[zaloguj się]
[pdf]

CIĘŻKO (381) av

ciężko (380), ciężce (1) SeklPieś.

-ę- (356), -e- (9), -(ę)- (11), -()- (5); -e- BielŻyw; -ę-:-e- FalZioł (6: 1), SeklKat (4 : 2), BibRadz (5 : 1), Mącz (28 : 3), SkarŻyw (22 : 1).

o jasne.

comp i sup (54 + 13) -ciężéj (67), -ciężyj (1) MurzHist; -éj (8), -ej (1) KochTr, -(e)j (58). sup nå- (13), nåj- (2) WujJud, PowodPr; nå- (11), n(a)- (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Z dużym ciężarem; nielekko; graviter Cn (15): BierEz B; Mjchał Czartowj powieda yż yego Waga częſka? [...] Albos na Ołowie Piſſał Iż tak czeſko czos ważicz dał RejKup aa7v, t5v.

ciężko komu (6): BierEz K2v; OpecŻyw 137; GlabGad E8v; RejKup bb2v, cc6; Pieſze zaſie mniey godne/ vcżyli [Rzymianie] nośić brzemioná [...] á nie bylo im to ćięſzko kiedy ná to zwycżay wzięli BielSpr 5.

Przysłowie: aby mu pan Bog dał na ten nowy rok/ ſzyrokie mieſtce v krola iego miłoſci mądre ſlowo/ cięſzko wmiechu/ legko na wątrobie. LudWieś A2.
Zwrot: »ciężko dźwigać« (3): Poſeł mowj Iż nicz nieprzybyło na Wadzę. Weyże toc ſyę odmieniło Tak nam cżieżko dzwigacż było RejKup bb2v, t5v, cc6.
W przen (1): Dźiwna rzecz iáko ciężko czczą nośić kálétę: A dźiwniéy iáko cięży/ wydawſzy monétę. KochFr 43.
a. O uzbrojeniu wojska (1):
Szereg: »i lekko, i ciężko« (1):roty y lekko y ćięſzko vbráne mieć [ordines tum levis tum gravis armaturae instituere] ModrzBaz 115.
b. O ubraniu (2): Iuż dziś ſukno ſtoi zá nic Mowią iż wnim ćięſzko chodzić Lecz ſnadz Więc ćiężey moy pánie Gdy y tego niedoſtánie RejRozpr I3.

ciężko komu (1): Iáko ten we zbroi Wytrwa/ ktoremu cżáſem y w iedwabiu ćięſzko? KochOdpr C3.

2. Mocno, bardzo silnie; srogo, surowo, dotkliwie; graviter Mącz, Cn; districte, severe Mącz (175): Wzdychał ćięſzko nárzekáiąc BierEz G4; Ciężey winien ktory źle rádzi. BierEz K2, K4v, L4, O2v, O3v, O4; O cięſſko ſie iey ſerce zaſmucilo s teé nowiny OpecŻyw [27]; A wziąwſſy go/ [...] powrozy cięſſko bicżowali OpecŻyw 115v, 98v, 107, 131, 134v, 140; HistAl D7 [2 r.], E4v, F4v; Spiéra ſám śiebie potępiá i ieſzcże ciężyi potepiać będźie MurzHist G4, D3; LubPs V3; Niegodnym ćię zawżdy cżyni/ ſumnienie ſwe ćięſſcze winy SeklPieś 31v; Leop Is 58/3; BibRadz I 2c marg, 2.Esdr 1/7, Mar 14/33; BielKron 121, 463v; Excrutio, Dręczę/ Dopiekam/ [...] Cięſzko czinię. Mącz 69d; Sacrosanctum, Co wyſoko/ ſrogo á cięſzko zákázano yeſt pod gárdłem Mącz 363c, 80d, 234b, 390a, 421d, 438b; Im co ćięſzſzego z gory vpádnie/ tym ſye ćiężey ſtłucze. SienLek 12v, 133, 147; Záwżdy naciężey vpáść muśi kto ſobie nawięcey vfa RejAp Ff4, 42v; HistRzym 47v, 80 [2 r.]; RejPosRozpr c4v; WujJud 72; BudNT Luc 11/53; á krzywdyby ſie vbogiemu cżłowiekowi vcżynioney ćiężey mśćiły/ niż gdyby ią bogátemu vcżyniono ModrzBaz 73v, 60v, 65v; SkarŻyw 56, 134 [2 r.], 304, 479; KlonŻal B3v; Gdy mężny Hektor poległ/ Andromáche żoná/ Nie ták ćięſzko iáko ia byłá zátrwożoná. WisznTr 13, 13; ArtKanc E10, L20v; ZawJeft 48 [2 r.]; OrzJan 52; LatHar 85, 576; WujNT 76, 111 marg, 464 marg, 837; PowodPr 62; CzahTr E4; GosłCast 24, 42, 49, 58, 61, 69; SkarKazSej 701a; To mu ſzpetnie náłáie/ to nań ćięſzko biáda. ZbylPrzyg A4.
Zwroty: »ciężko cierpieć« = male pati PolAnt [szyk zmienny] (7): Im więcéy ſám ſobie tu przepuſſcżáſs/ [...] tym ciężéy potym będzieſs cirpiál OpecŻyw 191v; HistAl E7v; Pyſzni á mocarze ciężey będą ćirpieć. RejZwierc 48 marg [idem] Bbbv; MycPrz I B2v; BudNT Matth 17/15[14]; ArtKanc I4v.

