Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [PSOCIĆ SIĘ]

Następne hasło: PSOTLIWIE »

PSOTA (35) sb f

o oraz a jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	psota	psoty
G	psoty
D	psocie	psotåm
A	psotę	psoty
I	psotą
L	psocie	psotach

sg N psota (5). ◊ G psoty (11). ◊ D psocie (3). ◊ A psotę (7). ◊ [I psotą.] ◊ L psocie (1). ◊ pl N psoty (2). ◊ [D psotåm.] ◊ A psoty (3). ◊ L psotach (3); -ach : -åch WerGośc (2:1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (siedem z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Zły uczynek; niegodziwość, nikczemność, zło (32)
- a. Lubieżność, rozpusta; też czyn rozpustny (24)
  - Przen: Odstępstwo Izraela od Boga, bałwochwalstwo (7)
  - α. O nierządzie kultowym (1)
2. Szkoda; strata czegoś (3)

1. Zły uczynek; niegodziwość, nikczemność, zło; facinus, malefactum, nequitia, scelus Cn (32): [sądnego dnia] Zadna litość nád dzyećmi y nád śirotkámi nie będzye. Lákomſtwá á pſoty ludzkie przewyzſzą miárę. BielKron 135v; PowodPr 42; [pſotá/ Nequitia. Volck Qqq3v].

W połączeniach szeregowych (2): [Praca mówi do świata:] Zową cie z łáćiny mundus/ Anoby lepiey immundus/ Boś pełen wſzech niecżyſtośći/ Pſoty biedy płácżu złośći/ Zátopiłby cie Bog z nowu/ Dla złych ludzi s twego łowu BielKom D8v; WerGośc 267.

Przysłowie: Kto ſieie pſotę/ Ten żnie niecnotę. RejZwierc 239.

Zwrot: »broić psoty« (1): Kroleſtwá gwałty zięły/ y ſproſne niecnoty/ Wolno kto ſię nieleni broić wſzelkie pſoty. RybGęśli C2v.

Szereg: »złość albo psota« (1): oćiec nye powſcyągnye áni przygroźi/ ále yeſſcże ná to zápráwi [syna]/ s cżego prziydzye złosć álbo pſotá dzyecyęca/ yákoby ſnadź s przyrodzenya yákiego. Bo zwycżay drugye przyrodzenie. GliczKsiąż D8v.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu wieloczłonowym: »i insze psoty« (1): Aliśći bez wſzelkiego karánia zoſtáły/ y owſzem ſie ſpoſpolitowáły/ [...] cudzołoſtwá/ świętokradźtwá/ niehamowne mężoboyſtwá/ y inſze pſoty/ y ſproſnośći PowodPr 24.

a. Lubieżność, rozpusta; też czyn rozpustny; fornicatio Vulg; flagitium, lascivia, nefanda libido, stuprum Cn (24): Niewiaſta ieſt męſkie zhanbienie, nienaſiczone zwierzę, vſtawicżna pracza, [...] dom kłopotu, zrządzenie pſoty, [...] ludzſkie zagubienie. BielŻyw 136; Nos podługowaty [...], acżkolwiek cżłowieka znamio⟨nuje⟩ dobrey woli [...], wſzakoż taki barzo chciwy ku pſocie, bowiem miewa wſzitki doſtatki potrzebne GlabGad N8; Takież y nogi [człowieka] ieſtli na wierzchu koſmate będą vkazuią pſotę y chciwoſć niewſtrzymawania GlabGad P7, O6; OrzRozm H4; [Turcy chcą] dźiatki lepak co ślicżnieyſze oboiey płći/ áby do ſwego Biſurmáńſtwá/ y pſoty beſtialſkiey obrácáli PowodPr 9; [vkażę tobie/ ktorzy ſą/ ktorym pánowáć może diabelſtwo. Abowiem ći ktorzi ták w małżeńſtwo wſtępuią/ iże bogá od ſiebie/ y od ſwego ſercá wyrzucą/ á wſwey pſocie tako ſie obieráią/ iáko koń y muł ktorzi nie máią rozumu Tobias Cv; Cresc 1571 239 (Linde)].

W połączeniach szeregowych (2): GlabGad N6v; Przetoż y Prorok powieda: Iż pſotá/ wino/ á pijańſtwo/ ludźiom ſerce y rozum odeymuie. WerGośc 243.

Zwroty: »psotę płodzić [z kim]« = fornicari Vulg (1): Bo miaſto żon wolno ieſt prawie wſzyſtkięm okrom wſzego káraniá/ iako chcą i któré żywno chcą pſoty płodźić MurzNT 101; [Leop Apoc 17/2 (Linde)].

[»psotę wypełniać«: Suam uoluptatem explet. Swą pſotę wypełnia. TerentMatKęt O8.]

Wyrażenia: [»psota cielesna«: Cleoffás [...]/ nie ſkłonny ku pſotam czyeleſnym ále ſprzypedzenia zakonu dla płodu świętego/ Annę poiął zá żonę JanKoszŻyw D2v.]

