): RejJóz E3; Zá cżem też ſámi nie mowámi tylko głoſem wyrzecżonemi/ ále też myślámi [non sermonibus ... sed cogitationibus] zámilcżánemi y wzaiem ſię obwiniáią/ y obraniáią ModrzBaz 2; SkarŻyw 119. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»mowa i (albo) nauka« [szyk 2:1] (3): Gdźyeż tá mowá y náuká yego [Chrystusa]? ktory yą Ewányeliſtá popiſał? KromRozm II d4v; KwiatKsiąż I4v marg; SkarKaz 80b.

»tak mowa jako i obyczaje« (1): Homo asper et durus in oratione et moribus Nieludzki á przikry człowiek ták w mowie/ yako y w obyczayách. Mącz [18]a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»(nie tyle, tak) mowa, (a(l)bo, ale i, jako, ni, też) pismo (a. pisanie, a, scripta)« [szyk 12:5] (17): [chodzili apostołowie] náwracáiąc lud ſproſny ná krześćiáńſką wiárę/ ták przez piſánie iáko przez mowę BielKron 143; Mącz 20c; WujJud B2 przedm; MycPrz II B2v; WierKróc B3v; CzechRozm 15, 20v; CzechEp 72 [2 r.], 73 [2 r.], 74, 337; ActReg 70; gdy zmartwychwſtał/ wſpomnieli vczniowie iego/ iż o tym mowił: y vwierzyli piſmu/ y mowie [Scripturae et sermoni] ktorą wyrzekł Ieſus. WujNT Ioann 2/22, s. 453; SkarKazSej 703a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»mowy i postępki« (1): więc y zmow y zpostępkow wasni nie ladaiakie ActReg 106. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»mowa, (abo) powieść« = sermo atque oratio Modrz (2): kto w mowie/ ábo we wſzelákiey powieśći [...] nic nie będźie miłował zmyślonego ModrzBaz 17v; Dictum ‒ Mowa, powieſc. Calep 320a.

»mowa i racyja« (1): ieslim winien niech moia mowa y racye mieysce maią vwm, a za zdraicę mię nie mieycie ActReg 50.

»rozum i mowa« (1): Bo widzę iż ći ſie rozum y mowa zmieniła [...] biała głowa Gdy ſtraći wſtyd iuż ni rozum ani żadne ſlowa Cżo ſie ku cznocie ſciągaią iuz iey nie ſmakuią RejJóz E8.

»rzecz, (a, albo, i) mowa« [szyk 4:3] (7): Breviloquium, Skrocona rzecz álbo mowá. Mącz 26d; Prosa, Rzecz á mowá która nie rimem/ to yeſt wierſzámi oſięgniona yeſt. Mącz 327a; BudNT Ii6 [2 r.]; CzechEp 46, 149; Calep [863]b.

»skutek i mowa« (1): Nieprzyłątzę ſię ku rádzie ſkutkiem/ y mową/ ktora by ſię ſćiągáłá/ náprzęćiwko [!] Pánu náſzemu Papieżowi KrowObr 128.

»słowa, (a, abo, i) mowa« = verbum et sermo PolAnt [szyk 6:5] (11): MurzNT 101; Vocabula rerum construere, Mowę/ Słowá náydowáć. Mącz 422d; BudBib Iob 15/3; Prawdę mowią/ gdy to tylko o ſłowách ábo mowie trzymáią CzechRozm 146; PaprPan P2; CzechEp 123, 279 [2 r.]; ReszPrz 65; SkarKaz 484a; KlonFlis D4.

»(tak) mowa, (a, a(l)bo, ani, i, jako (i)) sprawa« [szyk 7:3] (10): KwiatKsiąż A2v, D2; kiedy kto ma tę chorobę/ iż ták w mowie/ iáko y w ſpráwie ſwey káżdey/ widzian być chce. GórnDworz E8v, L8, M5v; áby ſobie w ſpráwách y w mowie [ad ea dicenda et agenda] ták pocżynáć vmiał/ iákoby ſię ztąd y obycżáie iego bez nágány być pokázowáły ModrzBaz 15; CzechEp 261; Calep 847a; WujNT 30; VotSzl A4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»mowa a szemranie« (1): ktorzy prozną mową á zbytnym ſzemranym y vſty falſzywemy chwalą pana Boga SeklKat Q2v.

»mowa a twarz« (1): mową a twarzą byliscie tam w sobie życzliwi, ale serce od serca mniemąm daleko. ActReg 129.

»(ni, tak) mowa i (a, abo, jako, ni) uczynek« = opus et sermo, verbum et opus Vulg [szyk 11:4] (15): PatKaz III 149v; SeklKat Q4v; GrzegRóżn O; KwiatKsiąż Mv; Mącz 79d; GórnDworz I5, L8v; O Iezuśie Názáráńſkim/ ktory był mąż Prorokiem/ mocny w vcżynku y w mowie [potens in opere et sermone Vulg Luc 24/19] przed Bogiem/ y wſzytkim ludem. MWilkHist I4; CzechEp 125; KochCn B3; WujNT Luc 24/19, Act 7/22, Col 3/17, 2.Thess 2/17 [16]; SkarKaz 420b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»mowa a upominanie« (1): thákie náwrocenie wielkości/ zá náſzą mową á vpominániem/ pochodziło. RejPosRozpr b4v.

»mowy i wota« (1): y otworzyli [ludzie] yſzy ná mowy/ y ná Wotá twoie OrzRozm A3v.

»mowy abo wyroki« (1): iż piſmo ś. zámyka w ſobie ſłowá y mowy/ ábo wyroki/ Boże. CzechEp 123.

»mowa i wyrozumienie« (1): ktorzy mowę ich [trojczaków] y wyrozumienie gánią/ á przedſię trzech Oycá/ ſyná/ y duchá wyznáwáią/ y káżdego bogiem názywaią. CzechRozm 18v.

»życie i mowa« (1): A práwie niewiem ieſli zbytecżnicy/ złodźieie/ gwałtownicy ludźi/ ták dálece ſzkodzą dobrym obycżáiom/ iáko łgarze/ ktorzi w żyćiu y w mowie [et in vita et in sermone] płochość okázuią ModrzBaz 60.

W przen (33): RejWiz 101v; Leop Sap 18/15; OrzQuin S4v; CzechRozm 16; iſz mowá ich [arian] iádem węże przechodzi. SkarŻyw 57; zmyślony y chytry Chrześćiánin: máiący dwá rożki/ iákoby báránkowe: lecż mowę ſmokową CzechEp 380; Kátholicka łáſkáwość cztery im [heretykom] látá do vpámiętánia náznáczyłá: iedno żeby mową ſwoią ludźi nie zárażáli. SkarKazSej 688a.

mowa czego [= zawarta, podana w czym] [w tym: Pisma Św. (7), słowa bożego (1), Starego Testamentu (2)] (10): GrzegRóżn H3v, K4v; CzechRozm 200; Komu służą mowy stárego Testámentu Boguli: cży li ſynowi cżyli Troycy. CzechEp 279 marg, 68, 190, 198, 227, 298, 352.

mowa o kim (1): Mowá o Pánie Kryſtuſie/ niechay w was mięſſka obfićie we wſzelákiey mądrośći. KrowObr 66v.

W porównaniach [zawsze jako comparatum] (6): KromRozm I N3; A mowa ich wiada ſię iákoby piekielny ogień [Et sermo eorum ut gangrena pastum habebit] BibRadz 2.Tim 2/17; ktorzy z byſtrych rozumow twoich/ iáko z ſáydaká iákiego wypuſzcżáią/ rozmáite mowy y powieśći/ iákoby nieiákie ſtrzały NiemObr 96; á mowa ich ſzerzy ſię iáko káncer [Et sermo eorum ut cancer serpit] (marg) iáko Gángrena. (‒) WujNT 2.Tim 2/17 [idem] s. 738; Mel in ore, verba lactis: Fel in corde: nil in factis. Ktore ſłowá tákem ná Polſkie przetłumácżył ná prętce. [...] W vśćiech miod: Iák mleko mowá: W ſercu żołć: Iáłowe słowá. KlonWor ded**2v.

Frazy: »mowa [czyja] na (a. za) wiatr(y) idzie (a. bieży)« (2): A moiá prózna mowá przécz zá wiátry bieży KochPieś 29; Nápominánia iuż ſię ſwego wſtydzę. Gdy prozno ná wiátr idźie moiá mowá/ Y płonne ſłowá KlonFlis D4.

»mowy serca skrwawiły« (1): lecz twoie mowy ſercá nam ſkrwáwiły. GosłCast 19.

Zwroty: »mową łowić« (1): Baczę że mię tą twoią chytrą mową łowiſz GórnRozm A4.

»za wiatr poczytać mowy« (1): Izáli [...] lekce poważyćie słowá roſpacżáiącego? á za wiátr (pocżytaćie) mowy z fráſowánego [Nonne ad increpandum sermories cogitabitis et in ventum eloquia desperati]? BudBib Iob 6/26.

