Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [BECZENIE]

Następne hasło: BECZKOWY »

BECZKA (115) sb f

e oraz a jasne.

Fleksja

	sg	pl	du
N	beczka	beczki
G	beczki	beczek
A	beczkę	beczki	beczce
I	beczką	beczkami
L	beczce	beczkach

sg N beczka (18). ◊ G beczki (15). ◊ A beczkę (12). ◊ I beczką (5). ◊ L beczce (7). ◊ pl N beczki (5). ◊ G beczek (25). ◊ A beczki (13). ◊ I beczkami (7); -ami (5), -åmi (2); -ami CzechEp, SarnStat (2); -ami : -åmi BielSpr (2 : 2). ◊ L beczkach (7); -ach (6), -åch (1) StryjKron. ◊ du A (cum nm) beczce (1) BielKron 309.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Naczynie wykonane z klepek drewnianych, o wypukłych ścianach bocznych ujętych obręczami (52)
- Przen: O pijaństwie (9)
2. Miara objętości rzeczy płynnych i sypkich od 24 do 72 garncy (63)
- Przen (2)

1. Naczynie wykonane z klepek drewnianych, o wypukłych ścianach bocznych ujętych obręczami; dolium Calep, Cn; vas Mącz, Murm; amphora, cupa, culpa, orca, tina Cn (52): Vas [...] Sąd albo beczká Murm 150; Piwo aby do cżyſtych á nie wſtęchłych becżek było lano. FalZioł V 64v, IV 57a, V 64v; GlabGad K2; Kxiądz wkoſćiele woła/ wrzeſſczy Ná cmyntárzu beczká trzeſſczy RejRozpr B; rzucáią w morze becżkę iáką prożną z ktorą rybá gra przewracáiąc. BielKron 295; Sábellikus theż piſze/ iż thám [w Krecie] głowę cżłowiecżą náleźiono ták wielką iáko śrzednia becżká. BielKron 273v, 85, 443, 454; Vas [...] Fáſá/ beczká kłodá. Mącz 476a, 467c; SienLek 31; GórnDworz Gg6; Aleciem bárzo wygráłá/ Becżká mi ſie opukáłá/ Y drugie mi pokwáſniáło/ Mamci z was zyſku niemáło. RejZwierc 235v, 62, 236; gdzie wybił nieprzyiaćiel dziurę nie zápráwić iey ále vkopáć pod nią doł długi y głęboki/ we wnątrz zá przekopem/ naſtáwiáć becżek náſypánych źiemie/ zá temi becżkami ſtac z gotową ſtrzelbą BielSpr 64, 48 [2 r.], 63, 64 [2 r.], 64v [2 r.]; Druga/ że ſzczuki w Beczki ſolą y drogo ié przedawáią. Strum K4v; Oczko 111; SkarŻyw 497 [3 r.]; á gospod tylko trzy, przes mil 18. y to dáleko zdrogi/ do ktorych áż przes znáki ieżdzą/ znácząc ſie po Beczkach y proporcikach wywieſzonych ná gorach piaſczyſtych/ bo drogi áni znáć dla piaſkow StryjKron 72; Bo iákie tám zdrowie być może/ kędy [...] w brzuchu tákże iáko w becżce kiſa? WerGośc 226; BielSjem 8v; Calep 338b; á ten to goſpodárſtwo mieć może/ co ma wody nád potrzebę mliwá/ á k temu drzewá ná becżki. GostGosp 112, 136, 186; Ktorey [karności] gdy nie máſz/ Rzeczpoſpol: ginie/ á iáko gdy obręczy z beczki opadáią á nikt ich nie pobija/ wſzytka ſię rozſypuie. SkarKazSej 659a.

Przysłowia: Tego wyzoẃ ná rękę wyzoẃ y w kártecżki/ Tráfi wierz mi we wſzytko s ktorey pocżnieſz becżki. PaprPan R;

A dźiś co młodźi pácholcy vmieią? Iedno w ſię wino/ iáko w beczkę/ leią. KochFr 28 [ogółem 2 r.].

Zwroty: »palić beczki« = iluminować teren: Słuchay czo piſze Ewányeliſtá s. iżći nie palił becżek/ y nie ſtrzelał z dzyał/ nie triumphował obycżáiem ſwiátá tego RejPos 297.

»wysuszyć beczkę« = wypić: DAyćie Pánie Suchédni: boſmy wyſuſzyli Káżdą beczkę/ cośćie ią byli nápełnili. PudłFr 8.

Przen: O pijaństwie (9): Welgał ſię był do Kłaſtora Wiedzać yż tam Beczka ſpora RejKup cc3v; Bo pátrz naydzieſzli thy co dobrego á poććiwego w opiły^m cżłowieku/ bo ſie iuż tám wſzytki obycżáie muſzą z becżką zgádzáć. RejZwierc 62, 62; [Modliboski] Ieſt oná becżká właſnie co w niey młoto kwáſzą/ Y záwſze go ták vyrzyſz on ſiedzi nád cżáſzą. PaprPan Z4v; O Stároſtá ná Muſzynie Ty ſię znaſz dobrze ná winie [...] Okaż ſwóy ſmák ſtárádawny/ [...] A niech go ią téż ſkoſztuię: Boć y ią ſmák w beczce czuię. KochFr 127; Każ wino nośić/ póki beczká leie KochPieś 43.

