[zaloguj się]
[pdf]

1. BOLEĆ (267) vb impf

o jasne (1 r. błędnie kreskowane: Oczko); -eć (3), -éć (2); -eć OrzJan, JanNKar; -éć SienLek; -eć : -éć Oczko (1 : 1).

Fleksja
inf boleć
indicativus
praes
sg pl
3 boli bolą
praet
sg pl
3 f bolała m an
n bolało subst bolały
fut
sg pl
3 f będzie bolała m an
n boleć będzie subst boleć będą
imperativus
sg
3 niech boli
conditionalis
sg pl
3 m by bolåł m pers
f by bolała m an
n by bolało subst by bolały

inf boleć (9). ◊ praes 3 sg boli (172). ◊ 3 pl bolą (48). ◊ praet 3 sg f bolała (8). n bolało (12). ◊ 3 pl subst bolały (3). ◊ fut 3 sg f będzie bolała (1). n boleć będzie (1). ◊ 3 pl subst boleć będą (2). ◊ imp 3 sg niech boli (1). ◊ con 3 sg m by bolåł (1). f by bolała (1). n by bolało (5). ◊ 3 pl subst by bolały (2). ◊ part praes act boląc (1). [Z form osobowych wyłącznie 3 os.].

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Sprawiać ból (267):
A. Fizyczny, być tego bólu przyczyną; laborare Murm; dolere Mącz, Cn; condolere, indolere, indolescere, perdolescere Cn (196):
a. O członkach ciała (180):

W zdaniu podmiotowym bez dopełnienia (57): Hemicranea est morbus quo dimidia pars capitis laborat, Nyemoc kyedy polgłowy boly. Murm 76, 76; A gdyby ocży bolały/ tedy to zmieſzawſzi [...] do ocżu malucżko wpuſzcżay FalZioł II 19c, I 9c, 89a, 135b, IV 20d, 38c, V 80 (8); gdy ſie kto długo morzy tedy głowa boli j zatacża ſie. GlabGad G2v, Fv, G8, G8v; RejRozpr F4v; RejJóz C8, G7v; Chociay nogá nie boli przedſię muśiſz chrámáć. RejWiz 59v, 107v, 120; RejZwierz 122b, 139; Kiedy gárdło boli/ mleko ćiepłe krowie/ ſkoro po wydoieniu piy SienLek 80v, 16v, 18v, 35v [2 r.], 50v, 76v (27); RejZwierc 73, 158; Oczko 16 [2 r.], 21v, 22v. Cf boleć dla czego.

W zdaniu podmiotowym z dopełnieniem [kogo] (55): Smiele powiedz iże chorego głowa więczey boli. FalZioł V 12v, I 14c, 80d, 89a, 92a, II 19d, 23v (8); GlabGad D2v; RejJóz M7v; SeklKat Zv; RejKup q7v, Bbv; KrowObr 172; RejWiz 32v, 61, 66v; RejFig Ee, Ee2 [2 r.]; Doleo dentibus, aut dentes mihi dolent Bolą mię zęby. Mącz 93c, 93c [2 r.], 154c, 180d, 195b, 246a; thy ſoki weſpół zmieſzawſzy pomázuy nim ſtáwy ktore ćie bolą. SienLek 130, 50, 50v, 70v, 77v 123 (13); RejPos 128; RejZwierc 86, 115v [2 r.], 133, 134, 231b, 231d; PudłFr 16; GórnRozm I4; ActReg 155; WyprPl C; KlonWor 50; PudłDydo A3. Cf boleć za co.

W zdaniu bezpodmiotowym bez dopełnienia (17): á ieſtliby barzo bolało, tedy może trzy kroć przez dźień przykładać. FalZioł V 107v, 13v, 93v, 95; RejJóz E3; RejKup v4; RejWiz 26; BielKron 464; Mącz 340d; przykłáday ná oczy kiedy boli SienLek 64, 21; bo ieſli go vſieką iuż pewna przygodá/ bo bárzo boli RejZwierc 134, 79v; GórnTroas 42; GosłCast 26 [2 r.]. Cf boleć około ezego.

