[zaloguj się]
[pdf]

PANIENKA (253) sb f

panienka (251), panieńka (2); panienka : panieńka Mącz (2:1), CzechRozm (5:1).

Oba a oraz e jasne (w tym w pierwszym a 5 r., w końcowym 3 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl du
N panienka panienki panience
G panienki panienek
D panience panienk(o)m, panienkåm
A panienkę panienki
I panienką panienkami
L panience
V panienko panienki

sg N panienka (52). ◊ G panienki (26). ◊ D panience (9). ◊ A panienkę (24). ◊ I panienką (7). ◊ L panience (3). ◊ V panienko (9). ◊ pl N panienki (38). ◊ G panienek (40). ◊ D panienk(o)m (4) SkarŻyw (2), ReszList, PaxLiz, panienkåm (3) FalZioł, Goski, HistRzym; -åm (1), -(a)m (2). ◊ A panienki (19). ◊ I panienkami (9); -ami (8), -(a)mi (1). ◊ V panienki (9). ◊ du N (cum nm) panience (1) RejWiz 27.

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Dem. od „panna”; zwykle z neutralizacją funkcji deminutywnej, rzadko ‘bardzo młoda panna’ (253):
1. Od znacz. ‘dziewczyna, młoda, niezamężna kobieta’; puella PolAnt, Modrz, Vulg; virguncula Mącz, Calep, Cn; virgo PolAnt, Modrz; domicella JanStat (190): FalZioł V 51v, 54; MurzNT 73v, Mar 5/41, 42; LubPs M3, Sv, ff3v marg; RejWiz 24v [2 r.], 25, 27 [2 r.], 39, 42v, 60v, 104; PAtrzay ná tę pánienkę/ kiedy ſie zápłonie/ Iáko zarzá Rożána/ w południowey ſtronie. RejZwierz 130v, 130v, bb2v; Nie zápátrzay ſię ná pánienkę/ ábyś ſię nie vwiodł zá iey pięknym vbiorem. BibRadz Eccli 9/5, Ps 67/26; Goski A3v [2 r.]; BielKron 13, 443; Mącz 453d; BielSat D2; BudBib 4.Esdr 16/34, Eccli 9/5; BudNT Matth 14/11; CzechRozm 129v; Przyzywáią tám mężátek/ á cżęſto okrom mężow/ wzywáią też tám y pánienek okrom rodźicow. ModrzBaz 54, 36v; SkarJedn 303; Iſz Alexánder Pan świátá wſzytkiego/ ćiebie iáko Rzymſkiey zacnośći/ y ſláchectwá pánienkę wielce waży SkarŻyw 20; nocy iedney/ vyrzą iáwnie wielki pocżet pánienek vbránych wdziwne piękne ſzáty SkarŻyw 70; BYłá iedná pánienká w Anthyochiey/ wiárą w Chryſtuſá Paná náſzego nápełnioná SkarŻyw 340, 16, 22, 68, 69, 71 (50); StryjKron 370 marg; BArtoſzu łyſy/ á z Hiſzpáńſką brodą/ Godźien by łáſki zá ſwoią vrodą. Ale pánienki ná ćię niełáſkáwy KochFr 60; KlonŻal C4; KochEpitCat 110; ReszPrz 7; ReszHoz 128; gdźie [tj. w kościołach] ludźie [...] iáłmużny nie máłe ſkładáią/ z ktorych pánienkom vbogim zá mąż idącym poſági dawáią ReszList 164; BielSjem 17, 19; BielRozm 26; Calep 1128a; GórnTroas 22, 57; GrabowSet A2v; WujNT Matth 9 arg, Mar 5/41, 42, s. 143; VStáwiamy/ iż gdy która pánienká będźie dawáná zá mąż/ w poſágu álbo w dárze pieniężnym niech ma dóſyc SarnStat 635; SiebRozmyśl M; CiekPotr 26, 46, 57; CzahTr E4v; Gębuśkę też ſnurowáć/ Pánienkom przyſtoi PaxLiz D3; SkarKazSej 705b marg; Głádką głowkę Pánienko maſz ſwoię ozdobić/ Nie day ſobie ná głowie tákich dźiwow robić ZbylPrzyg B3v, A4v, B3v, B4; [Volck Qqqv].

W połączeniu z imieniem [w tym: panienka na imię (1); panienka + imię (5), imię + panienka (2)] (7): A zá nią dwie pánience/ iedná Diſcrecia/ A podle niey też ſtałá druga prudencia. RejWiz 27; RejPos 44; W Kápádocyey mieśćie Cezaryey/ byłá pánienka ná imię Dorothá. SkarŻyw 124; miedzy inymi/ ſtáwiona ieſt Feſtuſowi Stárośćie/ Antoniná pánienká. SkarŻyw 443, 143; PaxLiz D4v; SkarKazSej 681a.

