Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZEGRZAN

Następne hasło: [ROZEJM] »

ROZEJĆ SIĘ (109) vb pf

rozejć się (4), rozyć się (1), rozyść się (1), roziść się a. rozyść się (1), [roznić się, rozniść się] [oboczności dotyczą tylko form inf]; rozejć się ForCnR, Mącz; rozyść się KromRozm II; roziść się a. rozyść się SkarŻyw; rozejć się : rozyć się GlabGad (2:1).

sie (76), się (33).

o oraz e jasne.

W temacie fut rozej- (20), rozyj- (1) KochPhaen.

Fleksja

inf	rozejć się, rozyść się, rozyć się

praet
	sg		pl
3	m	rozszedł się, roszczedł się	m pers	rozeszli się
	f	rozeszła się	m an
	n	rozeszło się	subst	rozeszły się

plusq
	sg
3	m	był się rozszedł
3	n	było się rozeszło

imperativus
	pl	du
1		rozejdźwa się
2	rozejdźcie się

conditionalis
	sg		pl
3	m	by się rozszedł	m pers	by się rozeszli
3	n	by się rozeszło	subst

inf rozejć się, rozyść się, rozyć się [w tym zapisy: -(ś)ć (3), -dz (3), -dź (1)] (7). ◊ fut 3 sg rozejdzie się (13), roznidzie się (1) Oczko. ◊ 1 pl rozejdziemy się (1). ◊ 3 pl rozejdą się, rozyjdą się (7). ◊ praet 3 sg m rozszedł się (7) GliczKsiąż, Leop (2), BielKron, WujJud, GórnTroas, JanNKarGórn, roszczedł się (3) ReszPrz, WujNT (2). f rozeszła się (12). n rozeszło się (4). ◊ 3 pl m pers rozeszli się (38). subst rozeszły się (4). ◊ plusq 3 sg m był się rozszedł (1). n było się rozeszło (2). ◊ imp 2 pl rozejdźcie się (1). ◊ [1 du rozejdźwa się.] ◊ con 3 sg m by się rozszedł (1). n by się rozeszło (1). ◊ 3 pl m pers by się rozeszli (4). ◊ part praet act rozszedszy się (2), [roszczedszy się ].

Sł stp: rozić się a. rozyć się, Cn brak, Linde XVII(XVIII) – XVIII w.

Znaczenia

1. Znaleźć się w innych niż dotychczas miejscach (95)
- a. O ludziach (61)
  - α. O wielu: opuścić jakieś miejsce, udać się w różne strony (48)
  - β. O dwóch: rozstać się, odejść jeden od drugiego (13)
- b. O zjawiskach i procesach organicznych (7)
- c. O zjawiskach fizycznych (4)
  - α. O ruchu planet (1)
- d. O zjawiskach społecznych: rozpowszechnić się, zyskać rozgłos (6)
- e. O wiadomościach: stawać się znanym w wielu miejscach (16)
2. Zaniknąć, przestać istnieć (8)
- a. O zjawiskach organicznych, zwłaszcza chorobowych (6)
- b. O zjawiskach fizycznych (2)
  - Przen (1)
3. Roztopić się, rozpłynąć się (4)
4. Ulec przemianie, zmienić się, obrócić się w coś (1)
5. Zostać wydatkowanym, zużytym na utrzymanie (1)

1. Znaleźć się w innych niż dotychczas miejscach (95):

a. O ludziach; abire, discedere Vulg, PolAnt; digredi, dimitti, ire, reverti Vulg; diffundere se, egredi, recedere, venire PolAnt (61):

