Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DOMECZEK

Następne hasło: DOMĘCZYĆ »

DOMEK (110) sb m

-o- (8), -ó- KochMRot (2); e jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	domek
G	domku, domka	domk(o)w
D	domkowi
A	domek	domki
I	domki(e)m	domki
L	domku	domkach, domkoch

sg N domek (21). ◊ G domku (25), domka (1) RejZwierz 34v [w rymie]. ◊ D domkowi (1). ◊ A domek (20). ◊ I domki(e)m (3). ◊ L domku (24). ◊ pl G domk(o)w (2). ◊ A domki (6). ◊ I domki (1). ◊ L domkach (4) CzechRozm, ZapKościer, KochMRot, SkarKaz, domkoch (2) RejZwierz, BielKron.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

Dem. od „dom”

Dem. od „dom”:

1. Mały dom, budyneczek, przybudówka, chatka, chałupka; mieszkanko, własny kącik; domuncula Murm, Mymer¹, Mącz, Calep, Cn; aedicula Mącz, Calep, Cn; casa Murm, BartBydg; attegia, mansiuncula Mącz; aedificatiuncula, domuscula Cn (87): Przydáło śię dniá iednego/ Wyſzłá liſzká z domku ſwego BierEz H3; OpecŻyw 44; Murm 130, 137; Mymer¹ 30v; BartBydg 23b; RejRozpr D4v; oſthathek tego plothna yeſth wdomku v thumu nad ſthawem LibMal 1552/171v; Y vźrzał piękny domek á on wſadku ſtoi RejWiz 126v, A6v, 46, 64v [2 r.], 65, 107 (13); Leop 2.Mach 8/33; PAni iednemu rzekłá/ rádábych widziáłá/ Abych cie też wżdy kiedy w ſwoim domku miáłá. RejFig Aa4v; BibRadz 1.Mach 4/38, 2.Mach 8/33; Attegia, Máły domek/ Chałupká Yátká. Mącz 18d, 3d, 94c, 207b; HistRzym 20; owa ieſzcże y oney nędze ſwey co trochę miał w domku ſwoim/ y tego odbieżał RejPos 301, 36v [2 r.], 177, 275v [2 r.], 351; ieſli cżás ieſt/ nowinki pokopáć/ gnoyku powoźić/ domkow/ chlewikow popráwić RejZwierc 110v, 27v, 37, 110v, 126v, 151v (11); CzechRozm 249; ModrzBaz 32; Raz idąc przez vlicę w Florencyey/ vyrzał ná iednym domku vbogim Aniołá SkarŻyw 413, 413, 566, 593; ZapKościer 1580/6v, 1588/83v; KochMRot A4; PudłFr 47; Calep 30b, 339b; GostGospPon 170; SkarKaz 551a; KlonWor 35; Skoro w ſmutny grob mężá ſwoiego záwárłá/ Więcey ſię w domku ſwoim oná nie otwárłá ZbylPrzyg B2v.

W charakterystycznych połączeniach: do domku przyjść (2), wejść (2), wniść; domek opuścić, zbudować; iść w domek; mały (3), nędzny, piękny, prosty (2), sprochniały, stary, ubogi, własny (2), zły domek; niedostatek domku.

Zwroty: »w domku mieszka(wa)ć« [szyk zmienny] (5): LibMal 1544/92, 1549/150, 1550/152; Vſtáwił to [papież] miedzy inemi vſtáwami/ áby kſięża przy kościelech w domkoch ſwych mieſzkáli BielKron 166v; RejZwierc 32v.

»przyjąć [kogo] w domek« (1): Iáko ſie sſtáło [...] oney niewieſcie Sareptáńſkiey/ ktora byłá przyięłá Heliaſzá w domek ſwoy/ gdy vciekał przed złym krolem z gárdłem ſwoim. RejPos 113.

»siedzieć (a. siadać) w domku« (3): tho niechay będzye nawiętſze kochánie twoie/ co nacżeſciey ſiádáć w domku ſwoim/ á nie włocżyć ſie po terminoch iáko z wilkiem po kolędzye. RejPos 306; RejZwierc 172v, 177.

Wyrażenie: »domek chłopski, kmiecy« [szyk 1 : 1] (1 : 1): GórnDworz Bbv; Ták y my podłemi ludźmi w ſzpitalách/ w ſzkołách/ [...] we wśiách y kmiecych domkách/ nie gardźmy. SkarKaz 84a.

W przen (5): GórnDworz I; Azaſz ty nie maſz czym tego przyczyrniáłego domku ſwego tey ſtárośći ſwoiey záchędożyć á nadobnie záfárbowáć? RejZwierc 172v.

Wyrażenie: »domek sprochniały świata tego« (2): á cieſz ſie onemi ſłowy Páwłá ſwięthego/ ktory ſie też bárzo pilnie kwápił s tego domku ſprochniáłego ſwiátá tego do tego tám wiecznego domu ſwego RejZwierc 177v, 177v.

