[zaloguj się]
[pdf]

CZELNY (71) ai

[FalZioł cf 1. CELNY]

e jasne.

comp i sup (53 + 7) -czelniejszy (60). sup nå- (5) BielKron, LeovPrzep (2), ModrzBaz, SkarŻyw, nåj- (2) GórnDworz, PaprPan.

Fleksja
sg
mNczelniejszy fNczelniejszå, nåjczelniejszå, czeln(a) nNczelniejsz(e)
Gnåczelniejsz(e)go Gczelniejsz(e)j Gczelniejsz(e)go
Aczelny, czelniejszy, nåczelniejszy, nåczelniejsz(e)go Aczelną Aczelniejsz(e)
Iczelniejszym, nåczelniejszym I I
pl
N m pers czelni, czelniejszy
subst czelniejsz(e)
G czelnych, czelniejszych
D czelniejszym, nåczelniejśzym
A m pers czelniejsz(e), czelniejszych
subst czeln(e), czelniejsz(e)
I m czelnymi, czelniejszymi
L czelnych, czelniejszych

sg m N czelniejszy (5). ◊ G nåczelniejsz(e)go (1). ◊ A czelny, czelniejszy, nåczelniejszy (4), nåczelniejsz(e)go (1). ◊ I czelniejszym, nåczelniejszym (2). ◊ f N czelniejszå, nåjczelniejszå (2), czeln(a) (1). ◊ G czelniejsz(e)j (1). ◊ A czelną (1). ◊ n N czelniejsz(e) (1). ◊ G czelniejsz(e)go (2). ◊ A czelniejsz(e) (1). ◊ pl N m pers czelni, czelniejszy (11). subst czelniejsz(e) (3). ◊ G czelnych, czelniejszych (15). ◊ D czelniejszym, nåczelniejśzym (3). ◊ A m pers czelniejsz(e) (5) Leop (2), RejPos, ModrzBaz, PowodPr, czelniejszych (1) BibRadz. subst czeln(e), czelniejsz(e) (4). ◊ I m czelnymi, czelniejszymi (3). ◊ L czelnych, czelniejszych (4).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVIII w.

Przymiotnik od „czoło”:
1. Znajdujący się na czole (1):
Wyrażenie: »ozdoba czelna« (1): Frontale, est ornamentum frontis, praecipue in equis et elephantis ‒ Nączelnik. Ozdoba czelna. Calep 436a.
2. Przedni, wybitny, wyborny, znakomity, doskonały; głowny; princeps Vulg, PolAnt; optimas, principalis, pri- mus Vulg; optimus PolAnt (70): Thak iako niektore poſpolithe ſkargy sthrony Rzemieſła Rzeznicżego v nas w Sliąſku beły, thudziſz theſz w czelnieiſſich Miaſtach iako we Wroczlawyv, Legniczy, Swidniczi, w Brzegu, w Niśie y indzie. ListRzeź w. 3; ForCnR B; hy pothem przisli thakiesz czo czelnyeyschi kupczi mohylowsczi ZapWar 1537 nr 2494; Y owſſem o czelnych rzeczach náſſey wyáry. KromRozm I G2, O2v; KrowObr Qq4; Ten Zołtarz nápiſal Dawid Swięty Krol y Prorok cżelnieyſſy Leop AAa, 1.Par 12/9, Ps 50/14, Dan 5/23; ále ná prośbę krola Alfonſá muſiał wźiąć/ po ktorego przyſłał okręty áby co z nacżelnieyſzym ludem ſwoim przypłynął do Apuliey BielKron 252v; Ma w ſobie miáſtá cżelne á bogáte ná wyſpách y ochędożne BielKron 286; A potym niż ſie mſza ſkońcżyłá/ ſzli cżelnieyſzy rycerſcy pánowie ku krolowi BielKron 330, 112v, 267v, 271v, 273v [2 r.], 287, 329; OrzQuin Z4; ábowiem ze krwią y duch żywotny wychodźi/ á mdlą ſye wnętrzne ſpráwy członkow czelnych/ y żywot ſye tym kroći. SienLek 33v; Ale lepiey by im ARyſtoteleſá Mędrcá naczelnieyſzego/ o wſzyſtkich rzeczách przyrodzeniu mądrze vczącego/ ſłucháć LeovPrzep a2v, E [2 r.], G; RejAp 201; GórnDworz K6; RejPos 9; BudBib 1.Reg 15/21; Nápiſáłá wnet liſty/ do cżelnieyſzey rády. HistHel Dv, D2; ieſliżeć téż vkaże potym wodá wagą ná czele/ kędy byś miał wolą Groblą czelną poſtáwić przy namniéy trzy łokćie á mniéy nic. Strum D2; Piaſty/ gránicżne pány/ wſzytki opuśćili/ A Poſły do Fránciey s chęćią wypráwili. S ktorych cżelnieyſze mieyſce miał Adam Konárſki StryjWjaz A3v; CzechRozm *, **2 żp; Chybiłá rychło wroſzká/ bárzo nas ſkukłano/ Lud mu co naycżelnieyſzy w niewolą zábrano. PaprPan Hh3v; Oligárchią zową/ gdy kilko pewnych á cżelnieyſzych oney Ziemie oſob Páńſtwo rządzą [Oligarchiam administrationem paucorum] ModrzBaz 3v; Przetoż y tákowego złego wzruſzenia ſerdecżnego/ cżelnieyſzi Pánowie powśćiągáć máią [Ergo et commotiones animi pravae viris principibus comprimendae sunt] ModrzBaz 27, 3v, 13, 17, 24 [2 r.], 26 (15); Kámięń od rzemieſłnikow niedbáłych wzgardzony Ná kąt czelny ieſt włożony. KochPs 178; GórnTroas 41; iż Iudſka ziemiá z miáſtem Ieruzálem y z kośćiołem/ byłá czelnieyſza część oney kráiny WujNT 299; PowodPr 29; KlonFlis A3.

