[zaloguj się]
[pdf]

DZIEWECZKA (219) sb f

Oba e oraz a jasne.

Fleksja
sg pl du
N dzieweczka dzieweczki
G dzieweczki dzieweczek
D dzieweczce, dziewecce dzieweczkóm, dzieweczkåm
A dzieweczkę dzieweczki dzieweczce
I dzieweczką dzieweczkami
L dziewecce, dzieweczce
V dzieweczko

sg N dzieweczka (71). ◊ G dzieweczki (31). ◊ D dzieweczce (2) Mącz, CiekPotr, dziewecce (1) RejPos. ◊ A dzieweczkę (44). ◊ I dzieweczką (7). ◊ L dziewecce RejPos (2), dzieweczce (1) BibRadz. ◊ V dzieweczko (9). ◊ pl N dzieweczki (14). ◊ G dzieweczek (15). ◊ D dzieweczkóm (2) March3, Mącz, dzieweczkåm (1) CzechRozm; ~ -óm (1), -(o)m (1). ◊ A dzieweczki (13). ◊ I dzieweczkami (4). ◊ du A (cum nm) dzieweczce (2) PatKaz III 153v, MiechGlab 55.

Sł stp, Cn notuje, Linde bez cytatu.

Dem. od „dziewka”:
1. Dziecko płci żenskiej, dziewczynka, panna; puella Murm, Mymer1, Mącz, Cn; iuventa Mymer1, BartBydg; femella BartBydg, Mącz; pupa Mącz, Calep; adolescentula Mącz, Cn; virgo, virguncula Mącz; iuvencula, iuvenis, puera Cn (144): Dziękuię téż o námileyſſy ſynu tobie/ ijżes mię vbogą dziewecżkę/ obrál matką ſobie. OpecŻyw 88, 147v; PatKaz II 29v; Murm 45, Mymer1 llv, 22v, 23; BartBydg 57, 78; dziewecżki rychley ſie imuią mowić niżli chłopecżkowie GlabGad A2v; MiechGlab 55; March3 Xv; Bili theſz przi nym wlyubinyv gdi wkarćzmye dzyewączką gwalthem ſſobye na vczinek czyeleſſny ponyewolill LibMal 1546/lllv, 1544/83v, 88 [3 r.]; LubPs hh3v; Leop Ex 2/8, 17, Iudith 12/12, Matth 9/24, 25 [2 r.] (14); RejZwierz 105; BibRadz Gen 24/14, 16, 28, 43, 55 (11); OrzRozm H2; BielKron 24v, 55, 106, 106v, 319v; Pubertas, Młódź/ Młódźieńſtwo/ Czás zwłaſzczá wſtępowánie w małżeński ſtan/ gdy dzieweczki máyą 12. á młodźieńczyk 14. lat. Mącz 329a, 36a, [114]b, 313c, 329a, d[4 r.] (14): Druga záſię wieyſká dziewecżká w Kſięſtwie Mánthuáńſkim/ [...] weſzłá do domku chłopſkiego/ áby ſie wody nápiłá GórnDworz Bbv, Aav; HistRzym 4v; RejPos 231 v, 255 [5 r.], 256 [2 r.], 257, 257v (17); GrzegŚm 49; RejZwierc 32, 154v; RejPosWstaw [413]; BudBib Ioel 3/3; CzechRozm 130; A naywięcey tego ſię trzebá ſtrzedz/ áby miedzy dźiewecżkámi chłopiętá nieprzebywáły [ne puellarum choris masculi adsint] ModrzBaz 11, [38], 53; SkarŻyw [223], [236], 545; ReszHoz 128, 129 [2 r.], 133; WerKaz 281; STárym chłopom dziewecżek byſmy nie dawáły BielSjem 22; Calep 876b; WujNT Matth 9/24, s. 37 marg, Matth 9/25, Mar 5/39, 40 [2 r.] (12); Záprawdę wielki to wſtyd y nieſpráwiedliwość Będzie, ieſli dzieweczce poſágu nie dádzą. CiekPotr 46, 28.

W charakterystycznych połączeniach: dzieweczka, cna, cnotliwa, cudna, dorosła, mała (3), młoda (5), poczciwa (4), pokorna (2) pokorniuchna, śliczna, uboga (5), ubożuchna (2).