W połączeniach szeregowych (2): Mącz 453d; Vyrzyćie iſz iednáko/ ták męże iák żony. Pánienki/ Młodźieniaſzki/ tákże dźiatki máłe/ [...] Zárowno koſą gárnie śmierć nieuchroniona KołakCath B4v.

W porównaniach (3):

~ Jako comparandum (2): RejZwierc 164; iáko ſię gniewa pánienka zwiedziona gdy kſobie przychodzi/ ná babę zwodnicę ſwoię: ták ſię ty świętym gniewem zápalay ná ćiáło y ćieleſność twoię SkarŻyw 321.

Jako comparatum (1): Iáko koniá k zawodu hárowáć pánienki/ By ku prędkiey poſłudze miáły żywot ćienki. BielSjem 21. ~

Zwrot: »zgwałcić panienkę; (z)gwałcenie panienki; panienek gwałtownik« = vitiare puellam PolAnt (1;3;1): ktoremuś podał miecż ku pomśćie ná cudzoziemce/ ktorzy byli zgwáłcili pánienkę ſzkárádzie obnáżywſzy nogi iey [qui solverunt vulvam virginis in coinquinationem] BudBib Iudith 9/2, Eccli 20/3; CzechRozm 153; ále nawięcey o mężoboyſtwo/ cudzołoſtwo/ gwałcenie pánienek [virginum vitiatarum]/ y inſze tákowe złośći/ áby było karánie wykonywáne ModrzBaz 96v; Calep 250a.
Wyrażenia: »panienka bezmężna« (1): dwádzieśćiá tyſięcy y ieden ſamych dzieweczek álbo pánienek bez mężnych náliczyli StryjKron 370.

[»dorastająca panienka«: Pátrzyſz ná doraſtáiące pánienki/ á ony bez ſukienek/ bez ſtraży czyſtośći/ bez náuki/ bez poſágu/ bez ćwiczenia do roboty/ w głodźie y w nędzy zoſtáią. SkarKaz 1597 728b.]

»panienka młoda (a. młodziuchna)« [szyk 2:2] (4): Też tenże plaſtr prziłożony na pierſi młodziuchney panienki/ nie dopuſzcża ym roſć. FalZioł I 35a; CzechRozm 129v; SkarŻyw 22; Ale namilſza corko śmierć ſroga tobie pánience młodey? SkarKazSej 669a.

»panienka piękna, krzeczna, nadobna, śliczna, urodziwa, wdzięczna« [szyk 4:4] (3:1:1:1:1:1): HistAl M3; Ano piękne pánienki koſztownie vbráne [...] Przechodzą ſie ſpiewáiąc miedzy kwiatecżkámi RejWiz 24, 41v, 126v; [św. Atanazy] vćiekł o pułnocy/ [...] do iedney Pánienki/ ná on cżás lat dwádzieśćiá máiacey [!]/ bárzo vrodziwey SkarŻyw 392; GosłCast 31; Znałem ſię niekiedy práwie dobrze ná tym/ [...] Iáko wdźięczną Pánienkę nalepiey vſtroić ZbylPrzyg B3v, B4.

»uczciwa (a. poczciwa) panienka« [szyk 3:2] (5): Iż ieſliby mąż poiął pánienkę pocżćiwą z domu cżyiego RejPos 343; PaprPan Gg3; DZiatki niewinné/ pánienki vczćiwé/ Spiéwaycie imię páńſkié świętobliwé. KochPs 173, 97; KochEpit A3v.

Szeregi: »białłe głowy albo panienki« (1): Constuprator – Białłich głow albo panienek gwałtownik. Calep 250a.

»dzieweczka, (albo) panienka« (2): Virguncula, Dzieweczká/ pámieńka [!]. Mącz 499a; StryjKron 370.

»mężatki i panienki« (1): Tákże też Báby/ rzkomo mendicatum chodzą: Ták vcżćiwe mężátki y pánienki zwodzą. KlonWor 50.

»(tak) młodzieniec (a. młokos), ((jako) i, ani) panienka« = virgo et puer PolAnt (4): LubPs ff3v; Náoſtátek y dzyatki á ludzye młodzi ták młodzyeńcy iáko y pánienki niech to ſobie dobrze vważáią/ że im napirwey kárnośći á ćwicżenia potrzebá RejPosWstaw 42; BudBib 1.Mach 1/27; Przywiodł bowiem ná nie Krolá Cháldeyſkiego/ y wybił młodź ich miecżem [...]: Nie miał lutośći nád młokoſem/ áni nád pánienką PowodPr 11.