»sprostna psota« (1): Strzeż że ſie theż pilnie ſynu moy miły wſſelkiey ſproſthney pſoty [ab omni fornicatione]: á kromia żony ſwey nigdy ſie niedopuſzcżay grzechu poznáć Leop Tob 4/13.

»turecka psota« = wielożeństwo (1): y drudzy Tureckiey pſoćie rowni/ żon wiele mieć ſię nie wſtydzą. SkarKaz 352a.

Szeregi: »psota i cudzołostwo« (1): Bo iż pijańſtwo ieſt drogá do pſoty/ y do cudzołoſtwá/ y do innych grzechow ćieleſnych. WerGośc 254.

»psota a nierządność« (1): yedno iż pan Bog nyechce ſſcżęsćić płodu tákowego/ ktory ſye s pſoty á z nyerządnosći pocżyna GliczKsiąż B4.

»psota i rozpusta (a. rozpustność)« (2): GlabGad N6; Szoſte przykazánie Páńſkie pod tytułem Cudzołoſtwá/ zákázuie wſzelkiey pſoty/ y roſpuſty ćieleſney/ y zbytkow nád zámierzenie zakonu Bożego. PowodPr 70.

»swa wola i psota« (1): Yáko temi cżáſy thákowych przećiwnych Káimcánow dosić bárzo ſye námnożyło/ kthorym miło yeſt miłoſnice myeć/ á s nimi w ſwey woli y w pſocye myęſzkáć GliczKsiąż B7.

Przen: Odstępstwo Izraela od Boga, bałwochwalstwo (7): Dam ćię [Jeruzalem] w ręce ich/ á ſkáżą zły dom twoy/ y zburzą mieſce pſoty twoiey: y zewloką ćię z ſzat twoich/ á pobiorą klieynoty ozdoby twoiey: y zoſtáwią ćię nágą á pełną zelżywośći. Leop Ez 16/39; NIie [!] weſel ſie Iſráelu/ nie ráduyſſie [!] iáko ine národy: boś pſotę popełnił od Bogá twego Leop Os 9/1; y ſtáło ſie [miasto Babilon] mieſſkánim dyiabłom/ y [...] ſtrażą wſſelkiego ptaká niecżyſthego y omierzłego/ iż pili wino gniewu pſoty iego/ wſſyſtcy narodowie: á krolowie źiemſcy niecżyſthotę ſnim płodzili Leop Apoc 18/3, Ez 16/34 [2 r.], 43/7 [2 r.]; [przeto żem teſz ia obnáżył łono twoie [Jeruzalem] przećiwko oblicżu twemu/ y okázáłá ſie żelżywość twoiá/ cudzołoſtwa thwoie/ rzżenie thwoie/ ſproſna złość pſſoty twoiey Leop Ier 13/27 (Linde)].

[Zwroty: »psotę płodzić« = fornicari, luxuriari Vulg [szyk zmienny]: Nákarmiłem ie/ á oni ſie zcudzołożyli/ á w domu nierządnice pſotę płodzili Leop Ier 5/7 (Linde), Ez 16/16, Os 1/2.

»wydać się psotą [komu]« = wydać się na nierząd: A ty máiąc duffánie w pięknośći ſwey/ zcudzołożyłáś ſie w imię twoie: y wydáłáś ſie pſotą twoią [exposuisti fornicationem tuam] kożdemu mijáiącemu/ ábyś iego byłá. Leop Ez 16/15 (Linde).]

α. O nierządzie kultowym (1): Drudzy zaś v poganów i zwielkiéi częśći v żydów/ [...] naczynili ięm [bałwanom] rozlicznych chfáł/ ſktórych drugié na oko niezbożné były/ iako [...] ludźie okrutnie zabjiać/ ſamych ſiebie rzezać/ panienki i inſzą pleć niewieścią na pſotę wyſtawować i inſzé MurzNT 73v.

2. Szkoda; strata czegoś (3): [Ziemia polska mówi:] Woloſzyn pod pokrywką/ wiele złośći płodźi/ [...] Tákież do Spiſkiey źiemie/ chcą otworzyć wrotá/ Nie iedná też tu ná mię/ przychodźi tá pſotá. BielSat Gv.

Szereg: »nędza, (a) psota« (2): á ieśli kto nálawſzy [tj. znalazłszy] [pieniądze pod głową zmarłej] ták nie vcżyni/ bogowie dayćie to áby nigdy nic niemiał/ áby iego záwżdy nędzá á pſotá pothykáła/ y áby nigdy weſoł niebył. HistRzym 16v; Calamitas – Nędza, pſota, grad ktorizyto tłucze. Calep 150b.

Synonimy: 1. bezecność, niecność, niecnota, zło; a. fryj, jurność, kurewstwo, lubieżność, nieczystość, nieczystota, nierząd, nierządność, porubstwo, rozpusta, skortacyja, swawola, swawoleństwo, wszeteczeństwo, wszeteczność.

Cf PSOTLIWOŚĆ

SBu