Szereg: »domek abo mieszkanie« (1): y onże [Duch święty] w niey miáſto naſienia był/ y onże też ſobie ſam domek ábo mieſzkánie/ to ieſt ćiáło ſpráwił. CzechRozm 156v.

Przen (7):

a) Niebo, raj, mieszkanie wieczne (3): Iákież thám wdzięcżne będzie odpocżynienie twoie w onym domku twoim dziwnemi roſkoſzámi ozdobionym á ochędożonym? RejZwierc 126v, 177v.

Szereg: »dom a odpoczynienie« (1): gdyż iuż idzieſz iáko z dálekiego pielgrzymſtwá do domku ſwoiego á do odpocżynienia ſwoiego. RejZwierc 146.

b) Serce, dusza, ciało człowieka jako mieszkanie Boga (4):

Wyrażenie: »domek serca (a. serdeczny)« (2): chędożę iuż domek ſercá mego iáko mogę/ wyrzućiłem Pánie wſzytki moie grzechy SkarKaz 161a, 161a marg.

Szereg: »domek abo (to jest) przybytek (serca)« (2): A ták moy miły Krześćiáńſki cżłowiecże/ ktorykolwiek domek ſwoy/ to ieſt/ przybytek ſercá ſwoiego/ [...] chczeſz poświęćić Pánu Bogu ſwemu RejPos 349v; CzechRozm 156v.

2. Budynek przeznaczony na jakiś cel (3):

Zestawienia: »gościnny domek« (1): Cauponula, Kárczemká/ Gośćiny [!] domek. Mącz 42c.

»domek do potrzebowania« (1): Forica, Poſpolity ſácret/ álbo domek do potrzebowánia/ Latrina autem Mącz 134a.

»szynkowny domek« (1): A niechcąc ábyſmy was w nocy przebudzáli/ Do Szynkownégo domku częſtochmy chadzáli PudłFr 8.

3. Rodzina, domownicy; gospodarstwo, sprawy domowe; majętność (19): A gdy ſie domek wyniſſczy Tedy ty pánie w garſć piſczy. RejRozpr H4, Cv; RejWiz 64v marg, Cc5; GDy go ieden [rycerz] żáłował/ iż nie miał potomká/ Rzekł [król]/ y ia máłą rádość też znam s twego domká. RejZwierz 34v, 77, 141v; To iuż potym tám odpráwiwſzy domek y potrzeby iego/ możeſz y przeieźdzek/ y wdzięcżnych bieſiad/ y miedzy przyiacioły y w domku ſwoim vżyć. RejZwierc 110v, 42, 109, 131v; Tám nieprzebrána komorá/ Y piwnicá/ y oborá. Doſtánieć wam do nowégo/ W dómkách wſzyſtkiégo dobrégo KochMRot A4v.

W charakterystycznych połączeniach: odbieżeć domku; domek poczciwy (2).

Zwrot: »domek postanowić« [szyk 1 : 1] (2): Domek ſwoy poſtánowił cżeladkę roſpráwił/ Ná cżym ktory przeſtáć ma zá zdrowia vſtáwił. BielKom D; RejWiz 80v.

Wyrażenie: »pasterz domku« (2): RejAp 18; Pátrzáyże też ty z oſoby ſwey káżdy nędzny cżłowiecże/ żeś ieſth páſterz domku twego/ dziatek y cżeladki twoiey. RejPos 124.

Szeregi: »domek (dziatki) i (albo) czeladka« (3): RejAp 18; bo wżdy káżdy powinien licżbę dáć z domku ſwego/ z dzyatek y s cżeladki ſwey RejPos 346v, 124.

»domek i obchod« (1): Bo nie rozumiey ábyć thu Pan wołał ná cię náſláduy mię/ ábyś wnet odbieżawſzy domku y obchodu wſzytkiego twego miał biegáć ſzukáiąc go po ſwiátu RejPos 325v.

»domek i wszytko zebranie« (1): A pewnie thego bądź iſt á beſpiecżen/ iż domek twoy y wſzythko zebránie twoie záwżdy będzye ná wielkim bacżeniu v Páná twe^go RejPos 296v.

4. bot. (1):

Zestawienie: »domek zającowy« = Crepis tectorum L. (Rost) (1): niektorzy zową tho ziele domkiem zaiączowym/ á drudzy Pałaczem zaiączowym FalZioł I 106a.

5. [Oprzęd, kokon: Iedwabne robaczki czynią ſobie domki okrągłe, w ktorych vmieraią. UrzędowHerb 383 (Linde).]

Synonimy: 1. chałupka, komora, mieszkanie; 2. zest. »gościnny domek«: karczemka, »domek do potrzebowania«: »pospolity sekret«; 4. zest. »domek zającowy«: »pałac zającowy«.

Cf DOMCZYNA