»niewiasty i (albo) panienki« (2): Były tám w tey rzece niewiaſty álbo pánienki bárzo piękne [mulieres speciosissime] HistAl M3; PowodPr 10.

»panny i panienki« (1): pięć tyſięcy Pánien y Pánienek Slácheckich y inſzego poſpolſtwá poimał StryjKron 320.

»panienki i wdowy« = virgines viduaeque Modrz (2): ModrzBaz 53; ktore wſzytki [...] kśieniámi wiela klaſztorow w niemcech/ śilną lidzbę pánienek y wdow do cżyſtośći pozjſkuiąc/ zoſtáły. SkarŻyw 518.

Przen (7): A nicżym iey [tj. duszy] inſzym beſpiecżniey nie ogrzeieſz/ iedno położ przy niey ony trzy Sunámitki/ á ony trzy zacne pánienki/ Wiárę/ Nádzieię/ á Láſkę. RejZwierc 127v, 127v [2 r.], 128v, 129.
Wyrażenie: bibl. »mądre panienki« [w nawiązaniu do przypowieści ewangelicznej] (1): O Mądre Pánienki/ weſzćie w ręce lámpy wáſze/ oto oblubieniec idźie/ wynidźćie przećiwko niemu. LatHar 456.
a) Określenie dobrze wychowanego młodzieńca (1): A zową go [tj. młodzieńca] więc poważni ludzie pánienką/ powiedáiąc iż cżyſty ſtátecżny młodzieniecz/ by miał być pánienką. RejZwierc 164.
a. W funkcji formy grzecznościowej [w tym: słudzy o (do) swej młodej chlebodawczyni (2)] (3):
α. O osobie trzeciej (2): Lecż w tey ninieyſzey ſpráwie/ iákobym dogodźił/ W.M. Pánu ſwemu/ wielem o tym chodźił. Zwłaſzcżám ſie był zápuśćił/ do Pánienki oney PaxLiz E2v.

panienka czyja (1): Widźićie iák ná oko towárzyſze moi/ Co tá Pánienká náſzá w przedſięwźięćiu ſtroi. PaxLiz B4.

β. W bezpośrednim zwracaniu się (1):
Wyrażenie: »namilsza panienko« (1): Ale gdźieśćie wżdy byli/ namilſza Pánienko PaxLiz C3.
b. Panna młoda (2): Naprzód świéce zwykłym obyczáiem/ Iáko kiedy pánienkę w łóżnicy oddáiem/ Zápaloné nieśiono GórnTroas 13, 18.
c. O kobiecie lekkich obyczajów (4): ále Tákie to ſą pánienki, iáko mieyſcá w mieściech Niemieckich, gdzie poſpolſtwo ná wczás zwykło chodzić. CiekPotr 32, 32.
Wyrażenia: »panienki nieprawdziwe« (1): Nágrodźim to [brak dusz potępionych w piekle] w krotkiey chwili [...] Z Szynkarek nieſpráwiedliwych Y z pánienek nieprawdźiwych. MWilkHist E4v.

»panienki wzgardzone« (1): I przyſzedł kurwi goſpodarz/ y kupił ią za pięćdzieſiąt złotych/ á w wiodł ią do ſwego domku ku inym pánienkam wzgárdzonym. HistRzym 20.

d. Córka (3): O ſzaleni rodzicy ktorzy ták dzyáłáią/ Iż pocżćiwe dzyewecżki do tey klozy [tj. do klasztoru] dáią. Zaſz nie lepiey [...] Wydáć zá mąż pánienkę y przyiacioł nábyć. RejWiz 38v.
Szereg: »żonka z panienkami« (1): A ieſlić ieſzcże Pan Bog dziatki dał/ toć iuż iáko błazenkowie kugluią/ żonká s pánienkámi ſzyie/ też ſie s tobą rozmawia RejZwierc 111v.
Przen (1):
Szereg: »synowie i panienki« (1): Y iáko mowi Apoſtoł: Iam was vrodził przez Ewánielią. Zadne małżeńſtwo ſtu dziatek mieć y rodzić nie może: á dziewictwo dzieśięć tyśięcy ſynow temu Iuliánowi vrodziło: y tyśiąc pánienek v tey Bázyliſſy powiło. SkarŻyw 180.
e. Służąca, dworka; puella PolAnt (11): BielKron 116v [2 r.]; Wſpominam ſobie corkę onę Ieftego/ ktorey oćiec Iefte gdy ſię z woyny z wielkim zwyćięſtwem wracał/ oná przećiw iemu z ſwemi rowienniczkámi pánienkámi/ z bębny y z tańcy wyſzłá. SkarKazSej 668b.

panienka czyja [w tym: pron poss (2), G sb (1), ai poss (1)] (4): y wſiádłá [Abigail] ná oſła z piąćią pánienek ſwych ktore zá nią chodźiły BibRadz 1.Reg 25/42, Esth 4/4; RejZwierc 201v; BudBib Esth 4/4.