»na szrot puścić mowę« = rozpuścić język, nie panować nad tym, co się mówi (1): Pátrzay by ſie nieochynął Bárżoś ná ſſrot puſćił mowę [...] Vtrátniki/ białe głowy Ruſſaſz zuchwáłemi ſłowy RejRozpr I.

bibl. »wylewać mowę z płaczem« (1): Nie wzgárdzi proźby śieroty/ áni wdow: ieſliby wylewáłá mowę z płácżem [si effundat loquelam gemitus]. Leop Eccli 35/17.

»mową zabijać« (1): Zdrádne/ przećiw mnie/ ięzyki puſzcżáli/ A iádow pełną mową/ zábijáli GrabowSet R2.

Wyrażenia: »drzwi mowy« (1): áby nam Bog otworzył drzwi mowy [ostium sermonis] ku opowiedániu táiemnice Chriſtuſowey WujNT Col 4/3.

»jadow pełna mowa« (1): GrabowSet R2 cf »mową zabijać«.

a. Wypowiedź dotycząca przyszłości, zapowiadająca ze strony mówiącego coś dobrego, czyli obietnica lub coś złego, czyli groźba; sermo Vulg (43):
Fraza: »spełni (a. wypełni) się, ziści się mowa [czyja]« (2:1): iż prawdziwie ſie z iſzcżą á wypełnią mowy moię [ = Boga] [quia vere complebuntur sermones mei] przećiwko wam ná złe. Leop Ier 44/29, 2.Par 1/9.
Zwroty: »mowę mowić« (1): A ták teraz Pánie/ mowá ktorąś mowił ſludze twemu/ y o domie iego/ niechay będzie vtwierdzoná [sermo ... confirmetur] ná wieki/ á vczyń iákoś mowił. Leop 1.Par 17/23.

»mowę obiecać« (1): A ták teraz Pánie Boże ſpełń ſie mowá twoiá [impleatus sermo tuus; niech ſie wypełni ſłowo twoie WujBib]/ ktorąś obiecał Dawidowi oycu moiemu Leop 2.Par 1/9.

α. W tekstach Ewangelii i w dysputach teologicznych zapowiedź, obietnica Boga Ojca dotycząca zesłania Syna Bożego; sermo, verbum Vulg, PolAnt (26): ták mowi [Jan Ewangelista] iż ná pocżątku ábo naprzod byłá mowá [...] onęż to mowę względem pewnego iey wypełnienia/ y ſkutkow ktore ſie w niey pokázowáć Boſkie y Zacne/ miáły Bogiem názywa CzechRozm 25, 25; CzechEp 256, 261 [2 r.], 276, 277.

mowa o kim (5): iż nápocżątku ábo napierwey ſkoro po ſtworzeniu narodu ludzkiego/ á wnet po vpadku rodzicow náſzych/ byłá mowá v ſámego Bogá/ o tym Jezusie Chriſtuſie/ ktorego Bog obiecował y cżáſu ſwego wedle obietnice dał. CzechRozm 26v; 25 [2 r.], 26v [2 r.].

W przeciwstawieniu: »słowo ... mowa« (1): żeby nie ſłowem ále mową ſłowá Janowe [...] miáły być przekłádáne CzechRozm 42.

Frazy: »mowa była (a. bywała) u Boga, u ludzi« (5:1): [Jan Ewangelista] rzecż ktora byłá/ o ktorey ſie Bog ſam z ſprzodkámi náſzymi vmawiał y onę im obiecował/ opiſał: Y to o niey powiedział/ że tá mowá/ o obiecánym Meſiáſzu Jezuſie Chriſtuſie/ dawno byłá v Bogá CzechRozm 25; o ktorym [Synu Bożym] ieſzcże ſkoro od początku/ nie v ludzi tylko/ ále też y v ſámego Bogá/ ktory go dáć ſlubował mowá bywáłá. CzechRozm 26v, 25. [2 r.], 26v; Boć by ty tám mowy w Bogu [lege: u Boga] nie były/ iáko zátáionego y zákrytego/ ále iáko otworzyśćie wſzytko y ſkutecżnie cżyniącego. CzechEp 257.

»mowa ciałem była, się zstała« (1:1): BudNT przedm cv; ſkoro [...] obietnicę Bożą ná pocżątku vcżynioną od Bogá/ y ſkońcżenie ábo wypełnienie iey opiſał [Jan Ewangelista]/ powiedźiawſzy iż ſię oná mowá ćiáłem/ to ieſt cżłowiekiem sſtáłá CzechEp 210.

Wyrażenie: »mowa (była) boża, bośka« [szyk 4:1] (4:1): CzechRozm 26v; Gdźie zgołá cżyniąc porownánie między mową Bożą/ przez Anioły y Moiżeſzá w ſtárym Teſtámenćie powiedźiáną/ á między mową Bożą przez Iezuſá Chriſtuſá w nowym przymierzu vcżynioną CzechEp 281, 210; WujNT przedm 7.
Szeregi: »Logos, to jest mowa« (1): on [Beza] ſam ták wykłáda, że Logos tho ieſt mowá znácży obietnicę w pierwſzey káp[itule] Ianowey. CzechRozm 25 marg; [Toż też rozumieć maſz otym ſłowku Logos/ to ieſt mowá: ktore kilká dzieſiąt ma ſwego znácżenia w piſmie świętym. Z ktorych tu niektore pokażę. CzechNT ++2].

»mowa, to jest obietnica« (1): ſkoro nákrotce mowę/ to ieſt obietnicę Bożą ná pocżątku vcżynioną od Bogá/ y ſkońcżenie ábo wypełnienie iey opiſał [Jan Ewangelista] CzechEp 210.

»rzecz albo mowa« (1): A ták/ y tu było przełożyć/ Et ſermo ille caro fuit. A oná rzecż (álbo mowá) ćiáłem byłá. BudNT przedm cv.

»słowo abo mowa« (3): CzechRozm 25v; Bo iż ſłowem/ ábo rácżey mową/ názywa Ian onę obietnicę/ tedy ſię ten temu dźiwowáć nie może/ kto świádom ieſt ięzyká Hebreyſkiego/ w ktorym tych ſłow niemáſz obiécuię/ obiecał/ obietnicą. Ale tylko/ rzekł: á ſłowo abo mowá. CzechEp 306.

β. W chrześcijańskich tekstach teologicznych: Jezus Chrystus Syn Boży (14): co X.K. mowi: pan Chriſtus ieſt ſłowem według boſtwá/ á według poięćia náſzego ieſt też y mową z ſtrony cżłowiecżeńſtwá/ przez ktore boſtwo poznawamy. CzechEp 143, 143 [4 r.], 254.
Zestawienie: bibl. »Mowa Boża« = imię Syna Bożego (3): A rzekáią imię iego [o Chrystusie] mowá Boża [vocatur nomen eius Verbum Dei]. (marg) Al: słowo Boże (‒) BudNT Apoc 19/13; przeto my/ ná tym ſámym prawdziwym cżłowieku/ prawdziwym też y właſnym ſynu Bożym z ducha ś. pocżętym/ (mową Bożą názwánym) przeſtawamy CzechRozm 55, 48v.
Szeregi: [»mowa, to jest Jezus, Syn Boży«: Ná Pocżątku byłá Mowá/ tho ieſt/ Iezus Syn Boży SocGrzeg 12, 13.]

»logos to jest mowa« (1): iáko o ſynu [Bożym] Fiłip Melánkton nápiſał/ mowiąc: iż ſyn názywan bywa obrázem y λoγoσ/ to ieſt mową. Ieſt tedy obraz myślą oycowſką vrodzony CzechEp 256.

»słowo abo (a) mowa« [szyk 3:1] (4): Tákże też iedno ſłowo ábo mowę/ to ieſt λoγoν, ktorym zowie ſyná Bożego wyſtáwiwſzy/ okázuie CzechEp 240, 143 marg, 240, 276.

b. Wypowiedzi wzajemne między ludźmi, rozmowa, dialog, narada (24): LibMal 1554/188v; Bárzom was rad ſłuchał/ y wmietowáćiem ſye wam w rzeczy niechćiał/ gdyż ſye zgadzatá wewſzem/ á wmiátáć ſye w mowę zgodliwą á ſwą przećiwną wtáczáć/ nic inego ieſt/ iedno w táńcu komu nogę podmiátáć OrzRozm K4; GórnDworz I8v; Tyś ſam tę mowę zaczął/ leć iá każeſzli rad prżeſtánę. GórnRozm C4.

mowa około czego (3): bo téż to co ſye iuż mówiło/ vkróći nam mowy około tych Dyálógów drugich. OrzQuin H2; WujNT 1.Tim 1/4; SkarKaz 277b.

mowa o kim, o czym (5): RejFig Ee; OrzRozm L2 marg; GórnRozm E; gdy o wyiachaniu krolewskim z Crakowa mowa była pokazował ze to nie z niego poszło ActReg 72, 128.

mowa czyja [zawsze: nasza] (3): CzechRozm 201; Więc mowmy/ choćia z tey náſzey mowy nie vrośćie to żeby ſię co w Polſcze odmienić miáło. GórnRozm C4, H3.