W zdaniu bezpodmiotowym z dopełnieniem [kogo] (16): BierEz L4; RejRozpr D3v; RejWiz 61; Ia thego kęs ieden nie pomnię/ áni cżuię/ áby mię boláło. GórnDworz S8v [idem WerGośc 252], P6, Tv; RejPos 309v; RejZwierc 49v, 105; żeby nie bárźiey płákał po dźiećińſku niż go vbito y niż go boli CzechEp 92; Czemu nam też bóg tákiéy zgody niepozwoli/ Aby wżdy ieden ćieſzył/ gdy drugiégo boli. KochFr 56; WerGośc 252, 253; Niech ſie ten bije kogo nie boli. RybGęśli B3v; GosłCast 24. Cf boleć z czego w czym.

boleć dla czego [= z powodu czego] (2): kiedy żołądek dla wiatrow w nim zamknionych boli. FalZioł IV 18d; Oczko 22v.

boleć od czego (5): BierEz L4; Cżemuż od ſamego wina barziey głowa boli niż od roztwarzanego GlabGad G8v, Fv; RejZwierc 158; Bićié/ ogiéń/ y wſzytko to od czego boli Wyćiśnie/ iż powiedźieć muśiſz poniewoli Naywiętſzé táiemnice GórnTroas 42.

boleć około czego: Ieſtli pod boki miękko á nie boli około ziobr FalZioł V 13v.

boleć z czego (7): przyłoż na nogi ktore bolą ſchodzenia wielkiego FalZioł I 9c, 92a; Wſzak mię iuż y ſamego ocży z troski bolą RejJóz M7v; RejWiz 32v; RejZwierz 122v; SienLek 50. Cf boleć z czego w czym.

boleć z czego w czym: pomaga kiedy kogo z przycżyny zimney w vſzu boli FalZioł II 23v.

boleć za co: Bo zá ony ſkoki bolą nas więc boki. RejZwierc 114.

Z równoważnikiem zdania czasowego (1): Wołem śmierdźi [szkapa]/ áż mię iuż ćiągnąc ręce bolą/ Będę ia miał podobno z tym ſzkápą niewolą. WyprPl C.

Przen [przeważnie w przysłowiach] (35):
Frazy: »głowa boli; boli głowa, głowka« = ktoś się ma źle; kłopocze się (13 : 5):

Bez dopełnienia (10): Ale gdy co poniewoli Przydzie czynić głowá boli RejRozpr 14, E4; RejRozm 408; RejKup e3v; Stałem ná nim [na świecie] goſpodą/ był mi cżáſem kwoli/ Dziś w mię włożił dobrą myfl/ iutro głowá boli BielKom Bv; Bo ſkąd ią kolwiek pocżnieſz/ wſzędzye myſl w niewoli/ A cożkolwiek przypádnie/ przedſię głowá boli. (marg) Vbić źle/ vbiiąli theż źle. (–) RejWiz 192v, 41v, 140v; Czy kiedy święté przepić/ rádá boli główká? PudłFr 14. Cf głowa boli w czym.

Z dopełnieniem [kogo] (8): A ow co wlezie do ſoli Y tegoć głowá nieboli (marg) Zupy (‒) RejRozpr D; BielKom F6v; RejWiz 189v; OrzRozm L3v, BielSat C4 [idem BielRozm 22]; Bo ſtárégo do tańcá ráda głowá boli. PudłFr 35, 31; Rad ſie pięknie poſtáwi/ pieniędzy życżáiąc. Ale gdy záśię wrácáć/ to go boli głowá BielRozm 22.

głowa boli w czym: Bo czaſem wierę o glodzie Liepſſi ziwot na ſwobodzie Niſz wroſkoſſi a wniewoli Barzo więcz wtim glowa boli A marnie to kazdi placzi Kto prze pichę wolnoſcz traczi RejRozm 396.