α. O wielu: opuścić jakieś miejsce, udać się w różne strony (48): Potym Ezop wezwał łowcow/ Kazał doſtáć młodych orłow: Aby ſie rychley rozeſzli/ A cżterzy mu ich przynieſli. BierEz Gv; [Żydzi naradzają się przeciw Jezusowi:] A przeto niżli ſie rozeydziemy/ dokonáymy tego/ ktorégo dnia/ ktorym obycżaiem iątz ij zabitz go chcemy. OpecŻyw 82v; ForCnR Ev; Zatym się Rada rozeszła, a posłowie żałościwi odeszli Diar 60, 56; RejWiz 33, 34; Thedy rzekł Eſdrás: Rozeyććie ſie/ iedzćieſz natłuſſcżſſe rzecży/ y piyćie co naſlodſſe pićia Leop 3.Esdr 9/52, 3.Esdr 3/3; BibRadz Num 11/8, Dan 13/7; BielKron 7v, 43, 59, 197, 318v, 410; Rozeſzli ſię przeto posłowie z roſkazánia Krolewſkiego BudBib Esth 3/15; MWilkHist L3v; Moi Pieszy Błekitni, iuz się rozeszli wszyscy ActReg 27, 15, 27; A gdy ſię rozeſzło zgromádzenie/ poſzło wiele z Zydow y z nabożnych nowonáwroconych zá Páwłem y Bárnábaſzem WujNT Act 13/43, s. 463, 515; [Apoſtołowie roſzcżedſzy ſie opowiádáli wſzedźie [!] Ewányelią P. Kryſtuſowę. PowodKaz E2].

rozejć się do czego [= dokąd] (12): Leop 2.Mach 12/12; A roſpuſćił był Iozue lud/ y rozeſzli ſie ſynowie Izráelſcy káżdy do dźiedźictwá ſwego/ áby poſiedli źiemię. BibRadz Iudic 2/6; A widząc Izráelczycy iż vmárł Abimelech/ rozeſzli ſie káżdy do mieyſcá ſwego. BibRadz Iudic 9/55; to rzekſzy [starszy do Judyty] wyſzli z oney komory/ á rozeſzli ſię káżdy do vrzędu ſwego. BudBib Iudith 8/23, Ex 18/23; z obu ſtron bitwá iednáko trwáłá áż ie noc rozwiodłá/ rozeſzli ſie do ſwych namiotow BielKron 105v, 139v, 314v; RejPos 238; BudBib Iudith 8/23, 2.Par 10/16; [uczniowie rzekli do Jezusa:] Roſpuśćże ie [tłumy]/ áby ſię rozſzedſzy do blizkich wśi y miáſteczek/ kupili ſobie pokármow WujNT Mar 6/36.

rozejć się k czemu (1): ForCnR B2v cf rozejć się dokąd.

rozejć się na co (1): Potym [panny po uczcie] vcżynią wáletę/ Rozeydą ſie ná kompletę. BielKom G3v.

rozejć się po czym (5): Krolowáli Izráelitowie w zyemi Kánáneyſkiey lat 261. mieſięcy VII. pod XVIII. krolow/ wſzákże wiele ich było vciekło do kroleſtwá Iudá [...]/ wiele ſie ich też rozeſzło po okolicżnych kráinach BielKron 89, 141v, 337; A rozeſzli ſie ſłudzy iego [pana wyprawiającego ucztę] po drogach/ zebráli wſzythki co ich náleźli RejPos 238; WujNT 511.

rozejć się skąd (1): LibLeg 11/62; [I gdy jednego czasu dla ich niezgody nie sprawiwszy nic, musieli sie z rady rozić, głosem wielkim zawołał Temistokles: [...] PismaPolit 293].

rozejć się dokąd (1): Y poſiedźiáwſzy [dworzanie]/ gdy cżas bácżyli/ wſzytcy ſie rozeſzli/ iedni na zámek ku panu/ a drudzy każdy k ſweé potrzebie. ForCnR B2v.

cum inf(1): Rozeſſli ſie tedy wſſyſtcy ieść y pić/ y vżywáć Leop 3.Esdr 9/55.

Zwrot: »rozejć się w zagony« [szyk zmienny] (2): BielKron 439v; Ktoby ie [Tatarów] chćiał gromić albo poráźić/ w ten cżás nalepiey tráfiáć ná ich Woyſko gdy ſie w zagony rozeydą BielSpr 67v.