»ciężko obrażać« (1): ćięſzko Páná Bogá obrażáią. WujNT 489.

»ciężko pokutować« (2): przyiąl naſſe grzechy/ za ktore on cięſſko pokutowál OpecŻyw 122v, 160v.

»ciężko (s)karać, (s)karan« = graviter punire Modrz, JanStat; magis punire Modrz [szyk zmienny] (18 : 18); bo będżie nás buog cięſſko kárál dla naſſeé niewdzięcżnoſci. OpecŻyw 59, 191v; SeklKat Ev, F3v; MurzHist B3v, Pv, Q2v; LeovPrzep B4v; tu álbo ná onym ſwiećie ćięſzko będziemy karáni. HistRzym 51 v; KuczbKat 280, 310; Ieſliby kto Kaimá zábił/ śiedm kroć ćiężey niech będźie ſkaran. ModrzBaz 79v, 70 [2 r.], 72v [2 r.], 73 [3 r.], 73v [2 r.], 82v [2 r.], 86v; WujNT 43, Luc 12 arg, s. 252, Hebr 10 arg, 12 arg, s. 790, Cccccc; SarnStat 212, 254, 629; PowodPr 15, 29.

»ciężko spać« = twardo spać (1): HistRzym 80v cf »twardo a ciężko«.

»ciężko ważyć« (2): Małe zbytki ći[ę]ſzko ważą BierEz L; Towárzyſzyć s tákimi/ ktorzy mogą y poćieſzyć y porádźić: nie ſobie ćięſzko nieważyć: podnieśionego vmyſłu być SienLek 14.

»ciężko westchnąć (a. wzdychać)« (8): OpecŻyw 88v; HistAl F4v; MurzHist H4v, Kv; GórnDworz Dd4; Zátymem ćięſzko weſtchnął KochTr 20; Iáko nie lámentowáć/ y ćięſzko nie wzdycháć? KołakCath B3; SkarKaz 548a.

»ciężko (z)grzeszyć« = peccare valde PolAnt [szyk zmienny] (18): Czy cięſko grzeſſą przeciw panu Bogu/ ktorzy łamią prziſięgę SeklKat K2v, Yv, Y2; KromRozm I C3, O2; BibRadz 2.Reg 24/10; KuczbKat 230, 375 marg; RejPosWstaw [212]; CzechRozm 238v, 239; ModrzBaz 28v, 104v; ábowiem zgrzeſzyłem ćięſzko myślą/ ſłowem/ y vcżynkiem LatHar 85, 143; WujNT 596, Dddddd; WysKaz 29.