W charakterystycznych połączeniach: mowa porządna, zgodliwa; była się wszczęła.

Zwroty: »mowę czynić« [szyk 1:1] (2): BOgáty pijánicá związał ſobie głowę/ Doktorowie ſie zeſzli/ cżynić o tym mowę. RejFig Ee; Diximus quadantenus in mentione auri, Mowiliſmy częśćiá [!] przy tey mowie ktorąśmy cżinili o złocie. Mącz 334c.

»mowy mie(wa)ć« [w tym: z kim (1), miedzy sobą (1)] (2): Z przyiacielem nie długie mowy mieway, ale długo przyiacielſtwo zachoway BielŻyw 51; MWilkHist I3v.

»rozerwać mowę« (1): bo wnet gospodarz przyszedł niewiem iesli casu czy umyslnie rozerwał nąm mowę. ActReg 102.

Wyrażenia: »w odmiany mowa« (1): Sermocinor ‒ Rozmawiam, na odmiane mowię. Sermocinatio, colloquium. — wodmiani mowa. Calep 972b.

»skryta [= sekretna] mowa« (1): Nie wnoś w.m. pánie Derſniáku thego obycżáiu do nas/ bo tákowe znáki/ ábo y ſkryta mowá/ cżymśi niedobrim pachnie. GórnDworz Cc5v.

»zobopolna mowa« (2): Iż ſię nie mogę zobopólną mową Vmáwiáć ztobą/ rad y nie rad muſzę Zléćić to piſmu KochFr 101; KochPam 82.

α. Temat rozmowy (1): Iám o electiey tylko (prżypomináiąc Wolność náſzę) z tobą mowić chćiał/ á ty daley rośćiągaſz mowę. GórnRozm C3v.
c. Przemowa, przemówienie, oracja; kazanie; oratio Mącz, Calep; sermo Mącz, Vulg; αctio, dictio Mącz; oratus Calep; verbum Vulg (102): OrzRozm Q3v, S; Conclusio, vel Cumu1us, et Peroratio, Oſtáteczna część rzeczi/ Zámknienie álbo dokonánie mowy Mącz 106c; Pericope, [...] amputatio, Odtrącenie/ odcięcie/ álbo oderznienie yedney ſztuki álbo częśći od cáłey mowy. Mącz 291b; Synchysis, Confusio, Zatrudnienie/ Zámotanie w mowie Mącz 437a, 5d, 11d, 37c, 60a, 61d (18); Prot A2v; WujJud przedm A2v; Názáiutrz Károluſſá Krolá pozdrawiáli/ Y poſelſtwo ozdobną mową ſpráwowáli. StryjWjaz A4; ActReg 22; Concludo [...] claudo, constringo, cogo, comprehendo Ponitur etiam pro perorare: id est orationem terminare — Mowę zawierąm. Calep 233b; Declamo – Mowi czinię, czwicze ſzie w miſzlionich oraciaach. Calep 291a; Epilogus, Peroratio, conclusio, postrema orationis pars. ‒ Zamknienię mowy. Calep 367a, 291b [2 r.], 364b, 408b, 423a, 764a (13); [Perykles] gdy miał mowę iáką cżynić/ wprzod tego ſobie życżył/ áby ſłowo byſtre z vſt iego nie wyſzło Phil G3; OrzJan 72; máiąc wyiecháć názáiutrz [Paweł apostoł]: y przedłużył mowę [sermonem] áż do pułnocy. WujNT Act 20/7, Act 15/32, 20/2; Sędźióm źiemſkim Król Káźimiérz tu roſkázuie, żeby ſie nie dáli rozćięgáć ſtronóm w długich mowách, czyniąc Prze y Odeprze SarnStat 45, 46; KmitaSpit C6v; GosłCast 56.

mowa do kogo (5): OrzQuin K3 marg; ActReg 59; Homilia ‒ Mowa, rzecz do poſpolſtwa. Calep 486a, 232b, 822a.

mowa ku komu (2): Cygnea cancio [...] ná oſtátecznym pożegnaniu pieśń á rzecz y mowá ku komu. Mącz 76b; CzahTr I.

mowa o czym (1): Ia ſię do przedśięwziętey mowy mey/ o obronie oyczyzny náſzey wrocę VotSzl B2v.

mowa czyja [w tym: pron poss (11), G sb i pron (4), ai poss (1)] (16): KromRozm II g3; OrzRozm Q3v, Q4, S; OrzQuin K3 marg, T; Płocki Biſkup gdy ſkońcżył rzecż Ciceronowę/ Bibrák Kánclerz Krolewſki zácżął ſwoię mowę. StryjWjaz B4; SkarŻyw 88; ZawJeft 35; Offensus był barzo tą mową Pana Marszałkową Pan Kanclerz ze dwu przyczyn. ActReg 4, 50; LatHar 78; PowodPr 47, 85; VotSzl B2v; CzahTr I.

Z przytoczeniem w funkcji przydawki dopełniającej [w tym: z zapowiednikiem „taka” (1)] (3): Záwoławſzy ná ſwoie/ bárzo głátką mową/ Nie o nas bráćia idźie/ coſmy tu ſą głową. Ale iákie nas krzywdy od nich potykáły. KmitaSpit B4v; Ku źiemi Węgierſki mowa Adámá CZAHROVVSKIEGO. TObie Węgierſka źiemio ſłużąc ſwą vbogą/ Krwią [...] Nie żáłowałem zdrowia áni koſztow moich. CzahTr I, Gv.

W połączeniach szeregowych (2): Membrum [...] też część wſzelákiey rzeczy yáko mowy/ powieśći/ kazánia Mącz 214d, 5d.

W charakterystycznych połączeniach: mowa bystra, czysta, długa (7), doskonała, dowodna, foremna, gładka (2), jasna, krotka (3), niekstałtowna (2), niemisterna, nieochędożna, niesmaczna, niewięźbita, niewywierzysta, okazała, ozdobna (2), piękna (2), pobudzająca, poważna, prosta, przystojna, roztropna, sroga, surowa, wdzięczna, wyniesiona [= przesadna], zdradliwa, żałościwa; mowy dokonanie, dokończać, dokończenie, początek (3), poczęcie (3), zamknienie; mowę (u)czynić (4), zawierać; w mowie się ćwiczyć (a. ćwiczący) (2), zamotanie, zatrudnienie.

Wyrażenia: »krasna mowa« (1): ktoś záwołał głoſem práwie głośnym/ Co po tych kráſnych mowách KochOdpr C2v.

»rozstrzelana mowa« (1): Sermo abruptus seu abrupta oratio, Roſtrzelána mowá która nie wywieżyſta [!] álbo nie wieźbita yeſt/ gdzie ſie yedna ſententia nie dzierży drugiey Mącz 360d.

»wydwarzana mowa« (1): Z náuki tey/ przyſzły długie/ y wydwarzáne mowy/ ktore y zátrudniáią rzecży wſzytki/ y cżynią długie ſeymy GórnDworz G5.

»mowa wywodna« (1): Suffragator – Ten ktori przizwalia mowa wiwodną napotwierdzeniu rzeczi pozadanei. Calep 1027a.

Szeregi: »mowa, (albo, i) kazanie« [szyk 3:2] (5): KromRozm II g3; SkarŻyw 472; Concionatorius – Przinąlezącij do kązania, do mowij. Concionalis ‒ Spoſobnij do mowij, do kaząnią. Calep 232b; GostGospSieb +3.

»tak mowa, jako i księgi« (1): y każe [św.Paweł] ſię tákich nowowiernikow/ ták mow iáko y kśiąg wiárowáć WujNT 575.

»bądź mowa, bądź list« (1): dźierzćye dánya/ ktorycheſcye ſye náuczyli bądź przez mowę náſſę álbo kazánye/ bądź też przez liſt [sive per sermonem sive per epistulam nosiram Vulg; choć vſtnie/ choć przez liſt náſz WujNT 1.Thess 2/14]. KromRozm II g3.

»mowa, oracyja« (2): Astringere orationem numeris, Mowę orácią rymem/ wierſzámi γczynić Mącz 421b; Calep 291b.

»rzecz, (a, albo, i) mowa« [szyk 6:5] (11): Argumentosa oratio, Gruntowna á dowodna rzecz á mowa. Mącz 16a, 36a, d, 56c, 76b, 86d, 270a, 364d; Calep 486a, 739b, 787a.

W przen (2):
Wyrażenia: »gościniec mowy« (1): potrzebá żebym ſię trochę z gośćińcá zácżętey mowy vnioſł WysKaz 14.

»złota mowa« (1): Poſelſtwo cżyniąc złotą mową ſwoią [św. Jan Chryzostom] ze lwá/ owcę vcżynił: y z Ceſarzem go poiednał. SkarŻyw 88.

α. Opowiadanie, przypowieść, bajka (7): Powiedz káżdy z nas tákową mowę [sermonem] ktoraby przechodziłá inne: á cżyiá rzecż [sermo; mowá WujBib] okaże ſie być mędrſſa niżli drugiego/ da mu Krol Dáryuſz dáry wielkie Leop 3.Esdr 3/5.

mowa czyja (2): MurzHist O; Ktory z ſzalonym mowi iákoby mowił do drzemiącego/ bo gdy dokończy mowy ſwey [in fine narmtionis] pyta ſię/ Coż to ieſt? BibRadz Eccli 22/9.