Z równoważnikiem zdania czasowego (4): RejRozpr E4; Y ti obacziſz po ſſkodzie yz lepſſa nocha wſwobodzie Nizli wielki koſſt wniewoly O tim miſliącz glowa boly RejRozm 407; BielKom F6v; RejWiz 41v.

»serce boli« = jest smutno, żal (16):

Bez dopełnienia (7): RejWiz 40, 95; OrzQuin R4; HistLan E3v; RejZwierc 226; rátuy mię w niewoli/ W któréy twarz záwżdy pała/ ſerce zbytnie boli PudłFr 62. Cf serce boli o co.

Z dopełnieniem [kogo] (9): RejJóz G7; Lubo wſtáiąc gore iáſnie/ Lubo pádnąc Słonce gáſnie: Mnie iednáko ſerce boli/ A nigdy ſye nieutoli. KochTr 17; KochSz B4v. Cf serce boli kwoli komu; kogo kogo; ze zdaniem przyczynowym.

serce boli kwoli komu: Tedy ma Lutnia ćiebie ſławić będźie/ Y wierſz moy śpiewáć/ to ieſt tobie kwoli/ Serce mię boli. SzarzRyt D4v.

serce boli o co: Tu mi idźie o mężá/ owdźie ſerce boli o ſyná GórnTroas 46.

serce boli kogo kogo [= komuś kogoś żal]: y terazem widział Nieboraká: y bárzo mię go ſerce boli. Woj.[towic:] Drugich żáłuieſz, á ſam siebie nie żáłuieſz CiekPotr 35.

Z równoważnikiem zdania czasowego (5): RejJóz G6v; RejWiz 40, 95; Dayćie temu Seymowi pokóy/ ſerce boli/ y prze żal w kámiéń ſye obraca/ o ſpráwie tego to Seymu ſłucháiąc OrzQuin R4; Oſtátek ſámi miedzy ſobą ſkłoli/ Cżłowieká pátrząc práwie ſerce boli. KochSz B4v.

Ze zdaniem przyczynowym [iż, że] (4): RejJóz O4v; ále mię ſercze boli/ że oná tego niechce/ cżego ia prágnę GórnDworz Cc2v; Iż was nie mam w domu ſwym dziś mię ſerce boli. HistLan D2v; PudłFr 54.

»uszy bolą« = mieć dosyć, znudzić się słuchaniem:

Z równoważnikiem zdania czasowego: Słucháiąc ſłów niepotrzebnych/ áż mię vſzy bolą. KochFr 10.

b. O dolegliwościach fizycznych [zawsze w zdania podmiotowym] (16):

Bez dopełnienia (9): FalZioł V 108v; Kiedy będźie [...] kroſtá nie wielką iáko wiká bláda/ á nieboli: vmrzeć do ſześći dni od początku niemocy. SienLek 23; A iużći ſie pogoiły/ Ony twoie ſtáre guzy/ A bolą więc by Fráncuzy. RejZwierc 231c, 267.

Z dopełnieniem (7): BielKron 125, 126; miły bárwierzu namniev mie thá ráná nie boli GórnDworz S8v [idem WerGośc 252]; SkarŻyw 444; CzechEp 92; WerGośc 252; Ale ieſli mię ſmutną ćiężkié rázy bolą KochPieś 29.

W przen (5): Iuż ni maſći nie przykładay barzo then wrzod boli (marg) Miłoſcż trudny zakon (‒) RejJóz F6; Bo ſie to [łakomstwo] ćicho ſzyrzy nie boląc by liſzay. RejWiz 191, 31v, 170v; RejZwierc 133.
B. Sprawiać ból psychiczny, przysparzać kłopotu, zmartwienia, smutku; dokuczać, doskwierać; excruciare Modrz 522 (71):

W zdaniu podmiotowym bez dopełnienia (12): RejZwierz 143; KochZg A2; RejZwierc 235d; Bárźiey do ſercá to/ co boli/ cżłowiek Przypuſzcża/ niżli co gmyſli ſie dzieie. KochOdpr Bv; KochFr 65; GórnTroas 28; á krzywdá znáczna bárzo boli/ y boleć póki człowiek żyw muśi: boli opáczné niż ieſt rozumienie y vdawánie: bolą ludźie dobrégo ſwému zawiſni: bolą náwet ſercá máiętnośći cudzéy chćiwé. JanNKar A3; SarnStat 1298.