Wyrażenia: peryfr. »skorzana beczka« = brzuch, żołądek (2): Ano ieden zgore od gorącośći/ drugi zgnije od drożdzy/ dolewáiąc záwżdy tey ſkorzáney becżki/ W ktorey vſtáwicżnie kiſnie/ á drożdze ſie márne w żołądku vſtawáią. RejZwierc 61 v; WerGośc 226.

»beczka dziurawa« = o nienasyceniu, łakomstwie: [Wenus] beczká ieſt dziuráwa CiekPotr 17.

2. Miara objętości rzeczy płynnych i sypkich od 24 do 72 garncy; corus, culeus, dollium, trimedimmum Cn (63): Mytho zryb wluczkv nyesprawiedlywye od beczki iedney ieſli rybą brano MetrKor 59/282v, 57/120v; BielKron 454; GórnDworz S5v; RejZwierc 111; SkarŻyw A3; iedni becżkámi paćiorki z Rzymá y z inſzymi iákimiś reliquiámi wozą/ drudzy ágnuſy CzechEp 81; Około piwá dworſkiego co ná potrzebę domową/ becżkę dáć ſtoiącą/ ktorą do piwnice piwá mierzyć/ dla nieiednákich becżek GostGosp 136; wſzákoż wino becżką/ korzenie kámieniem/ y inne rzecży do ſwey potrzeby całkiem kupuy ná wielkim iármárku GostGosp 152, 58, 74, 92, 114, 136; pewni Furmáni na pewné mieyſcá z drobną Solą ieźdźić y onę w beczkách ſkłádáć zwykli SarnStat 928, 373, 375, 389 [2 r.], 391 (12).

beczka czego (32): Od Beczky rib wyelkich [brano myto] 10 ſczvk MetrKor 57/120v, 59/282v; RejWiz 73; á wżdy wielką ſzkodę vcżynili w náſzych ludziech niżli go dobyli/ á też tám nienáleźli iedno dwie becżce mąki takież iágieł BielKron 309; Ieſt bákkár/ miárá iáko przykádek/ ktory waży cżterzy becżki towáru. (marg) Miárá y wagá rozmáitego korzenia. (–) BielKron 454v, 342v, 375v, 449; Vasa vinaria, Winne fáſy. Vas cervisiae, Kłodá/ beczká piwá. Mącz 476a; GórnDworz S5; SkarŻyw 311; Hannibal Kartaginſki poki tám pánował/ ná kożdy rok dwánaśćie beczek Złotá czyſtego z dochodow gornych bierał StryjKron 16; Smoły pełne becżki odbieráć GostGosp 74, 58; A ty wieleś winien? A on rzekł/ ſto beczek [centum cados] pſzenice. WujNT Luc 16/7; Beczká piwá ma bydź wſzędźie táka/ ktora będźie miáłá w ſobie gárncy piwá/ wyzſzéy omienionych śiedmdźieśiąt y dwá. SarnStat 280, 105, 338, 387, 388 [2 r.] (13); GrabPospR M3v; GosłCast 75; Gdy becżki piwá doydę/ wnetki ią wydoię. PaxLiz C4v, E3v.

beczka do czego: Ták też becżki do mąki w podrunie/ korzec do obroku owſá/ gárnce do máſłá/ tworzydłá do ſerow/ ſolnicá na ſol/ motowidłá ná przędzę/ w káżdym imieniu v Páná/ kto go ma niemáło/ ma to bydź iednáko GostGosp 56.

beczka na co: StryjKron 160. Cf »ćwierc albo beczka«.

Zestawienie: »beczka śledziowka« = miara mieszcząca (zależnie od dzielnicy) od 5 do 8 ćwierci, tj. około 150 – 250 litrów: A ná ſtráwę [...] będzie miał [...] doſyć/ mym zdániem żytá dwánaſtą cżęść becżki śledźiowki ná chleb/ ná krupy iárego zbożá połowicę tákiey miáry GrabPospR M3v.

Szeregi: »cetnar albo beczka«: A ieſli Krol Ie^go M. którégo ſzláchćicá dáruie ſoli Cętnarem álbo beczkámi SarnStat 373.

»ćwierć albo beczka«: [chłopstwo] ſkoro śniegi zginą/ [...] tedy z kilku ſioł zſypuią słody po czwierći álbo beczce na piwo StryjKron 160.

Przen (2): [Apostrofa do potwarzy] Zá dwá potroyné Ty świádki wiedźieſz/ Ná beczce piwá Z przyśięgą iedźieſz. GosłCast 75.

Szereg: »nie kwartka ale beczka«: dziewek wiele/ Są pełne tego iádu [...] Przećiwko mátkam ſwoim [...] by kto w ſerce weźrzał iáko go tám táią. Nie kwartką ále becżką mogłyby go mierzyc. HistLan B3v.

Synonimy: 1. baryła, ceber, fasa, faska, kłoda, kufa, sąd; 2. czwiertnia.