Wyrażenie: »mowa zmyślona« (1): Fabula – Fabuła, baika, mowa zmisloną, wimisł. Calep 402b.
Szereg: »mowa i (albo) przypowieść« (2): KwiatKsiąż A; Lecz y wſzytkim piękna zabáwá doſtawánie mądrośći/ y pámiętánie roſtropnych mow y przypowieśći y wykłádu ich. SkarKaz 80a.
β. Okres w przemówieniu (1): Periodus [...] circuitus ambitus vel clausula, Cáła zupełna ſentencia álbo mowá w rzeczy Mącz 291b.
d. Fama, wieść, pogłoska, rozgłos; sermo PolAnt, Vulg (9):

mowa o kim, o czym (2): A tam ſłáwa (marg) mowa (‒) o nim [sermo de illo]/ tym śię więcyi roſchodźiła MurzNT 173 marg; RejWiz 99v.

Ze zdaniem dopełnieniowym w funkcji przydawki dopełniającej (1): Gruchnęłá tedy tá mowá [sermo iste] miedzy bráćią/ iż on vczeń nie vmrze. WujNT Ioann 21/23.

W połączeniu szeregowym (1): Proſzę was żebyśćie ſię nie rychło poruſzáli od ſmyſłu/ áni ſię trwożyli/ áni przez duchá/ áni przez mowę/ áni przez liſt [neque per spiritum, neque per sermonem, neque per epistolam PolAnt 2.Thess 2/2]/ iákoby od nas (nápiſány) BudNT przedm b8v.

Wyrażenia: »mowa pospolita« (1): ſtąd [pewna białogłowa] ſie go [pewnego mężczyzny] telko dziwnie rozmiłowáłá/ iż ludzie o tym mowili/ iákoby ſnim miáłá mieć porozumienie. Ia ták mnimam/ iż oná mowá poſpolita/ ktora iákoby przyznawáłá godność iego iey go zdrożyłá GórnDworz Cc4v.

»sławna mowa« (1): Lukrecia cnotliwa chociay byała głowá/ Przedſię o iey zacnośći y dziś ſławna mowá. RejWiz 99v.

Szeregi: »mowa i chwała« (1): Ktorych kxiąg zácnośći żadny cżłowiecży ięzyk/ żadná mowá y chwałá/ doſtátecznie ſchwálić nie może. Leop Vvv.

»mowy i podania« (1): te wszystkie mowy y podania ktore za okazyą bez pochyby się rozwiodą. Na tym iednym fundamencie sadzic się muszą ActReg 149.

»sława, mowa« (2): MurzNT 173v marg; Fama et Famen, Sławá/ Mowá. Mącz 188c.

»mowa, wieść« (1): Populo vacare, O poſpolite mowy/ wieśći niedbać. Mącz 472a.

2. Porozumiewanie się, mówienie, przemawianie; głoszenie (57):
a. Słowami ustnie lub na piśmie; sermo Mącz, Modrz, Vulg; lingua Mącz (56): była marya [...] wſerczu pokorna wſlouye uazna wumyſzle roſtropna wmouye rzatka veczczyenyu uſtauyczna PatKaz III 109; GlabGad Cv, Dv; KromRozm III B7; BielKom E7v, G3; RejZwierz 27; BielKron 7v; KwiatKsiąż Kv [2 r]; Infandus, Niewimowny/ Co ſie nie godźi álbo nie może być mową oſięgniono. Mącz 118d, 325b; Rádem temu pánie Kriſki/ iż w.m. y wcżorá/ y onegda máło ſie ſpráczował mową/ bo teraz beſpiecżniey to w.m. roſkażę/ ábyś they ſzcżęſliwey miłośći náucżył Dworzániná GórnDworz Kk8, E7, F6v, X; WujJudConf 153v; ModrzBaz 92; KochPs 107; SkarŻyw 206; ZNam ia dobrze iey mężá/ [...] Chromy y iednooki/ záiąka ſie w mowie BielSjem 10; Inculco – Vſtawną mową wlepiam, wmawiąm. Calep 524a; WujNT Act 14/11; SiebRozmyśl H4v; CiekPotr 61; KlonFlis F2v.

mowa czego (1): Przeſto teſz S. Páweł Ewanielią Swiętą zowie/ przepowiedánie łáſki y mowá poiednánia z Bogiem. KrowObr 44.

mowa przez kogo (1): o rozmáitym okázowániu y obiáwiániu/ o widániu y mowie Bożey/ przez Anioły CzechRozm 40v.

mowa o czym (2): SienLek Vuu3; Magniloquentia – Mową o rzeczach wielkich. Calep 629b.

mowa czyja [w tym: pron poss (2), ai poss (1)] (3): A ták/ nie chcząc ia/ áni mogącz być długim w ſwey mowie/ á prowádząc ku końcu rzecż zácżętą [...] ták powiedam GórnDworz Eev; CzechRozm 40v; WujNT 1.Cor 2/4.

W przeciwstawieniach: »mowa ... skutek, słuchanie« (2): gdyby [...] nie byłá iákoby rozdwoiona Rzeczpoſp:/ mnieyby mowy było/ á ſkutku więcey. GórnRozm M4; Człowiek ma być prędkim ku ſłuchániu/ á leniwym do mowy y gniewu. WujNT 785.

W połączeniach szeregowych (3): áby w iedzeniu/ w piciu/ w mowie/w ſtaniu/ w chodzeniu/ przyſtoinie ſobie [uczniowie] pocżynáli. GórnDworz Ff2v, V7v; CzechRozm 40v.

Zwroty: »mowę przer(y)wać, mowy przerwanie, mowy przerywacz, rozrywca« [szyk zmienny] (2:1:1:1): Ták podoba mi ſye tá roznicá twoiá [...] iż Krolá Polſkiego oddźielaſz ták od pogáńſkich/ iáko też y od Krześćijáńſkich Krolow innych [...] álem ia podobno zgrzeſzył/ żem ći mowę przerwał? OrzRozm L4v; Interpello Est loquentem vel aliquid agentem interrumpere ‒ Przeriwam mowe, wpadam w drugiego rzecz. Interpellatio, Interloquutio, interruptio, impeditio – Mowi przerwanię. Interpellator, Inventor, qui interrumpit sermonem aut aliud aliquid agentem. – Mowi rozriwca, przeriwac. Calep 553a.

»w mowę wpadać, wtrącić się; wpadnienie, wtrącenie się w mowę« [szyk zmienny] (1:1;1:1): Interfaris, Interfatur, interfari interpellare, loquentem interrumpere – Wtracicz ſie w mowę. Interfatio, Interpellatio – Wtracenie ſie w mowe. Calep 551a; Interloquor, Interpello, alterius loquentis orationem interrumpo – W mowe wpadam. Interlocutio, Sermonis interpositio, interpellatio – Wpadnienię wmowę. Calep 552a.

Wyrażenia: »obyczaj, sposob mowy« (2:2): Pan Spytek Iordan Woiewodá Krákowſki/ y zali on nie ieſth Orator/ w Rádźie krotki á ſłodki: ktory obyczay mowy HOmerus [...] bárzo chwali. OrzRozm Q3v; RejPosRozpr cv; CzechRozm 200 [2 r.].

»prożna mowa« = mówienie na próżno (1): bo gdzie kto trudnie/ á vwikłáno mowi/ iż to nie może wniść záraz w głowę/ á w wyrozumienie ludzkie/ ták to ieſt prożna mowá GórnDworz F3v.

»w przypowieściach mowa« (1): O zwyczáiu y przyczynách tákiey w przypowieśćiách mowy/ y o trudności piſmá ś. SkarKaz 80a.

Szeregi: »(i) mowa i kazanie« (2): Bo po mowie y kazániu/ groby świętych napierwſze/ záprawdę/ máią mieyſce/ iſz duſze łudzkie [!] ná święte pátrząc/ iemi ſię ku ich náſládowániu pobudzáią. SkarŻyw 132, 201.

»mowa i przepowiedanie« [szyk 1:1] (2): KrowObr 44; á mowá moiá y przepowiedánie moie [sermo meus et praedicatio mea] nie było w przyłudzáiących mądrośći ludzkiey ſłowiech WujNT 1.Cor 2/4.

»ani skutek ani mowa« (1): áby [nieznajomi] [...] mieli go [dworzanina] za thákiego/ zá iákiego ſie mieć ſam chcze: chociażby ieſzcże nic áni ſkuthkiem/ áni mową nie pocżął ſobie. GórnDworz L8.

»(tak) mowa albo (jako i) sprawa« (2): áby cżłowiek ták z mową/ iáko y s ſpráwámi namniey ſie nie wydwarzał/ iedno niedbále iákoś á wrzkomo tego ſobie niemáiąc ni zacż wſzytko cżynił GórnDworz E7; Calep 453b.