»ciężko żałować (się)« = graviter dolere Vulg [szyk zmienny] (8): OpecŻyw 133v; Iż gdy w cięſzkość grzechu vpádniemy/ iáko też záń cięſzko żáłowáć mamy LubPs T3v marg; Leop Is 17/11; Dawid/ bárzo śię ćięſzko żáłował na mężoboyce onymi ſłowy KuczbKat 315; BudBib Sap 14/15; SkarŻyw [237], 262, 306.

Wyrażenie: »ciężko zranion(y)« = gravissimis vulneribus saucius PolAnt (5): Tedy on młodźienietz będątz cięſzko zranion a zbit/ wźięt ieſt w dóm niektorégo goſpodárza ForCnR D2; HistAl E7v; BibRadz 2.Mach 14/45; BudBib 2.Mach 14/45; WujNT 237.
Szereg: »twardo a ciężko« (1): á dla ſprácowánia pocżął twárdo á cięſzko ſpáć. HistRzym 80v.
a. O stanach chorobowych (9):

ciężko komu (3): aż ſobie ten chory pocznie wielmi ſtyſkowácz [...] Ach toć mi cięſzko a medłem. ForCnR D3. Cf ciężko komu w czym.

ciężko komu w czym (2): Bo mi wierę cáłą noc/ cięſzko w pierſiach było. RejFig Bb7v; SienLek 84v.

Zwrot: »ciężko (za)chorzeć, niemoc, chorujący« (3 : 1 : 1): Conflictatus gravi morbo, Cięſzko choruyącym być. Mącz 130c; Iacet graviter, Cięſzko niemoże. Mącz 161b; ſam teſz ćięſzko záchorzał SkarŻyw 461, 543, 582 marg.
3. Przykro, okrutnie, źle, smutno; graviter Mącz, Cn; aegre, aspere, indigne, moleste Mącz (75): OpecŻyw 89; BielŻyw 109; RejJóz C4; RejKup q2; BielKron 12v; Aspere, Srogo/ Twárdo/ cieſzko. Mącz 18a, 75a; RejPos 138; KuczbKat 330, 335; KochPs 83; Cżemu to ćięſzko ma być/ co kiedykolwiek przyść muśi? SkarŻyw 196; CIężko kto niemiłuie/ ćiężko kto miłuie/ Naćiężéy kto miłuiąc łáſki niezyſkuie. KochFr 18; BielSen 12; ArtKanc Q15; GórnRozm C; Y Niemiłowáć ćięſzko/ y miłowáć Nędzna poćiechá SzarzRyt A2v.

ciężko komu, czemu (46): ForCnR C3; á niebądz to wam ćyęſſko yżeśćye mię przedali do tey zyemye HistJóz D4; LibLeg 7/69; LibMal 1544/84; RejJóz B2v, H2v; RejKup k5; czego jako ciężko cierpieć, zwłaszcza niewinnemu, WKM NMP łacno obaczyć możesz. DiarDop 108; GliczKsiąż M5v; Abowyem ſnadźby mi nye ták cyęſſko było/ By s kogo obcego to myę potrefiło LubPs O; yż gdibyćię iął łąmáć duch Páńſki zły/ grał na Hárffie/ áwoćby nieták ćięſſko było [et levius feras]. Leop 1.Reg 16/16; BibRadz Sap 2/15; OrzRozm H2v; rozgniewał ſie y cięſzko mu to było iż go żeńſka płeć oſzukáłá BielKron 55v, 494, 302v; Indignor, Gniewam ſie/ Nie przimuyę zá dobre/ Cięſzko mi. Mącz 89a; Distaedet, Zalmi/ żałuyę/ cięſzkomi. Mącz 90d; Si vobis non est molestum Ieſli wam nie yeſt przikro/ cięſzko. Mącz 229b, 64d, 69d, 93c, 121c; GórnDworz T7; RejZwierc 242v; BudBib Sap 2/15; KarnNap E2; SkarŻyw 196; A co wſzytkich iednáko ćiśnie/ niewiem czemu Tobie ma być/ Synu móy/ naćiężey iednemu. Smiertelna/ iáko y ty/ twoiá dźiéwká byłá KochTr 24; StryjKron 335; BielSen 9, 12; GórnRozm C, F4v [2 r.]; ActReg 135, 162; (Rzekł) będźieſz miał chleb/ ku pokármu twemu. Przeto duſzy mey ták ćięſzko nie będźie GrabowSet Gv; OrzJan 30, 52; ZapMaz II G 97/90. Cf ciężko komu na kogo, Frazy.