W połączeniu z imieniem [dzieweczka + imię (2), imię + dzieweczka (1)] (3): Thobiaſz zlęknął ſie bárzo/ bo ſłychał dawno iż od tey dzyewecżki Sary vdawił dyabeł ſiedḿ młodzyeńcow BielKron 97v, 13; Pátrzayże záſię przecż ſie sſtáłá Heſter vbożuchna dzyewecżká wielką krolową/ iedno prze wielką pokorę ſwoię RejPos 322.

Zwroty: »dzieweczkę pojąć« = ożenić się [szyk zmienny] (2): potrzebá áby męſſcżyzná dzyewecżkę poyął/ aby onę náucżył dobrych obycżáyow GliczKsiąż Q2; RejFig Dd2v.

»rozmiłować się dzieweczki« (2): Filiam ille coepit amare perdite, Rozmiłował ſie dzieweczki ſzalenie. Mącz 92c, 162a.

»dzieweczkę zgwałcić; uczynić gwałt dzieweczce« = inferre stuprum, stuprum virginis Mącz [szyk zmienny] (3; 1): Mącz 123c, 424a; A za nie pomniſz/ żeś pocżćiwą dziewecżkę zgwałćił/ y oicáś iey/ gdyć iey wziąć bronił/ zábił. GórnDworz S7 [idem] WerGośc 248.

Wyrażenie: »dzieweczka Sunamitka, sunamicka« (1 : 1) przywiedzyono [Dawidowi] bárzo cudną dzyewecżkę Sunámicką/ imieniem Abiſág która go zágrzewáłá w łożnicy iego BielKron 73v; RejZwierc 127v.
Szeregi: »chłopięta i dzieweczki« (1): Niechayże tedy tego pilnie pátrzą áby chłopiętá y dźiewecżki [ne pueri puellaeque]/ pirwſzych młodych lat ſwych niewiodły w proznowániu ModrzBaz 10v.

»dzieweczki i mężatki« = puellae et matronae Modrz [szyk 1 : 1] (2): O nieſzcżęśliwe mężátki y dźiewecżki/ ktore ſię w tákowych ſchadzkách kocháią ModrzBaz 54v, 53.

»młodzieńce, dzieweczki« (1): Społem táki ſtrách ogárnie młodzyeńce dzyewecżki/ Ludzi też wieku ſtárego y sſące dzyatecżki. LubPs gg5.

»dzieweczka i (albo) niewiasta« = puella et matrona Modrz [szyk 1 : 1] (2): Mącz 133a; Ludźie proznuiący [...] dźiewecżek y niewiaſt vcżćiwych pod zasłoną tańcu ábo iákiey inſzey gry do śiebie proſzą ModrzBaz 36v.

»panie a dzieweczki« (1): iáko ony ſwięte pánie á pokorne dziewecżki záwżdy bywały w wielkiey zacnośći RejPos 322.

»dzieweczka, (a, albo) panną (a. panienka)« = puella (et) virgo Vulg (6): Sluſalo tedy bylo yſz ynſza dzyeueczka panną yemu [Synowi Bożemu] matką laſky pelna byla ſtworzona PatKaz III 89v; á niech będą rozeſláni ktorzyby pátrzyli po wſſech źiemicách dziewecżek ſlicżnych/ á pánien Leop Esth 2/3, Esth 2/2; Mącz 424a, 499a; StryjKron 370.

W przen (2): Y owey cney dzyewecżki co chodzi w tym ſpołku/ Prawdy ſzkodá/ tá záwżdy w tey ſpráwie ná kołku. RejWiz 40; Wie to iuż każdy z nas/ iż Pan náſz á oblubieniec náſz káżdego wiernego ſwego dziewecżką ſwoią cżyſthą/ á wdzięcżną oblubienicą ſwoią zowie. RejAp 141.
2. Córka; filia Mącz (54): Oto dzyeueczka począla ſyą wzyuoczye ſzwyątey anny PatKaz II 70, 43, 76 [2 r.], 81, 84v, 85; PatKaz III 99, 153v; O ſzaleni rodzicy ktorzy ták dzyáłáią/ Iż pocżćiwe dzyewecżki do tey klozy dáią. RejWiz 38v; Bo mali kto dziewecżkę/ v tey w pokoiu záchowáć nie może LeszczRzecz A4; Mącz 296c; RejPos 343.