W charakterystycznych połączeniach: czelny (-a, -e) bydło, część, członek, duch, grobla, kąt, Kozak, kupiec, lud (3), ludzie (4), mędrzec, miasto (miasteczko) (6), miejsce (2), osoba (6), pan (9), poeta, prorok, pych, rada, rzecz (6), stan, urząd; co (na)czelniejszy (6).

Wyrażenie: »czelniejsze przodkowanie« (1): Abowim z tym koſciołem/ dla czelnyeyſſego przodkowánya yego/ muśi ſye zgádzáć wſſelki koſcyoł/ tho yeſt wſſyſtcy wyerni KromRozm III Ov.
Szereg: »przedniejszy i czelniejszy« (1): Bo ſtárádawná między themi wſſyſtkiemi kroleſtwy/ Azor przednieyſſe á cżelnieyſſe było [principatum tenebat]. Leop Ios 11/10.
a. W funkcji rzeczownika (11): Przeto wedle tego dówodu/ rozmyſláy iako pán Iezus ſiedzi na niſkiém mieſtzu/ nie miedzy cżelnymi. OpecŻyw 40v; MiechGlab 34; Ale dał Pan Bog w ſerce moie/ y zgromádziłem co cżelnieyſze [optimates]/ y vrzędniki/ y lud obecny Leop 2.Esdr 7/5; Wdzień iego zumieią ſie naypodleyſſj z ludu/ á co cżelnieyſze [primos] ogárnie ſtrách. Leop Iob 18/20; Tąż niezgodą y nienawiſcią y ini cżelnieyſzy ſámi miedzy ſobą cżynili BielKron 179v; ModrzBaz 115.

czelniejszy czego (1): A vpátrzył pocżątek ſobie/ bo tám cżeść zakonodawce nákryta/ á przyſzedł zcżelnieyſzymi ludu [cum principibus populi]/ ſpráwiedliwość Iehowy cżynić będzie BudBib Deut 33/21.

czelniejszy z kogo, z czego (2): ćiſnął ſie do tego cżelnieyſzy z dworzan káżdy GórnDworz B7v; Lecz Arcykápłani y Doktorowie y czelnieyſzy z ludu [principes plebis] ſzukáli go ſtráćić WujNT Luc 19/47.

(na)czelniejszy między kim (2): Ze przyzwáł Iozue wſzythkich Izráelczykow/ ſtárſzych ich á czelnieyſzych miedzy nimi/ ſędźiow y przełożonych ich [seniores eius et duces principes, et iudices eius] BibRadz Ios 23/2; bo P. nacżelnieyſzego miedzy Apoſtoły/ y wielkośćią wiáry y záſługą cnoty nawiętſzego/ kśiążę nád pierwſzymi Piotrá do Rzymu/ iáko przećiw poſpolitey narodu ludzkiego zgubie/ poſłáć racżył SkarŻyw 361.

W charakterystycznym połączeniu: co czelniejszy (2).

3. [Frontalny, od czoła:
Wyrażenie: »potkanie czelne«: Litwá też ſmiele y mężnie pierwſze naiázdy y potkánie czelne Polakom wytrzymáłá. StryjKron 361 (Linde).]

Synonimy: 2. celny, cześny, dostojny, godny, przedni, wyborny, zacny, znaczny; a. przełożony, starszy.

Cf DWOCZELNY

ZZa