W zdania podmiotowym z dopełnieniem [kogo] (54): Diar 32; przyſtało Królowi w milczeniu ſłucháć/ y tego co go bárzo boláło. OrzQuin D3, G4, N4v; GórnDworz Ee8v; Szátáná boli cześć pánny Máryey. BiałKat 226 marg; Ano więcey złą dziewkę ſnądź ſkrzynká [z domniemanym majątkiem] boláłá/ Ktorąby oná więcey niż oycá woláłá. HistLan D3; RejZwierc 237c; Ale to was boli/ iż Paſterz owce ſwoie/ ſądźi/ á od owiec ſądzon być niemoże. WujJud 85, 4v; ModrzBaz 132v; SkarJedn 174, 196, 219; Boday zginął/ kogo ſławá Boli miáſtá páńſkiégo KochPs 193; SkarŻyw 140, 172, 244, 388; CzechEp 274, 407; NiemObr 108, 166; KochFr 102; ACZ mię twa drogá/ miła/ bárzo boli/ Niechcę ćię trzymáć przećiw twoiéy woli KochPieś 7, 26 [2 r.]; KochSob 65, 67; Iedno że to wy nie baczyćie tego/ áni was boli cudza krżywdá/ á miáłáby was ſłuſznie boleć GórnRozm C2v, Dv; tám Száry leży zmordowány/ Którégo bárźiéy boli zły ſąśiad/ niż rány. KochProp 9; ActReg 169; GostGosp 92; GrochKal 13; GórnTroas 66; KochPij Cv; GrabowSet C3, M2v, V4; Bo mię przygodá przyiaćielſka boli. KochFrag 45; OrzJan 135; WujNT 187; Nie boli mię chudobá bo tá ieſt pocżciwa CzahTr I2, Iv; GosłCast 28; PaxLiz B2, C4v; ZbylPrzyg A2v. Cf boleć do kogo; na kogo; Szereg.

W zdaniu bezpodmiotowym bez dopełnienia (3): RejZwierz A5v; TRudno milczéć gdy boli/ trudno niewołáć w złéy tóni OrzQuin A3v; KochTarn 75.

W zdaniu bezpodmiotowym z dopełnieniem [kogo] (3): Doleo Żáłuyę/ Boli mie/ Cięſzko mi. Mącz 93c; Dedoleo, Nie żalmi/ Nieboli mie/ Nie troſzczę ſie. Mącz 93d; GórnDworz Ff7.

boleć do kogo (2): Toc nieprzijaciela donich [do Zborowskich] boli zecnota tilko ſama/ ſtzera áprawdziwie ſluza PaprUp F3v; to co mie do kogo boli iawnie powiem PaprUp F4.

Ze zdaniem czasowym (2): RejZwierz A5v; [pan] muśi to dáwáć znáć/ iáko go boli/ kiedy ſie co zle dzieie/ á záſię iáko mu miło/ gdy co dobrze. GórnDworz Ff7.

Zwrot: »w sercu boleć« (3): KochFr 65; Spiéwa ſłowik ná topoli/ A w ſercu go przedśię boli Dawna krzywdá KochSob 65; KochTarn 75.
Szereg: »gryźć, boleć«: Skaźcá y ſzpiég/ gryźie mię ćiężko/ gryźie/ boli/ Ten nieſczęſny czárownik/ ktory [...] Chciał mię był zwiéźdź y przygnáć do ſzkárádéy winy. GosłCast 61.

Formacje pochodne: oboleć, odboleć, przeboleć, przyboleć, rozboleć się, uboleć, zaboleć; balać, bolać; bolewać, wybolewać; odboliwać, uboliwać.

Cf BOLĄCY, BOLENIE

KK