β. O dwóch: rozstać się, odejść jeden od drugiego; abscedere PolAnt (13): KochZuz A2v; y zoſtał ná cáłą noc [św. Benedykt u swej siostry Scholastyki]/ o Boſkich rzeczách y przyſzłym kroleſtwie ſłodko znią bez ſnu rozmawiáiąc// [!] aſz ſię názáiutrz rozeſzli. SkarŻyw 252, 601.

rozyść się do czego [= aby się czymś zająć] (1): Doſyć ſye yuż teraz mowiło/ á czás ſye nam do czego inego rozyść. KromRozm II y2v.

rozejć się z kim (4): Ták Rurał [...] rozſſedł ſie s chłopyęthy yáko z dobremi ludźmi GliczKsiąż H8; Diar 31; Y ták ſię rozeſzli/ Theophilus z onym Zydem ráduiąc ſię oney hániebney zgubie ſwoiey. SkarŻyw 171. Cf »rozejć się z sobą«.

Zwroty: »rozejć się jeden od drugiego« (1): Stáło ſię przeto rozdraznienie/ áż ſię rozeſzli [Paweł i Barnaba] miedzy ſobą ieden od drugiego [abscedere eos ab invicem] BudNT Act 15/39.

»rozejć się miedzy sobą, z sobą« (1:1): BudNT Act 15/39; Zá ziechánim á rozmowámi długimi rozeſzli ſie s ſobą [Mitridates i Datames] Phil H2.

»rozejć się w pokoju« [szyk zmienny] (2): BielKron [853]v; A chcę, aby Trojanie i Grecy w pokoju Rozeszli sie, ponieważ siła cierpią w boju KochMon 22; [Iuż teraz nie gadajwa, w pokoju się wczas rozejdźwa. DramStp I 621].

»rozejć się precz« (1): pytał Ezau ná ſyny iego [Jakuba] wiele ich ma/ á obacżywſzy był rad/ pożegnawſzy ſie ſpołu obycżáiem ſwym/ rozeſzli ſie precż. BielKron 15v.

»społu się rozejć« (1): Tedy ſię ſpołu rozeſzli [discesserunt ad invicem]/ á wroćiwſzy ſię/ przyſzli na iednoż mieyſce. BibRadzDan 13/14.

b. O zjawiskach i procesach organicznych (7):

[rozniść się przez co: przeto ácz té rzeczy máią z nim waśń przyrodzoną [tj. salsa, drzewo i china z przymiotem, tj. chorobą weneryczną], trudno ináczey wypędzon być miał, iedno przydawszy im rzeczy coby sye po wszystkim ćiele przez wszytki meaty rozniść łatwie mogłá OczkoPrzymiot 100, 249.]

rozejć się po czym (3): Cżemu po wielkiey praci miło bywa ſpanie y barzo twarde. (–) Bowiem ciepło przirodzone ktore ſie było cżaſu prace rozeſzło po wſzithkich cżłonkach, wſzitko ſie do żołądka zchadza GlabGad L2, D3v, L; [OczkoPrzymiot 100, 249].

rozejć się w czym (żywotne) (2): CZemu niektore zwierzęta ſlepo ſie rodzą, iako ſzcżenięta, kocięta, etc. (–) Bowiem takowe ieſzce nie bywaią prawie doſtałe gdy ſie rodzą, gdiz ieſzcże w nich żiwnoſć pokarmu nie doſtatecżnie ſie rozeydzie. GlabGad B4v, E3.

rozejć się dokąd (4): Bowiem wtakowych [małych zwierzętach] cieepło [!] przirodzone gdi ſie niema gdzie rozejdz, zchodząc ſie ſpołem gorętſze bywa GlabGad E3; zwierzęta wielkiego ſercza bywaią boiazne, bowiem w nich ciepło ma ſie gdzie rozeydz GlabGad E3, H7v, P4v.

c. O zjawiskach fizycznych (4): [sok z meatów ziemnych] nierychléy ſye zśiáda [w zimie]/ niż lecie/ kiedy ſye óno ćiepło roznidźie á ſłońce ie do śiebie wyćiąga Oczko 9.