»tak mowa, jako i śpiewanie« (1): Głos barzo rzezny á miąſſzy tak w mowie iako y w ſpiewaniu cżłowieka też grubego rozumu znamionuie GlabGad O3v.

b. Gestami, znakami (1): brał od nich [Alonsus od mieszkanców wyspy] Perły rozmáithe/ białe y cżyrwone zá ſkło/ zá dzwonki/ zá igły/ przez znáki ſie ſnimi ſpráwuiąc w mowie. BielKron 443v.
3. Sztuka przemawiania, retoryka; sermo Vulg (13): GliczKsiąż K7; BielKron 253; In dicendo exercitatus, Dobry wymowcá/ Wyćwiczony w mowie. Mącz 14c; PaprPan P2, Q3; SkarŻyw 328; Pindarus też bárzo chwalił Epáminondá Thebáńſkiego/ ktory będąc biegły w mowie/ máło iednák mowił. Phil G; WujNT 2.Cor 11/6, s. 645.

W połączeniach szeregowych (2): yáko Fenix Achileſowi nye tylko w mowye/ w náuce/ ále też y w ſpráwách/ w obycżáyách wodzem był. GliczKsiąż L6v; Krolu [...] kto ćiebie nie mnieyſzy? práwie bez rownośći/ W rádźie/ w mowie/ w dowćipie/ w vmyſłu miernośći? SzarzRyt C2v.

W porównaniu (1): Sendiwoy Cżarnkowſki Koronny/ Referendarz w mowie iák Cicero ogromny/ Od wſzytkiey Sláchty w obec Krolá pozdrawiáiąc StryjWjaz Cv.

W charakterystycznych połączeniach: w mowie biegły, bezpieczny (2), niemniejszy [kogo], nieumiejętny, ogromny, prostak, sławny, wyćwiczony.

a. Talent krasomówczy (1): Iedno iż rożne ſądy/ rozdał [Bóg] w náſze głowy/ Ciebie mądrym vrodźił/ á mnie nie dał mowy. KmitaPsal A5.
4. Formułowanie wypowiedzi, sposób mówienia, wysławiania się; styl (78): BibRadz *5; Laconismus, Id est, breviloquentia, Krótka mowá/ yáko Spártani zwykli mówić. Mącz 181b; Macrologia Latine longa oratio vel longus sermo, Długa mowá Mącz 203a, 197c, 220d, 221d; ludzie ták powiedáią/ że to naycudnieyſza mowá/ kthora ieſt podobna pięknemu piſániu GórnDworz F3v, F2, F3v; HistRzym 41v; RejPos 313; ále ták ſtráſzne powieśći/ tłumácząc ochędoſtwá mowy ſzukáć/ niebezpiecżna rzeci ieſt. BudBib b3v; Powieda tám/ że Láćinicy kśięgi ſwoie/ dla cudney mowy pokázili BudNT przedm c5v; iż ieſt Synechdochica locutio/ to ieſt mowá táka/ ktora dla iednego/ y drugich przykłada/ iáko dla iedney właſney mátki może y oycżymá názwáć z nią weſpołek rodźicámi. CzechRozm 160, 34, 107v, 139, 157; á przetoż gdy do nich kto ma mowić trzeba wſzytkę mowę odmienić [totus sermo fingendus esf] á ták zformowáć/ iákoby nie ztym co go widźi/ ále zkim inſzym/ ábo o kim inſzym mowił.ModrzBaz 59v; SkarŻyw 140; BielSjem 3; BielRozm 22; Calep 139a; GórnTroas 21; PaxLiz C2v.

mowa o kim (3): Wiemy dobrze że dwoiáka ieſt mowá w piſmie ſwiętym o Synie Bożym. Bo ponieważ Syn Boży ieſt Bogiem prawdziwym/ tedy o nim raz mowi wielmożnie piſmo/ iákże to przyſtoi Máieſtatowi iego. A iże też ieſt cżłowiekiem y Poſrzednikiem náſzym [...] tedy też wielekroć piſmo o nim mowi [...] iáko o Poſrzedniku SarnUzn F3v, F3v marg; BudBib c3.

W charakterystycznych połączeniach: mowa cudna (2), długa, krotka (3), okazała, piękna; mowy ochędostwo.

Fraza: »bywa mowa« = mówi się (1): Wiem że w ięzyku Hywreyſkiem/ to ſłowo Izrael/ gdy znacży ziemię Izraelſką/ tedy bywa ták oniem mowá/ iáko o niewieście/ albo o ziemi (in foeminino) BudBib c3.
Wyrażenia: »dworska mowa« (1): POſłał ieden Ziemiánin do Páná [...] Sługę [...] nie bárzo dworſkiégo/ Który ſye tám ſpráwował podle ſwoiéy głowy/ Nie pátrzáiąc vkłonu/ áni dworſkiéy mowy. PudłFr 25.

»gładka mowa« (3): Dobrym Krzeſcijaninem nie tego ia zowę/ Co umie diſputować/ i ma głatką mowę. KochSat B; BielRozm 27; CiekPotrŚredz )?(4v.

»mowa niewydwarzana« (1): iż ſie nikąſká o to nie ſtára [piękna białogłowa]/ áby ſie cudną zdáła: chod/ mowá/ niewydwarzána/ y wſzytko po proſtu GórnDworz G2.

»pochybna mowa« (1): Soloecismus et Soloecon, Pobłędna/ pochybna mowa [!] albo piſanie w którymkolwiek yęzyku gdy zwłaſzczá nad zwiczay a záchowánie yęziku onego nowość yáką w yęzyk wnośimy. Mącz 400a.

»pospolita mowa« = proza (3): Soluta oratio, eyn proſe Poſpolifca mowá Murm 189; BartBydg 146; Do mowy poſpolitey wierſzow podobnośći. Nie pátrząc piſáliśćie CiekPotr Średz )?(4v.

»prosta mowa« (1): Ale mi tego nigdy nie wybiieſz z glowy [!]/ Iż do Wiáry zbáwienney trzebá proſtey mowy. Prot C2.

»przestrona mowa« (1): ten ktory przed tym był zátrzyman iákim niedoſtátkiem mowy/ tedy będzye przeſtroną mową á prędkiemi ſłowy obdárzon RejPos 313.

»rymowna mowa« = conclusa a. numerosa oratio Mącz (3): Metrum. Latine mensura Miárá. Accipitur autem pro carmine, Miáſto wierſzów/ To yeſt rymowney mowy. Mącz 220a, 56c, 253b.

»składana mowa« (1): Są teſz y drudzy acż dowćipu prętkiego/ awſzakoſz ięzyka y wymowy nierychłego/ á takowi ſię ku składaney mowie/ y ku oracyam pochodzącym według náuki Retoryki [...] godzą. KwiatKsiąż Kv.

»wdzięczna mowa; wdzięczność mowy, w mowie« = blandiloquentia, lepor dicendi a. sermonis Mącz; suaviloquentia Calep [szyk 8:1] (5;3:1): BielŻyw 90; Hostem facunde alloquendo sibi coneiliavit, Poziskał ſobie wdzięczną mową nieprziyaćielá. Mącz 116d; Sermonis lepor, lepor dicendi. Wdzięczność mowy Mącz 189b, 197c, 497b; Affabilitas, facilitas alloquendi, comitas in sermone, facilitas audiendi ‒ Wdzecznoſscz mowij. Calep 40b; Suaviloquentia, Orationis suavitas ‒ Wdziecznoſcz w mowie Calep 1014a, 40b, 416b.

»węzłowata a krotka mowa« (1): Laconismus, Breviloquentia, brevitas in dicendo [...] ‒ wezłowata a krotka mowa. Tractum a Lacedaemoniorum moribus, quibus prolixa loquacitate nihil erat odiosius. Calep 557a.

»w rym wiązana mowa« = wiersz (1): Zábáwiam ſie tu w rym wiązáną mową GrochKal 3.

Szeregi: »mowa i język« (1): iſz duſzá tákiemi cnotami vbogácona/ mowę teſz y ięzyk dziwną wdzięcżnością okraſzoną miáłá. SkarŻyw 317.

»mowa i wymowa« (2): To czo ſie thu około mowy/ y wymowy/ mowiło [...] iżem ſie thák długo tym báwił/ vroſło to ſtąd/ żem W. miłoſciam chciał pokázáć/ iáko przemierzła rzecż ieſt/ wydwarzánie/ á ná drugą ſtronę/ iáko ſzcżyrość/ á niedbáłe iákieś cżynienie rzecży/ ma grácią. GórnDworz G, G.

a. Wyrażenie, zwrot, figura stylistyczna, wyraz, idiom (20): Obsolevit iam ipsa oratio, Záſtárzáłá ſie/ álbo wyſzłá z vożywánia [!] tákowa mowá/ nie mowiemy ták teras Mącz 262b, 3a; iż ſą tákie właſnośći mowy w káżdym ięzyku/ że w drugi ięzyk z ſtrudnośćią mogą być przełożone gdyby ſie ſłowo od ſłowá/ przekłádáć miáło. CzechRozm 127v, 133v, 140 marg.

mowa o kim (1): a nád to y ſámy mowy y terminy o Bogu/ o Chriſtuśie/ o zbáwieniu/ o vſpráwiedliwieniu/ o wierze/ o poświęceniu/ máią być licowáne CzechEp 108.

mowa czyja [w tym: pron poss (2), G sb (1), ai poss (1)] (4): Mącz 194b; WujJudConf 253; Bo káżdy ięzyk ma właſne mowy ſwoie/ ktore w inſzym ięzyku mieyſcá nie máią. WujNT przedm 19, 193.

