Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: CEREWIZNA

Następne hasło: CERKIEW »

CERKIEL (49) sb m

cerkiel (28), cyrkiel (21); cerkiel GórnDworz, Grzep) Geom (10), BudBib, Strum (7), KlonŻal, KochBr; cyrkiel BartBydg, Calep (4), SkarŻyw; cerkiel : cyrkiel Mącz (6 : 14), GosłCast (1 : 1).

cér- (19), cer- Mącz (6); drugie e jasne.

Fleksja

	sg	pl	du
N	cérkiel	cyrkle	cyrkla
G	cérkla	cyrklów
A	cérkiel	cyrkle
I	cérklem
L	cyrklu

sg N cérkiel (19). ◊ G cérkla (8). ◊ A cérkiel (8). ◊ I cérklem (7); -em (6), -(e)m (1). ◊ L cyrklu (2). ◊ pl N cyrkle (2). ◊ G cyrklów (1). ◊ A cyrkle (1). ◊ du N (cum nm) cyrkla (1) Mącz 466c.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów) ‒ XVIII w.

Znaczenia

1. Przyrząd służący do zakreślania koła (23)
2. Koło, krąg, okrąg, zakrzywienie (14)
- Przen: Niezmienne, cykliczne mijanie czasu (1)
- a. Termin astronomiczny i geograficzny; koła astronomiczne, po których krążą ciała niebieskie; ruch kołowy gwiazd i planet, krąg otaazający niekiedy słońce czy księżyc; zodiak; zwrotniki i równoleżniki; horyzont (12)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Przyrząd służący do zakreślania koła; circinus BartBydg, Mącz, Calep, Cn (23): BartBydg 28b; Mącz 54b, 475d; poſtaẃże kóniec ieden Cérklá ná [punkcie] a. á drugim kóńcem tocząc/ vczyń ſztukę kołá GrzepGeom C4v; potym Cérklem według téyże miáry nie ſtuláiąc go/ áni go téż dáléy roſkráczáiąc/ będźie ſtąpáć po ónéy Circumferencyéy GrzepGeom K3v, C4v [3 r.], K3v [4 r.]; Táż Bláſzká ma być odważóna Cérklem z wielką pilnośćią/ áby wſzyſtki trzy rogi były w mierze. Strum B4v, B4v [2 r.], C, G4v; Calep 196a.

Zwroty: »cerklem (roz)mierzyć, według cerkla rozmierzony« (2 : 1): Cérklem chćieli Circumferencyą mierzyć GrzepGeom K3v; Strum C; Trzebá piękny poſąg wywieść pod oley robiony/ Według cerklá rozmierzony KlonŻal D3v.

»cerklem wykrążyć« (1): Potym Cérklem wykrąż á wedle ónego wydrążenia wybiy według Cérklá dźiurę Strum G4v.

»cerklem znaczyć« (1): Cieślá (lepak) rośćiąga ſznury znácży iy fárbą/ cżyni iy ná węgły á cerklem znácży iy BudBib I 364a.

2. Koło, krąg, okrąg, zakrzywienie; circulus Mącz, Calep; spira Mącz [koło, figura okrągła, czcza wewnątrz; krąg; okrąg płasko-szeroki jako talerz; talerz pod konew, flaszę na stole-circulus Cn] (14): Mącz 84d; w koło nich wſzytki mieyſcá bárzo mokre/ á tám gdzie ſłucháli ludzie/ ſuchuchne zoſtáły: iſz nikt w onym cyrklu krople deſzdżu nie vcżuł. SkarŻyw 545; Calep 200b.

Zestawienie: »poł(owica) cerkla« = hemicyclus, semicircularis Mącz; semicirculus Calep (3): Połowicá cerklá/ połowica okrągłego kółká. Mącz 154c; Półcerklá/ półobrączki. Mącz 381d; Calep 965a.

Szeregi: »linija, cyrkiel a kres« (1): Sunt enim Lineae seu circuli aequae distantes, Liniye cirkle á kreſy w równey dálekośći od ſiebie będący Páráleli zwáne. Mącz 277a.

»strefa a cyrkiel« (1): Słoyerzowáta ſuknia/ to yeſt kréski/ ſtrefy á cirkle okrągłe na ſobie máyąca Mącz 376d.

»okrąg albo cyrkiel« (2): Spira, [...] Krys/ okrąg álbo cirkiel którego ſie koniec z końcem nie ſchodźi Mącz 408b, 272c.

Wyrażenie przyimkowe: »w cerkiel« = na kształt koła; doskonale, harmonijnie (3): cżego trzebá do przyiemney twarzy/ wſzytko ſie thu zeſzło: Prawdá iż nie wſzytko w cerkiel GórnDworz E; [Broda] czáſem wygolona W koło gęby/ á z brzegów w cerkiel náſtrzępiona. KochBr 151; GosłCast 60.

Przen: Niezmienne, cykliczne mijanie czasu (1): Ozdobna Wioſná [...] Dręcznoludną nam znowu Zimę wieźie/ [...] W tákim to cyrklu rzeczy vłożoné GosłCast 69.

a. Termin astronomiczny i geograficzny; koła astronomiczne, po których krążą ciała niebieskie; ruch kołowy gwiazd i planet, krąg otaazający niekiedy słońce czy księżyc; zodiak; zwrotniki i równoleżniki; horyzont; absis, antracticus circulus, horizon, orbis, zodiacus Mącz; halos Calep (12): Segmenta mundi, Liniye cyrkle álbo częśći świátá. Mącz 377d; Dwá cyrklá ná niebie ná których ſie słóńce obráca Mącz 466c, 512d.

Wyrażenia: »cyrkiel miesiącowy« (1): Halos‒Circiel mieſią cowi o^ekrągkoło mies[i]ąca. Calep 471a.

»niebieski cyrkiel« (1): Antarcticus, Niebieski cyrkiel á okrąg przećiwko południu/ Alias, Polus meridionalis. Mącz 11a.

»niebieskich znamion cerkiel« (1): Zodiacus, [...] Vkośny cerkiel ná niebie/ który má ná ſobie dwánaśćie známión niebieskich/ może być zwan niebieskich známión cerkel. Mącz 512d.

Zestawienie: »puł cyrkla« (1): Colurus, Puł cyrklá Mącz 60d.

Szeregi: »cyrkle i biegi niebieskie« (1): Moriebatur in studio dimetiendi coeli, Málem od wielkiey pilnośći vmierał/ chcąc ſie wywiedźieć cirklów y ynſzych biegów niebieskich. Mącz 232b.

»cyrkiel, (a, albo) okrąg« = absis Mącz (3): Też Cirkiel/ álbo Okrąg gwiazdeczny. Mącz 1c, 11a; Calep 471a.

»kres, (albo) cyrkiel« (2): Horizon, [...] Krés álbo cyrkiel ná niebie yákogo któ może wokoł po ziemi oczyma ogárnąć. Mącz 158b, 398c.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Orbis, Krys/ Okrąg/ Swiát/ Cirkiel wſziſtko to cokolwiek okrągłego yeſt. Mącz 267c.

Synonimy: 2. koło, krąg, okrąg, strefa; b. horyzont, zodyjak.

Cf [CYRKULARZ]