Fraza: »głos [po czym] rozszedł się« (1): Głos po morzu/ y brzegách rozſzedł ſie ſtráſzliwy GórnTroas 17.

Zwrot: »na wsze strony rozejć się« (1): Ták [tj. jak promienie słoneczne] twoich cnot promienie/ w koło ná wſze ſtrony Rozeſzły ſię SapEpit [B2]v.

α. O ruchu planet (1): PIęć gwiazd inſzych zoſtáło któré nie należą Do téy liczby [gwiazd stałych]/ lecz wolno z Zodiákiem bieżą: [...] Ich látá ſą leniwé: á gdy ſye rozyydą/ Nierychło ku onému kréſowi záś przyydą. KochPhaen 17.

d. O zjawiskach społecznych: rozpowszechnić się, zyskać rozgłos; procedere, proficisci Vulg; dimanare Mącz [w tym: gdzie (4)] (6): HEber ſyn Sale od ktorego idą Zydowie/ ten nigdy nie był poſłuſzen w tym błędzye Niemrotá/ przeto záwżdy w iego domu ſłudzy byli prawdziwi Boży/ y ięzyk iego Zydowſki ná mieyſcu zoſtał/ ále inych po rozmáitych kráinach ſwiátá ſie rosſzedł. BielKron 7v; Dimano, Rozeyć ſie/ Rosciec ſie Mącz 89b; Ortae leges et distributae ab Atheniensibus in omnes terras, Rozeſzły ſie [prawa] po wſzech páńſtwách. Mącz 464a; Abowiem od was zábrzmiáło ſłowo Páńſkie: nie tylko w Mácedoniey y w Acháiey/ ále ſię tez rozeſzłá ná wſzelkim mieyſcu/ wiárá wáſzá ktora ieſt ku Bogu WujNT 1.Thess 1/8.

rozejć się skąd dokąd (1): Skąd ſie do wſzytkich kośćiołow tá Trádicya álbo podánie rozeſzło. WujJud 186v.

Fraza: »sława rozeszła się« (1): Tedy poználi iſz Pan Bog był z Iozuem y ſłáwa iego rozeſzła ſię po wſzytkiey ziemi. SkarŻyw 502.

Zwrot: »rozejć się po wszytkiej ziemi« (1): SkarŻyw 502 cf Fraza.

e. O wiadomościach: stawać się znanym w wielu miejscach; exire Vulg; emanare, pervadere Mącz [gdzie] (16):

Frazy: »głos, dźwięk się rozszedł« = exivit sonus Vulg [szyk zmienny] (6:1): Leop Rom 10/18, AAA2; WujJud 4; ReszPrz 105; Po wſzytkiey ziemi roſzczedł ſię głos ich [apostołów]/ y ná kráie świátá ſłowá ich. WujNT 515, Rom 10/18; JanNKar G4.

»rozeszła się powieść« (1): Y rozeſzłá ſię o nim [Jezusie] tá powieść [exiit hic sermo] po wſzyſtkiey Iudſkiey źiemi/ y po wſzyſtkim pográniczu. WujNT Luc 7/17.

»rozeszła się sława [= wiadomość]« = abiit opinio, fama exiit, processit rumor Vulg; emanavit a. pervasit fama Mącz [szyk zmienny] (6): Y wroćił ſie záś Iezus w mocy duchá do Gálileiey/ á rozeſſlá ſie o nim ſlawá po wſzyſtkiej kráinie. Leop Luc 4/14, Matth 9/26 [2 r.]; Emanavit fama per totam urbem, Rozeſzłá ſie sławá po wſziſtkim mieśćie Mącz 208b, 473a; A gdyż tám przyiáchał rozeſzłá ſie sławá po wſzyſtkim mieśćie/ że lekarz bárzo doświádcżony przyiáchał HistRzym 64; WujNT Matth 4/24, Mar 1/28.