dzieweczka czyja (30): Zaſlużyla panną Mariá tę koronę/ którá má motz zupelną otrzymaniá/ nie tylko iako dziewecżká krola wiecżnégo/ ale iako matka oblubienitza/ ij panij niebieſkiégo kroleſtwa OpecŻyw 189v; począla [św. Anna] tą mylą panną dzyeueczką ſwoyą wduſzy y ſerczu przeſz zupelne uuyerzenye anyolouy PatKaz II 65; y wſzytek ſzwyath bądzye rozweſelony znarodzenya yey dzyeueczky PatKaz II 76v, 26v, 28v, 42v, 43, 65v (8); panno y pany ty dwye dzyeueczky moye czyſte y mlode czyebye naſzladuyącze oſyaruyą PatKaz III 153v; LibMal 1544/83v [2 r.]; Leop Lev 20/2; BibRadz Mar 7/25; Potym trafiło ſye że przyſzłá ná Mſzą iego kuchárká/ y tudźieſz podle żony y podle dźieweczki moiey w iedney łáwce poklękłá/ tey háńby ścierpiećiem niemogł OrzRozm H3; BielKron 53, 98; Mącz 453d; A ten [Jefte] nie miał iednoż iednę nadobną dzyewecżkę ſwoię/ ktorą bárzo miłował. RejPos 343, 73, 73v, 74, 74v, [254] (11); RejZwierc 7v.

W charakterystycznych połączeniach: dzieweczka czysta, jedyna, nadobna, namilsza (2), poczciwa, szczęsna, ucieszna.

Wyrażenie: »dzieweczka swoja własna« (1): Zeznala yſch dzyeweczką ſwoyą wlaſſną ymyenyem Heleną nozem wgardlo zaklowſchi zabila LibMal 1544/83v.
Szeregi: »dzieweczka, (a) corka« (2): iako mouy dauid Słyſz dzyeueczko a czorko a ogląday [audi filia et vide Vulg Ps 44/11] a ſklony ucho twe PatKaz III 129v; Mącz 262a.

»syn(aczek) i (a(l)bo) dzieweczka« = filius vel filia PolAnt (4): ieſliby ktory offiárował z plemienia ſwego ſyná ábo dzieweczkę báłwánowi Moloch [si quis dederit de semine suo idolo Moloch]/ ſmierćią niechay zginie Leop Lev 20/2; BibRadz Lev 12/6; Mącz 453d; ReszHoz 119.

W przen [czyja] (7): á zlituycie ſie nád tą nędzną á bárzo ochorzáłą dzyewecżką ſwoią/ tho ieſt/ nád duſzycżką ſwoią RejPos 255v, 74v, 75 [3 r.], 256, 258.

W charakterystycznych połączeniach: dzieweczka namilejsza, szlachetna.

3. Służebnica, dworka; ancillula Mącz (21): [Panna Najświętsza] ſwiętégo Iána piaſtowala/ kármila/ poſluguiątz Elzbiecie/ iako dziewecżká pokorná. OpecŻyw 12; I przyſtąpiła knięmv iedna dźiewka (marg) dźieweczka (‒) rzeknąc MurzNT Matth 26/69; ROzboyce w iednę bronę wbieżeli do zamku/ Páni wyſle dziewecżkę co ſie dzieie z ganku. RejZwierz 15, 15; BibRadz Dan 13/15; Mącz 9c; Iż on [Bóg] weyrzał ná pokorę dzyewecżki ſwoiey [quia respexit humilitatem ancillae suae Vulg Luc 1/48]/ á ſthąd mię przezwáli być błogoſłáwioną wſzyſcy narodowie. RejPos 14 [idem (4)] 271v 304, 306v, 322v; RejZwierc 109, 109v; Dziewecżkę po ſuknią poſłáła wnocy SkarŻyw 161; máłą tylko dziewecżkę przy ſobie ku pomocy miáłá SkarŻyw 192, 161 marg, 193 [3 r.].

W charakterystycznych połączeniach: dzieweczka domowa, pokorna.

Szeregi:»panienki albo domowe dzieweczki« (1): Bo to záſię kiedy wzeydzie/ tedy to y pánienki/ álbo ty ine domowe dziewecżki mogą wypleć y ochędożyć. RejZwierc 107v.
W przen (1): A Gdy iuż ty trzy pánienki ták iáko ſłyſziſz Wiárę Nádzieię a Láſkę poſtánowiſz á położyſz ie około tey wdzięcżney duſzyce twoiey/ to iuż pewnie wiedz iż iuż będzie co dáley tho więcey przybywáło tych dziewecżek na poſługę iey. RejZwierc 127v.

Synonimy: 1. panienka, panna, pucka; 2. corka.

Cf DZIEWCZĄTKO, DZIEWCZĘ, DZIEWCZYNA, DZIEWCZYNECZKA, DZIEWCZYNKA

SB