W połączeniu z ai od nazwy etnicznej [w tym: grecka (1), łacińska (1), żydowska (1)] (3): BibRadz *5 cf »słowo a mowa«.

Z przytoczeniem w funkcji przydawki dopełniającej (2): W ćiele co cżynić y ćierpieć poſpolita mowá piſmá świętego. CzechRozm 39 marg [idem] **5.

Zwrot: »mową przezywać« (1): ácz złą myślą/ ále iednák prawdźiwą mową/ Páná náſzégo Sámáritanem/ (któré ſłowo od ſtróżá v Zydow wyſzło) źli oni ludźie przezywáli. OrzQuin D3.
Wyrażenie: »mowa Pisma świętego« (3): CzechRozm **5, 39; Graecki y Zydowſki ięzyk wiele pomagáią do wyrozumienia właſnośći mow piſmá S. WujNT przedm 19.
Szeregi: »mowa, (a) rzecz« [szyk 1:1] (2): Idioma, dr. [= dicitur] proprietas loquendi in qualibet lingua, etc., rzecz, mova BartBydg 71; Lingua, Ięzyk też mowá á rzecz oſobliwa którego narodu. Mącz 194b.

»słowo a mowa« (1): Bo ácż ſámi [tłumacze] nie do końcá w ięzyk Polſki byli wprawnemi/ wſzákże ſię im na tym doſyć zdáło/ iż ſłow á mow zwycżáynych Zydowſkich/ Greckich/ y Laćińſkich/ mocy y właſnoſći tym podawáli/ kthorzy w ięzyku ſwym przyrodzonym pierwſze mieyſce miedzy nimi trzymali BibRadz *5.

»mowa a stosowanie słow« (1): Náyduyą ſye [w Piśmie św.] y przypowyeſci/ y mowy/ á ſtoſowánya ſlow nyezwyczáyne náſſym yęzykom y poſpolitemu vżywányu. KromRozm II n4v.

»mowa i (a) termin« [szyk 3:1] (4): CzechRozm 59v; A naprzod mowy y terminy niektore pokażę/ ktorych X. K. używa: iákie nigdźiey piſmu ś. nie ſą zwycżáyne CzechEp 140, 108, 151.

b. Termin logiczny: teza (1): Thesis ‒ Mowa do pytanią. [...] Quaestio, sive argumentum, quod nobis tractandum, disputandumque proponimus. Calep 1065a.
5. Wymowa, sposób wymawiania, artykulacji, dykcja (46): gdiż przez nich [warg] mowa doſtatecżna nie może być, dla niektorich liter czo ſie w wargach zamykaią, iako ſą BFPM. GlabGad C2, Cv; RejJóz M8v; zwano [Jerozolimę] Iebuzſalem/ potym gdy ſie przemieniło w mowie b ná r/ zwano Ieruzálem. BielKron 69v; Był [Kazimierz Jagiellończyk] wzroſtu mkłego/ proſty w obycżáiach/ mowy ſzepietliwey BielKron 397v, 28, 276; KwiatKsiąż I, Kv; BielSat C2; Oczko 34; BielRozm 18; Balbutio ‒ Zaiąkam ſzie, zaczinąm ſzie w mowie, blegocę. Calep 122a, 470a, 485b.

mowa czyja [w tym: pron poss (7), G sb (1)] (8): twoia mowa ciebie wydaie [loquela tua manifestum te facit]/ bos z Galilee. OpecŻyw 112v [idem: MurzNT Matth 26/73, LatHar 696, WujNT Matth 26/73]; MurzNT Matth 26/73; BudNT Mar 14/70; LatHar 696; WujNT Matth 26/73, s. 179 marg.

W połączeniu szeregowym (1): To thu robią álchimią/ Z mądrych ſzalone gdy piją. Tu ſie wnet odmieni głowá/ Krok poſtáwá wzrok y mowá. RejZwierc [238]a.

W charakterystycznych połączeniach: mowa dostateczna (2), głośna, prędka, szepietliwa; w mowie dostatek, zacięcie (zacinać się) (2), zająkanie (zająkać się) (2).

Wyrażenia: »mowa języka« (2): [liter łacińskich] ná których wſzyſtkié mowy ięzyków wſzyſtkich [...] záſádzoné ſą, niémáſz więcéy iedno dwádźieśćiá y trzy JanNKar B3, Dv.

»świegotliwa mowa« (1): roſpuſtnym ſmiechem/ zbytnie beſpiecżną/ á ſwiegotliwą mową/ przypráwi ſie [białogłowa] o nietrefną ſławę. GórnDworz Xv.

»zemdlona [= afektowana] mowa« (1): bo y owá iedwabna poſtáwá/ ſłowá pieſzcżone/ zemdlona mowá/ (iáko ſie ná tę ſubtylność drudzy wydáią [...]) niewiem komu by ſie ná ſwyecye podobáć mogłá GórnDworz E.

Szeregi: »głos i mowa« (1): Iáko ſię ſłowo náſze wewnętrzne głoſem y mową obiáwia SkarKaz 487a.

»i pismo i mowa« (1): kłádę tu Orthográphią [...] Ianá Kochánowſkiégo [...] nie iedno rzeczą ſámą, ále y piſmem, y mową JanNKar D3v.

a. Głos wydawany przy pomocy organow mowy (17): RejKup k4v, cc3v; dla mowy áby ich [przebranych za dziewki młodzieńców] nie poznano było prawdziwych kilko białłych głow/ kthore ſpráwowáły wſzythko od innych. BielKron 320v; Nie iſzby z vſt Oycowſkich y Synowſkich ták pochodził y tchniony był [Duch św.]/ iáko ſię mowá ná powietrzu rozchodzi SkarŻyw 278; KochSz C2; SkorWinsz A3v.

mowa czyja [w tym: pron poss (2), G sb (1)] (3): A mowił to z wielką powagą i ſtatecznością twárzy i mowy ſwoiéi MurzHist H2v; LubPs hh5v; KlonŻal D3v.

W porównaniu (1): Bo ieſt mowá przyrodzona tám tego narodu [niemieckiego]/ Iákby głośne pudło ſpuścił z wyſokiego wſchodu. KlonŻal D3v.

Przysłowie: Nie trzebáćiem mowy pátrzyć/ Ale dzieie mamy bácżyć: Sąć po głośie báránkowie/ Ale po zębiech wilkowie. BierEz N2v.
Wyrażenie: »smutna, żałosna mowa« (1:1): rzekł tak [...] wielmi ſmutną mową. MurzHist L4v, R4v.
Szeregi: »mowa albo głos« (2): [flegmatyk jest] mówy álbo głoſu záprzáłégo/ nieznácznégo/ nie wdźięcznégo Oczko 34; CzechEp 154.

»mowa i słowa« (1): O ſoba [!] iego mowa i słowa barzo ważné były/ v tych ktorzy náń patrzyli abo go słu« chali. MurzHist T2.

W przen (2):
Zwrot: »mową szmergać« = mówić głośno, wybuchowo (1): Gdyby nád kupą pierza ten Kocżpergał Owák ſzturmował y tą mową ſzmergał/ Rozpierzchłoby ſię od owego gromu/ Wſzędzie po domu. KlonFlis H3v.
Wyrażenia »mowa piorunowa« (1): Tám Niemiec bárzo zágniewány/ mową Odpowie tobie práwie piorunową KlonFlis H3.
b. Wydawanie zamierzone i celowe przy pomocy narządów mowy odpowiedniego dźwięku; cmokanie albo mlaskanie (1): Poppysmata ‒ Mowa do oglaskanią kony [...] Proprie dicuntur ea vocis blandimenta quae fiunt equis indomitis cum tractatione manu Calep 822a. [Cf Poppysmata ... Czokanie/ hahákánie Mącz 312b.]
6. jęz. Język jako zasób wyrazów, zwrotów i form używanych w celu porozumiewania się; dialekt; odmiana danego języka używana w pewnym określonym środowisku; sermo Mącz, Modrz; lingua Mącz, Vulg (130): mowę ſobie zmyſlili [Cyganie] ku kradzieży godną/ áby im nikt nierozumiał iedno ſámi ſobie BielKron 261v; Przy ieźierze Kitay/ ludźie ſą cżarni/ mowy dźiwney BielKron 433v, 243v, 336, 337v, 347; OrzQuin B3, I3v; SienLek a4v; iż the dwie mowie [grecka i łacińska] ſą nacudnieyſze GórnDworz F7, F7 [2 r.]; BudBib c; ModrzBaz 135; KochPs 81; Calep 500b; WujNT 1.Cor 12/10, 28.