ciężko komu na kogo (3): Páſterz mu rzekł/ nie ták mi/ cięſzko ná obcego/ Iáko ná cię/ gdyżemći/ zwierzył dobrá ſwego. RejZwierz 119v; GórnDworz G7v; KochFr 28.

Frazy: »ciężko [komu] na duszy« (1): Acięſzko mi to na duſzy Bo to moie ſęrcze [!] czuie Pan ſie barzo zafraſuie RejJóz G.

»ciężko sercu« (1): iż woł żuie zawżdy koń mnima by co iadł/ tedy ćięſko ſercu iego BielKron 464v.

Zwroty: »ciężko czynić« = ograniczać, uciskać (2): Angusto, Cięſzko czinię/ Vćiskam/ Trudność zádáyę. Mącz 10a; áni im Rzeźnicy/ Piekárze/ młynárze/ ćiężko niech nie czynią [aggravent et perturbent JanStat 218] SarnStat 202.

»ciężko myśleć, myślący« (1 : 1): Ludziem cięſzko myſlączym/ ſmuthnym/ troſkliwym: lekarzſtwo. FalZioł *2b; RejKup p2v.

»ciężko spać« (3): ábowiem tháki ieść niemoże/ ćięſzko ſpi SienLek 104v, 17v, 18v.

»ciężko umierać, umierający« (1 : 1): Patrzalam na pana ij na ſyna mégo/ na krzyżu wiſſącégo ij cięſſko vmiéraiącégo OpecŻyw 188; ArtKanc E10.

Szereg: »ciężko a (i) przykro« (2): Crux etiam dicitur quicquid nos cruciat, Cokolwiek nas męczy/ álbo nam cięſzko a przikro yeſt. Mącz 69d, 121d.
4. Trudno, z trudem, z wysiłkiem; opornie; operose Mącz (113): A ia ták ćięſzko kopáiąc/ Wiecżnie rolą przewracáiąc: Będąc ták pilny w orániu/ Nie mogę przyść k dobremv mieniu. BierEz P2; FalZioł IV 21a, V 19c; RejRozpr I3; MurzNT Matth 14/24; KromRozm III L4; RejWiz 69v, 191v; BielKron 233, 282v; Mącz 265a; A ktory [koń] ieſt krotki miedzy oczymá/ bárzo chwata/ [...] tákiego ćięſzko trzymáć. SienLek 186v, 170 [2 r.]; BielSat D3v; Y żelázo by namięſzſze gdy ſie vſtáwicżnie á cięſzko obráca/ pewnieby ſie rychło zrobiło RejZwierc 15v, 46, 115v; Bo otyło ſerce ludu tego/ y vſzymá ćiężko ſłucháli [et auribus graviter audierunt] ocży ſwe zámrużáli BudNT Act 28/27 [przekład tego samego tekstu WujNT]; ModrzBaz 95, 121v; Dobrym/ gdźie może/ pomocy dodawa/ A co przyrzécze/ by naćiężéy/ zyści. KochPs 19; SkarŻyw 4, 168, 399 marg; BielRozm 29; WujNT Matth 13/15, Act 28/27; iednemu lekko przychodźi pożywienie/ drugiemu ćiężey KlonFlis A4.