Szeregi: »panienki albo domowe dzieweczki« (1): Bo to záſię kiedy wzeydzie/ tedy to y pánienki/ álbo ty ine domowe dziewecżki mogą wypleć y ochędożyć. RejZwierc 107v.

»panienki i komornicy« = puellae et eunuchi PolAnt (2): BibRadz Esth 4/4; Tedy wſzedſzy pánienki Eſterzyne y komornicy iey/ oznaymili iey to BudBib Esth 4/4.

Przen [czyja] (1): Bo wnet do Wiáry przybędzie Pobożność/ Stałość/ Poććiwość/ Cnotá. [...] pátrz coć záſię Wiárá przynieſie z inemi pánienkámi ſwemi/ iż vwierzyſz mocno obietniczam Páná ſwego RejZwierc 127v.
α. W funkcji formy grzecznościowej, w bezpośrednim zwracaniu się (2): (did) Frau[cymer] (–) Co ſie ſtáło/ myślimy: powiédz nam prośimy. (–) Zła ſpráwá/ O pánienki/ żal wielki znośimy. GosłCast 56; PaxLiz C3v.
2. Od znacz. ‘dziewica’; virgo PolAnt (63): oto Rebeká corká Bátuelá [...] wychodźiłá nioſąc wiádro ná rámieniu ſwoim. A dzieweczká oná byłá bárzo piękna ná weźreniu/ á pánienká co męża nie znáłá BibRadz Gen 24/16, 2.Reg 13/18; BudBib Eccli 15/2; CzechRozm 131; A tym cżáſem przybiegłá Antoniná święta/ y ſtánęłá przed Stároſtą. O wielkie ſerce tey Pánienky/ bałá ſię áby dla niey Alexánder nie zginął SkarŻyw 444.
Wyrażenia: »czysta panienka« (1): A iżby ſię kto niechćiał poſtawką zwierzchownego nabożeńſtwá [...] iáko nierządnicá wiankiem y bramecżką/ zá cżyſtą pánienkę vdáć/ ku oſzukániu drugiego [...] CzechEp 38.

»panienka dziewica« (1): Co ſie záś tknie názwiſká drugiego [alma]/ [...] o ktorym to śmieią żydowie [...] mowić/ żeby młodą pánią znácżyć miáło/ á iżby pánience dziewicy/ y nienáruſzoney/ nie mogło być przywłaſzcżone: tedy ſie też y ná tym mylą. CzechRozm 129v.

»panienka niewinna« (1): Tyś zápomniawſzy wſtydu/ zcudzołożył/ [...] y dziewictwoś pánience niewinney odiął SkarŻyw 510.

Szereg: »panienka abo dziewica« (1): tedy Ezáiaſz ták mowi/ oto Almá pánieńká ábo dziewicá pocżęłá CzechRozm 133v.
a. O Pannie Marii (23): iż tá pánienká byłá z narodu Dawidowego RejPos 271v, 18v, 271v [2 r.], 272 [2 r.], 272v, 273, 306; SkarŻyw 243; gdy [Chrystus] ćiáło bierze z pánienki/ śmiertelne/ Złącża boſtwo z cżłowiekiem: mátkę z pánną GrabowSet K.
Wyrażenia: »młoda panienka« (1): ktore [poselstwo tj. zwiastowanie] iáko v młodey á pokorney pánienki bárzo ſie dziwne zdáło RejPos 272.

»prześliczna panienka« (1): ále gdy to y drugi raz wyrzekł: náwiedzę moię prześlicżną pánienkę ſpytáłá go coby to byłá zacż? SkarŻyw 459.