mowa czyja [w tym: pron poss (19), G sb pron (11), ai poss (3)] (33): BierEz R4v; abowyem [bracia] nye wyedźyeli by Iozef ich mowę rozumyał dla tego iż przez tłumatza mowił HistJóz C3; BartBydg 31b; FalZioł IV 29c; BielŻyw 112; MurzNT 8v; OrzList i2; RejZwierz 66v; BielKron 291v, 358v [2 r.], 385, 437, 441v, 451v, 452; że my Polacy/ iáko y ini Słowiáńſkiego iezyká ludźie/ mowę ſwą z Gréckiégo ięzyká mamy wźiętą OrzQuin O4v; nie telko tego nie gánię kiedy s ták podobnego náſzey mowie ięzyká/ iáki ieſt Cżeſki/ [Polak] weźmie ſłowo GórnDworz F2v; WujJudConf 243; Co ſię tknie Polſzcżyzny [...] wiem iż naſzy Polacy poſpolićie oney krainy mowy w piſaniu vżywaią/ zktorey kto rodem. [...] Głupſtwo to ieſt mową iedney kráiny gardzić/ á drugiey ſłowká pod niebioſá wynosić BudBib c; StryjKron 31 [2 r.], 46; KochPhaen 2, 13; GrabowSet Xv; JanNKar C4v; KlonFlis B3, D4v, Fv, Hv; KlonWor 16.

W połączeniu z przymiotnikiem lub z szeregiem przymiotników od nazwy etnicznej [w tym: grecka (8), hebrejska (9), lapońska, litewska (2), liwlandzka, łacińska (11), niemiecka (6), perska, polska (13), ruska, rzymska, saraceńska, starorzymska, szwedzka, turecka, włoska, wuherska, żmodzka, żydowska (4)] (56): March1 Wiet Av; Piſał [Varro] kxięgi niektore zwłaſzcża o mowie łacińſkiey BielŻyw 128, 63, 111, 129; MiechGlab *2, **3v, [90]; RejKupSekl a7; HistAl L3; OrzList i2; RejZwierz 66v; BibRadz *2; OrzRozm Vv; Mowá ludu Sląſkiego ieſth Niemiecka/ ále z drugiey ſtrony Odry ku Polſce mowá Polſka. BielKron 291v, 252, 275v, 336v, 358v, 438 [2 r.]; SienLek Yyy; iż zá krolow Rzymſkich nie byłá w thákiey wadze Rzymſka mowá GórnDworz F7v, F4, F6; BudBib b3v, I 1a marg, b marg, 197a marg, 214c marg, 259a marg; CzechRozm 17; wiém to pewnie/ że tho ſnádniéy/ wymowniéy/ y ſzyrzéy/ Láćińſką mówą vdáćby ſye mogło lecz że Polſkie Cieplice/ niech po Polſku mówią Oczko A4v; StryjKron 46 [3 r.]; CzechEp 273, 278; Calep 585a; KołakSzczęśl B4v, Dv; Iáko ná przykład ono/ Będźie miáłá w żywoćie/ miáſto Będźie brzemienna/ ieſt Graeciſmus, to ieſt ſpoſob Graeckiey mowy. [...] Záſię Hebraiſmus, ábo ſpoſob Zydowſkiey mowy ieſt; Synowie oblubieńcá/ miáſto ſwátow/ ábo goduiących. WujNT przedm 20, przedm 1, 2, 20, 25, 30 [2 r.]; JanNKar C4 [2 r.] D2v; JanNKarOrz F3v; Tę [grecką komedyją] do ſtárorzymſkiey Mowy P1autus przeniosſzy, TRINVMMVM miánował. CiekPotr 3; KlonWor 26.

W połączeniu z G nazwy etnicznej (2): iż ieden ieſt ięzik y mowa tich Iuhrow ktorzy ſą w ziemi Wuherſkiey, iako y onych ktorzy zoſtali w Iuhrze. MiechGlab 60; SarnStat 1224.

W charakterystycznych połączeniach: mowy obyczaj (3), sposob (4), włas(t)ność (5); mowy sposob własności; mowy używać; mowie (po)rozumieć (3).

Zwroty: »mowę [jaką] mieć« = języka jakiego używać, językiem jakim posługiwać się, władać (3): [Satyrowie] mowy żadney nie máią/ tylko iáko malpy krzykáią. BielKron 8, 252, 275v.

»mowę [jaką] (a. [jakich]) słow), w [czyją] mowę, w [czyj] język namieszać; [jaka] (mowa) mieszana z [jaką]« (2:1;2): [Litwini] będąc między rozmáitym narodem rozmáitych ſłow w ſwoię mowę námieſzáli. Będąc nád morzem gdzie pierwey byli Cymbrowie/ wiele mowy Niemieckiey w ſwoię námieſzáli BielKron 358v; Liwláncka mowá mieſzána z Ruſką y Litewſką/ á Swecka z Niemiecką BielKron 438; StryjKron 46.

»mowy się (na)uczyć« [szyk zmienny] (4): pirwey ſie był [Temistokles] Perſkiey mowy naucżył BielŻyw 63; RejKupSekl a7; do ktorey kráginy [Cyganie] przydą/ pilnie ſie mowy vcżą dla pożywienia. BielKron 262; KlonFlis F.

»mowy [jakiej a. czyjej] (na-, prze)wyknąć« [szyk zmienny] (3): BielKron 336v, 437; Przewyknąwſzy niecnotá Sáráceńſkiey mowy/ Ceni poddáne cudze/ y ſwobodne głowy. KlonWor 26.

»pomieszać mowę [z kim]« (2): BielKron 358v [idem] StryjKron 46 cf »narod i mowa«.

»[co] w, na [jaką] mowę przełożyć (a. jest przełożon); wykładanie [czego] na [jaką] mowę« [w tym: z [jakiej] mowy (1), z [jakiego] pisma (1)] [szyk zmienny] (2:1;1): Ktoreż to [księgi Ksystusa] Ruffinus [...] z grecſkiey mowy w łacinſką przełożył BielŻyw 129, 111; iąłem ſie był wykładania nie ktorych rzecżi z łacinſkiego piſma na polſką mowę. MiechGlab *2; BibRadz *2.

»[jakiej] mowy świadomy być« (1): Litewſkiey mowy świádomiſmy wſzyſcy BielKron 438.

»mowę umieć« (1): bo żaden kapłan z Zmodzſky mowy nie vmiał MiechGlab 91.

»wprawować się w mowę« (1): Iżby ſię tu zbieżawſzy [książęce dziatki] ſzcżypáły ty Kwiatki Wpráwuiąc ſie w te mowę y wten Ięzyk sławny. MączLub.

»[czyją a. jaką] mową, w [czyjej] mowie zwać« [szyk zmienny] (6:1): Ná mośćie ktory Niemcy ſwoią mową Zielonym zową. KlonFlis D4v; Także też y Brzeg głowny w ſwoiey mowie: Flis Lądem zowie. KlonFlis Fv, B3 [2 r.], G4, G4v, Hv.

Wyrażenia: »chłopska mowa« (1): Plebeius sermo, Proſta/ Chłopska mowá. Mącz 303d.

»domowa mowa« = język potoczny, codzienny (1): Quotidianus et familiaris sermo, Nie piſzna/ Proſta/ Domowa mowá. Mącz 88c.

»flisowska mowa« (1): A gdzie ſię Narew ná práwo chynęłá/ A od Krolowey ná rozno płynęłá/ Pod ſławny Olbiąg/ NOGATEM to zową/ Fliſowſką mową. KlonFlis G4v.

»gładkość [jakiej] mowy« (2): ktora [Biblija brzeska] iáko gładkośćią Polſkiey mowy przechodźi Krákowſką/ ták ieſt błędow y kácerſtwá pełná WujNT przedm 1, przedm 2.

[»gruba mowa«: pro Barbariſmo zá grubą mowę StryjKron 106.]

»katowska mowa« (1): Odpowie miſtrz Sądowi ſwą kátowſką mową KlonWor 39.

»męska mowa« (1): WLoski ięzyk ácz ieſt blizſzy łáćińſkiégo, y mowy łáćińſkiéy, ieno iż nákáżony, y iuż pieſczeńſzy, y rózny od onéy męſkiéy y poważnéy mowy łáćińſkiéy JanNKar C4.

»mowa nabyta« = język nauczony w przeciwieństwie do ojczystego (1): bo nam mowá Polſka przyrodzona ieſt/ á Niemcom náſzá mowá nábyta/ vczą ſye iey/ Bo od mátek iey nieumieią/ á przeto też oni źle po Polſku mowią. OrzList i2.

»mowa (jest) pospolita [= powszechna, przez wszystkich używana, własna, rodzima]; pospolitowanie mowy« [szyk 3:1] (3;1): communicatio idiomatum, pospolitovanye movy naszey BartBydg 31b; GórnDworz F4; nieznáiomych ięzykow vżywánie nie ma być w kośćiele Bożym/ ále owſzem mową poſpolitą y właſną ma być wſzytko wedle mieścá y kráiu onego ſpráwowano. WujJudConf 182; SkarŻyw 462.