ciężko komu, czemu (47): OpecŻyw 10v; GlabGad I5; BierRozm 25; bo gdi beda wiedziecz Turczi tedi bedzie czieſzko panv naſchemv LibLeg 11/59, 11/13, 184v; LibMal 1544/84; Nacięzey ći ſnadz będzie/ tu ż nim z granicz wyniſc RejJóz B, H4v; Diar 39; BielKron 259, 428; Mącz 72c, 138d, 506a; SienLek 18v; RejAp BB7; GórnDworz P5v [2 r.], Gg8, Ii8v; RejPos 85v [2 r.], 197v marg; HistLan F5; KuczbKat 185; RejZwierc 101v, 160, 167v, [238]; BielSpr 3, 19, 30v, 38v, 57; SkarJedn 236; Lecż Pan moy Iezus Chryſtus żywy/ ná moię pomoc nieomieſzka: á tam gdzie mi naćiężey będzie/ prętką mi obronę poſle. SkarŻyw 69, 75, 168, 263; CzechEp 187; KochSob 64; ActReg 5, 86; GrabowSet T4; GosłCast 26; SkarKazSej 670a.

ciężko na kogo (2): tám ie Egipcżycy w koło oſkocżyli y oblegli/ ták iż tho było cięſzko ná nie/ bo nie mieli doſtátku ku żywnośći BielKron 30v; Mącz 486b.

Fraza: »[na kogo] ciężko przyszło« (3): RejRozpr Gv; Potym gdy ná nie ćięſzko przyſzło/ muſiały záſię męże Thátáry ſpoymowáć. BielKron 297v; BielSpr 70v.
Zwroty: »ciężko przyść« (2): A niechceſzli ná doł sſtąpic/ Zećby to miáło ćięſzko przyść. BierEz S4; BielSpr 3.

»ciężko robić, (s)pracować (się)« = laborare Vulg [szyk zmienny] (8 : 5):V ktorego ćięſzko robił/ Glinę cegłę záwżdy noſił. BierEz L2; roſkoſſné kázanijé vdzialal/ na ktorym ſie był cięſſko ſpratzowál OpecŻyw 73v, 30v; fatigare, cyąszko robicz BartBydg 235b; MurzNT Matth 11/28; BielKom E7v; Sisiphum voluere, Vſtáwnie cięſzko przes przeſtanku prácowáć. Mącz 506c; SienLek 30v; GórnDworz O2; SkarŻyw 21, 22; BielRozm 11; Calep 371a.

»ciężko rodzić« (2): cięſzko matki muſzą rodzić FalZioł V 17b; SkarŻyw 307.

Szereg: »ciężko i trudno« (1): A gdy co dla dobrego poſpolitego vczynić: wnet ćięſzko y trudno/ y nie máſz. SkarKazSej 705a.
W przen (1):
Zwrot: »ciężko rodzić« (1): Oto cięſzko rodzi nieſprawiedliwoſć [Ecce parturit iniustitiam] WróbŻołt 7/15.
a. O stanach chorobowych (7): á odwilżaią według wilgotnoſci pirwego ſłopnia, temu kto cięſzko wraca á ieſt mdłego żołądka FalZioł I 62c.

ciężko komu (2): Ieſtli mu nie cięſzko dychać. FalZioł V 13v [idem] SienLek 21.

Zwrot: »ciężko (od)dychać (a. tchnąć), tchnący« [szyk zmienny] (5 : 1): á kto ią pije/ thedy pomaga komu tchnąć cięſzko FalZioł IV 49a, V 13v; SienLek 18v, 21, 170; Dyspnoicus ‒ Czieſzko tchnąci. Calep 345b.
b. O biegu konia (6):
Zwrot: »ciężko nosić, noszący, noszenie« (4 : 1 : 1): Equus succussarius, [...] Kon ktory ćyęſko noſy. Murm 38; BartBydg 153; Succussatura, Wſtrząſánie/ Cięſzko noſzenie. Mącz 339c, 339c [2 r.]; SienLek 187v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Graviter, Cięſzko. Mącz 149c, 264a; Pergraviter ‒ Barzo cięſzko. Calep 781a.

Synonimy: 2. boleściwie, barzo, dotkliwie, mocno, nader, okrutnie, silnie, srogo, wielce, wielmi; 3. markotno, przykro, smutno; 4. trudno.

Cf NIECIĘŻKO

AL