Zwrot: »po wszy(s)tkiej ziemi, na wszystek świat, po wszystkim świecie rozejć się« = in omnem terram exire Vulg [szyk zmienny] (5:1:1): Leop Rom 10/18, AAA2; O niedopieroć Pan Bog prawdę ſwoię świátu oznáymić racżył/ przez Doktory wáſze: ále [...] náprzod przez iedynego Syná ſwego/ á potym przez Apoſtoły święte/ y ich namiáſtki á potomki: ták; że ná wſzyſtek świát rozſzedł ſie głos ich WujJud 4; ReszPrz 105; WujNT 515, Rom 10/18; JanNKar G4.

2. Zaniknąć, przestać istnieć (8):

a. O zjawiskach organicznych, zwłaszcza chorobowych (6): Naprzod cżarna Halena z przeſnym miodem rozpuſzcżona/ á tym naſiniałe mieſtcze pomazuy/ rozeydzie ſie ſinoſć. FalZioł V 78, I 12d; [ktorą [maścią] dwá kroć przez dzień plaſtrem przykłáday/ vznaſz żeć ſie prędko rozzeydą [zołzy]/ á potem wynidą SienHerb 518a].

rozejć się od czego (1): ślazowy korzeń ná czczo zeżwawſzy/ przyłoż/ od thegoć ſye téż wſzelki guz rozeydźie. SienLek 129.

rozejć się pod czym (2): Też gdy Nać rzodkwianą w winie vwarziſz/ ſpiołynkiem, á potym ſtłucżeſz z oliwą, á tego ziela prziłożiſz na thwardoſć ſledziony, rozeydzie ſie pod tym twardoſć FalZioł I 116d, III 33d.

Szereg: »zginąć albo się rozejć« (1): [wszystkie składniki leku] roſtwórz mlékiem z romanowégo źiela á ná guz przyłóż/ tedyć zginie álbo ſye rozeydźie SienLek 129.

b. O zjawiskach fizycznych (2): Nebulae diffugiunt, Roſchodzą ſie mgłi/ et diffugient magis exorto sole, Y rozeydą ſie dáley yáko słońce wzeydzie. Mącz 138d.

Przen (1): ktoremu [Bóg swemu słowu] vdźielił ábo vżycżył iſtnośći/ áby iáko náſze ſłowá ná wiátr ſię nie rozeſzło/ ále áby też potym Bogiem było CzechEp 256.

3. Roztopić się, rozpłynąć się (4): FalZioł I 117c; Lingo, Liżę też w vśćiech dzierżę áż ſie rozeydźie. Mącz 194b, 99b; Ná złé iádowité ſadzele álbo wrzody/ náſyp háłunu w Wino paloné/ áż ſye rozeydźié/ á tym go dwá kroć przez dźień pomázuy. SienLek 128.

4. Ulec przemianie, zmienić się, obrócić się w coś [w co] (1): [W dzień sądu ostatecznego] Niebo z wielką nawáłnośćią poydźie/ wygore źiemiá z niecżyſtośći ſwoich/ żywiołá w ćiepło ſie rozeydą/ nie iżby ſie ſkáźiły ale w lepſze ſie obrocą. BielKron 467v.

5. Zostać wydatkowanym, zużytym na utrzymanie (1): Posłowie słali doPana Podskarbiego opieniądze Poselskie aż z in frigidi odpowiedział rozeszły się ActReg 6; [LustrRaw 138].

[rozejć się na kogo: anno 1582 na rzemieśniki w tym roku rozszedł się garniec [masła] InwBiskWłoc 1582/226.]

Synonimy: 1.a. rozstać się; d., e. rozgłosić się, rozlać się, roznieść się, rozsiać się, rozsławić się, rozsłynąć się, rozszerzyć się; e. rozlecieć się.

Formacje współrdzenne cf IŚĆ (Errata).

Cf ROZESZŁY, ROZEŚCIE

ECB