»mowa przyrodzona« =język ojczysty [w tym: jest komu (1)] [szyk 2:1] (3): FalZioł IV 29c; dla rozmnożenia polſkiego ięzika, [...] tak aby każdy [...] będączy tey ziemie przyrodzony za ſłuſznym vcżinkiem przyrodzoney mowy nie wzgardzał. BielŻyw nlb 5; OrzList i2.

»wymyślona mowa« [o języku poetyckim] (1): Niech wzywa [flis] Krolá ktory wiátry ſkáłą Przywálił/ wichry y z morſką nawáłą. AEoluſem go wymyśloną mową Poetae zową. KlonFlis B3.

Szeregi: »język, (abo, i, to jest) mowa« = linguagium et loquela pronunciatioque acuta Miech [szyk 4:3] (7): MiechGlab 60; CZáſu onego ieden był ięzyk y iednáka mowá [labium unum, et verba una] po wſzytkiey źiemi. BibRadz Gen 11/1; BielKron 434; GrzegRóżn H; lingua Graeca, Ięzyk Grecki/ To yeſt mowá. Mącz 194b, 386c; MączLub.

»narod i mowa« (2): A gdy w tych kraioch oſiedli [Litwini] gdzie dziś ſą/ pomieſzali narod y mowę z Ruſią/ thak iż iuż drudzy ſobie mało rozumieią. BielKron 358v [idem] StryjKron 46.

»obyczaje i mowa« = mores, loquelae Miech [szyk 3:2] (5): MiechGlab 65; kthory [Ameza książę albańskie] iuż był poturcżony/ mowę y obycżaie miał Tureckie. BielKron 252, 275v, 336, 336v.

»żadna mowa ani znaki« (1): A gdy żadney mowie áni znákom rozumieć nie mogli [mieszkańcy wyspy]/ vbrawſzy ie chędogo po Hiſzpáńſku/ puśćili ie záſię wolno do ſwoich BielKron 452v.

a. Zestawienie w funkcji terminu gramatycznego: »część mowy« (2): Denominativum apud Grammaticos quod a nomine deducitur, Co od tey częśći mowy ymienia pochodźy. Mącz 249d; Verbum apud Grammaticos pars orationis actionem aut passionem significans Yedná częśc mowy/ czynienie/ álbo cierpienie známienuyąca. Mącz 484b.
7. Fizyczna i psychiczna zdolność mówienia; sermo Modrz, PolAnt (68): BierEz A3v, B4v; FalZioł V 58; takowe dzieci bywaią chore, blade, j nie doſtatecżne w mowie albo w cżłonku nie ktorim GlabGad H; KłosAlg A3v; paſzerbyczą ſwoyą dzyeweczką kraſcha yuſch chod y mową dobra mayacza LibMal 1544/83v; Bomſie nie mogła dopytać Z żałoſći/ żadnego ſłowa Odeſzła byta [lege: była] y mowa RejJóz H2, E3; SeklKat E2v; RejKup c2v, k7v, 15v; RejWiz 52v; Dał im [Bóg ludziom] rozſądek/ ięzyk/ oczy/ vſzy/ y ſerce ku myſleniu/ dał też ſzoſtą rzecz vmyſł/ á ſiodmą mowę [sermonem interpretatio operationum eius]/ ktoraby opowiedała ſpráwy iego. BibRadz Eccli 17/5; przetho mnimáią być tám ludźi [Nigrytów] bez mowy/ to ieſt iáko głuchy. BielKron 450, 93; Mącz 132d, 510c; RejPos 298; GrzegŚm 31; RejZwierc 214v; BudBib Bar 5/40; ModrzBaz 100v; KochPs 56; Przykłady ſą iáko niema Retoriká/ ktore bez mowy będąc ták mowią/ iż námowią. SkarŻyw A3v, 238, 298, 593, 595 [2 r.]; KochFr 106; niemym mowę przywracal [Jezus]/ ſłowá ſwego vcżył. ArtKanc N15, D17; SkarKaz 419b; PaxLiz E3v.

mowa czyja [w tym: pron poss (1)] (3): bychczy anyelſką mouą myal y wſzytky pyſma przeczcthl przeſz twey 1aſky nycz my to nyeyeſth PatKaz II 20; RejWiz 147; SkarŻyw 131.

W połączeniach szeregowych (2): FalZioł II 4a; Iuż mowá/ iuż wzrok/ iuż ſłuch/ iuż wſzytki ſmyſły w nim ſproſnie ſie odmienić muſzą RejZwierc 75v.

W charakterystycznych połączeniach: mowa dobra (2), dostateczna, hojna; mowa jest, jest dana, odeszła, odpadła, nie służy [komu], się wrociła [komu]; mowy dostaje (dostawa, zstaje) [komu] (4), używać (używanie) (2); bez mowy być (3), stać; ku mowie przyść; mowę dać (5), (nie) mie(wa)ć (11), odjąć, (przy)wracać (wrocić) (3), umacniać; mową obdarzyć (2), ozdobić; na mowie poruszony, nie ześć [komu]; w mowie niedostateczny.

Fraza: »zawrze się mowa« (1): Właſnie milczał/ kiedy ſie komu záwrze mowá GosłCast 71.
Zwrot: »mowę stracić (a. utracić); mowa stracona« [szyk zmienny] (14;3): OpecŻyw 131v; Też mowę ſtraczoną przywracza ktora ginie dla paraliżu albo apoplexijej/ gdy ten ſok tego ziela będzie dawany FalZioł I 63c, I4v, II 9b; Cemu ludzie chocia ięzik maią wſzakoż cżaſem mowę traczą. GlabGad C6; MiechGlab 48; RejWiz 93v, 126; Mącz 396d; SienLek 61v, S[ss] 3v; A tho iuż będzyeſz miał znák/ iż mowę ſtráćiſz/ á będzyeſz milcżący RejPos 295v, 203; StryjKron 350; Obmuresco, quasi mutus fio ‒ Oniemiałem, mowem vtracziel. Calep 715a; SkarKaz 419b; GosłCast 24.
Wyrażenia: bibl. »mowa języka« (1): przywiedli mu [Jezusowi] człowieká od dyabłá zmamionego/ thák iż był ſtráćił/ y ſłuch vſzu ſwoich/ y mowę ięzyká ſwego. RejPos 203.

»mowa wszech językow« (1): gdy dwánaſcye Apoſtołowye wźyąwſſy przez duchá ſwyęthego mowę wſſech yęzykow/ á chcąc ewányelią ſwyát nápoić/ częſci ſwyátá myędzy ſobą rozdźyelili byli KromRozm III N7v.

Szeregi: »dowcip i mowa« (1): A iż ſię cżłowiek lepiey niż ktore inſze ſtworzenie/ do tákowego zgromádzenia y ſpolnego obcowánia zgodzi/ vkázuie to iego przyrodzony dowćip y mowá [ratio et sermo] ModrzBaz 2v.

»mowa i język« [szyk 1:1] (2): A kto ná ſławę ich [świętych męczenników] ták hoyną mowę y doſtátny ięzyk mieć może? SkarŻyw 206; SkarKaz 118b.

»mowa i pisanie« (1): y ia/ tymże kſztałtem y ku temuż końcowi/ vżywam mowy y piſánia mego CzechEp 77.

»rozum i mowa« (5): Acz ſtrach rozum y mowę muſi wſzytkim odiąć RejJóz P4; Non consistere mente, lingua oratione, Rozum y mowę ſtráćić/ mówić niewiedźieć co. Mącz 396d; GrzegŚm 49; KochPieś 51;. GrabowSet V4v.

»mowa, władza« (1): wroćił ſię Báſſy [...] nálazł cáły chleb y wodę/ lecż ſamego [poszczącego] ná poły vmárłego/ bez mowy/ bez władzey vyrzał. SkarŻyw 29.

W przen (1): Bo ma teſz ſwoię mowę krew męcżeńſka/ ktora ácż nie przez vſzy wchodzi/ ále ſumnienie mordercow ſwoich przenika v ściſka. SkarŻyw 131.
*** Bez wystarczającego kontekstu (12): Murm 192; Sermo. Redt. Mowa. Mymer1 23v, 10v; BartBydg 103; Mącz 197c [2 r.], 269d; Calag 390b; Logos ‒ Mowa, rozum, item, słowo. Calep 611b, 613a [2 r.], 972b.

Synonimy: 1. gadanie, gadka, powieść, rzecz, wyrok; a.α. logos, obietnica, rzecz, słowo; β. »Syn Boży«, logos, słowo; b. dyjalog, gadanie, gadka, rozmowa; c. kazanie, oracyja, przemowa, rzecz; α. opowiadanie; d. głos, sława, wiadomość, wieść; 2. głoszenie, kazanie, przepowiadanie; 3. retoryka, wymowa; 4. a. rzecz, słowo, termin; 5. wymowa; a. głos; 6. głos, język.

Cf MOWIENIE, MOWODWORNA, MOWORZECZNA, MOWSTWO, NIEMOWA, PYSZNOMOWA

KK