Zestawienie: »panienka Maryja« (1): wſpomináiąc go [Józefa] być mężem á opiekálnikiem pánienki Máriey. RejPos 271v.
α. Ze szczególnym akcentem na jej dziewictwo (9): iż pánienká w młodośći ſwoiey/ nigdy mężowi żadnemu powinowátha nie będąc/ ma pocżąć w żywocie ſwoim ſynacżká RejPos 270, 271 [3 r.], 272; SkarŻyw 112; ArtKanc C6v; Tegoś będąc pánienką/ z pánieńſtwem pocżęłá/ Skoroś od Gábryelá poſelſtwo przyięłá. Zdrowáś Márya. LatHar 516.
Wyrażenie: »czysta panienka« (1): Nieprzyſtało ktemu/ áby oná cżyſta Pánienka/ ktora ſlub vcżyniłá cżyſtośći ſwey/ inákſzemu towárzyſzowi daná w opiekę była: iedno tákiemu/ ktory iey w tym Anielſkim zywoćie towárzyſzem był. SkarŻyw 241.
b. Dziewica, która poświęciła życie Bogu; zakonnica (31): tedy dawał Pan Bog słábym Pánienkom/ wielki dowćip/ y dziwną cudowną pomoc/ ná obronę pánieńſtwá. SkarŻyw 445, 16, 140, 581.

W połączeniu z imieniem (1): Toć poſyła błogoſłáwiona pánienká S. Dorotá SkarŻyw 126.

W połączeniach szeregowych (3): WujJud 133; y przez te wſzytkie przeſzłe cżáſy [...] wſzyſtkie Pánienki/ wſzyſcy w cżyſtośći mieſzkáiący/ ták wiele tyſięcy Confeſſorow/ ták wiele tyſięcy Męcżennikow [...] ná oſtátek świát ten wſzyſtek [...] prawdy nie wiedział ReszPrz 109; LatHar 19.

Wyrażenia: »Bogu poślubiona (a. zaślubiona) panienka« [szyk 1:1] (2): Tá Konſtáncya záchowáłá pánieńſtwo aſz do śmierći/ z wiela innych Bogu poſlubionych/ pánienek. SkarŻyw 70; Oná ſię boiąc áby cżego niepocżćiwego Krol od niey nieżądał: włożyłá ná ſię zakonną záślubionych iuſz Bogu pánienek/ kápicę: áby ſię tym wymowić iáko mniſzká poświęcona mogłá. SkarŻyw 510.

»czystość panienek« (2): SkarŻyw 141; O Troyco święta/ rácż mię wyſłucháć y obronić/ [...] przez cżyſtość S. Pánienek/ przez modlitwy wſzytkich Swiętych twoich LatHar 17.

»panienki klasztorne« [szyk 2:1] (3): Zácżynáiąc teſz pioſnkę Mátki Bożey Mágnificát/ cżęſto ſłowá zniey powtarzáła modląc ſię zá pánienki klaſztorne w Leodyum SkarŻyw 583, 141 marg, 251.

»święta panienka« [szyk 8:5] (13): WujJud 133; poniewaſz te świętę [!] Pánienki drożey ią [czystość] ſobie niſzli vrodę ćieleſną/ zdrowie/ y żywot ważyły. SkarŻyw 162, 69, 141, 194, 341, 371, 444; WerKaz 294; LatHar 17, 19, 341, 456.

»panienki zakonne« (3): [Arianie] Kośćioły Kátolickie poburzyli/ [...] krew Kátholicką rozlali/ pánienki zakonne pogwałćili SkarŻyw 58, 391 [2 r.].

Szeregi: »panienki i białe głowy« (1): Oboie ſię ná to zmowili/ [...] áby ſię o ludzkie zbáwienie ſtáráli: y dla tego oſobno mieſzkáć pocżęli/ Bázyliſſa pánienki y białe głowy: á Iulianus młodzieńce y męſzcżyznę Pánu Bogu pozyſkuiąc. SkarŻyw 178.

»panienki (abo) i męczenniczki« [szyk 1:1] (2): RAcz miłośćiwie wyſłucháć prośby náſze/ Pánie Boże/ [...] áby nas [...] męczenniczek y pánienek twoich/ zaſługi w przypadkách y pokuſách náſzych rátowáły LatHar 461, 456.

»panienki i z matką« (1): Pánienki wſzytki y z ſwoią Mátką pomarły. SkarŻyw 179 marg.

»panicy i panienki« (1): tam [w niebie] vćieſzne zgromádzenia/ známienitym z ćiáłá/ y świátá/ y dyabłá tryumphem wſławionych pánicow/ y pánienek LatHar 596.

Synonimy: 1. dziewczę, dzieweczka, dziewka, młodzionka; d. corka, dziewczyna; e. dworka, sługa, służebnica; 2. dziewica.

Cf PANNA

LWil, (ZZa)