Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GŁUCHOTA

Następne hasło: GŁUCZEĆ »

GŁUCHY (188) ai

głuchy (48), głuch (12), głuchy a. głuch (128); głuchy Murm (2), Mymer¹, FalZioł (2), WróbŻołt, GroicPorz (3), Leop (3), BielKron, OrzQuin, SienLek (2), RejAp, ModrzBaz, Calag, SkarŻyw (3), KlonŻαł (2), ZawJeft, WujNT, SkarKaz, KlonFlis (2); głuch LubPs (3), LatHar; głuchy : głuch RejWiz (3 : 1), Mącz (6 : 2), RejPos (6 : 1), RejZwierc (2 : 2), KochPs (1 : 1), Calep (1 : 1).

Fleksja

sg
m	N	głuchy, głuch	f	N	głuchå, głuch(a)	n	N	głuché
	G	głuch(e)go		G	głuch(e)j		G
	D	głuch(e)mu		D			D
	A	głuch(e)go, głuchy		A	głuchą		A	głuché
	I	głuchym, głuch(e)m		I	głuchą		I	głuchym
	L	głuchym, głuch(e)m		L			L	głuchym
	V	głuchy		V			V

pl
N	m pers	głuszy
N	subst	głuch(e), głuszy
G		głuchych
D		głuchym
A	m pers	głuché
A	subst	głuché
L		głuchych
V	m pers	głuszy
V	subst	głuch(e)
inne formy
pl N a. A m pers - głuch(e); pl I - głuchymi, głuch(e)mi

sg m N głuchy (32), głuch (12) [wszystkie użycia formy głuch mogą być też zinterpretowαne jako sb]; ~ (attrib) głuchy (10), głuch RejZwierc (2); ~ (praed) głuchy (12), głuch (7); głuchy WróbŻołt, GroicPorz (3), Leop (2), Mącz, SkarŻyw (2), SkarKaz, KlonFlis; głuch LubPs (3), RejWiz, KochPs, LatHar; głuchy: głuch RejPos (1 : 1). G głuch(e)go (4). ◊ D głuch(e)mu (9). ◊ A głuch(e)go (12), głuchy (1). ◊ I głuchym (10), głuch(e)m (1); -ym : -(e)m Mącz (2 : 1). ◊ L głuchym (12), głuch(e)m (1) RejJóz. ◊ V głuchy (2). ◊ f N głuchå (5), głuch(a) (1). ◊ G głuch(e)j (1). ◊ A głuchą (1). ◊ I głuchą (1). ◊ n N głuché (3); -é (1), -(e) (2). ◊ A głuché (5); -é (1), -(e) (4). ◊ I głuchym (2). ◊ L głuchym (1). ◊ pl N m pers głuszy (25) [w tym 23 r.: BierEz H, MurzNT 178v, BielKron 445v, RejPos 3, 8, 9v, 10 [2 r.], 11, 66v, 68, 160, 191v, 196v, 260, 277, 278, BielSat Hv, RejZwierc 194, BudNT Matth 11/5, CzechEp [386], WujNT Matth 11/5, Luc 7/22 mogą być też zinterpretowane jako sb]. subst głuch(e) (3) RejPs, RejPos, SapEpit, głuszy (1) KlonFlis. ◊ G głuchych (7). ◊ D głuchym (13). ◊ A m pers głuché (3); -é (1), -(e) (2). subst głuché (8); -é (1), -(e) (7). ◊ N a. A m pers głuch(e) (1). ◊ I głuchymi (3) KrowObr, CzechEp (2), głuch(e)mi (2) Mącz, SkarJedn. ◊ L głuchych (2). ◊ V m pers głuszy (3). subst głuch(e) (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Niesłyszący, słabo słyszący, głuchoniemy, pozbawiony zmysłu słuchu (125)
- Przen: Niezdolny do zrozumienia oczywistych prawd (4)
- a. W funkcji rzeczownika (76)
  - Przen: Człowiek niezdolny do zrozumienia oczywistych prawd (3)
2. Nie chcący słuchać (8)
3. Milczący, nie wydający głosu (16)
4. Mało dźwięczny (1)
5. Pozbawiony akustyki (1)
6. Pozbawiony wszelkich dźwięków; odludny, pusty; głęboki (25)
- Przen: Zawsze w wyrażeniu: »głuchy las (świata tego)« = świat ze wszystkimi niebezpieczeństwami grożącymi człowiekowi i jego duszy (19)
7. O czasie, w którym obowiązuje cisza (3)
8. Opętany, upośledzony umysłowo; tknięty szałem religijnym (3)
9. O roślinach: nierodzący (2)
10. Zestawienia w funkcji terminologii specjalnej (4)

1. Niesłyszący, słabo słyszący, głuchoniemy, pozbawiony zmysłu słuchu; surdus Murm, Mymer¹, Mącz, Calag, Calep, Cn; balbus Mącz; surdaster Calep; qui auditu caret, sensu audiendi carens, exsurdatus Cn (125): Oni iákoby głuſzy byli/ Tych iego ſłow nie bacżyli BierEz H; Murm 66; Mymer¹ 24v; ſyn Krezow głuchy záwołał nie zábijay Krezá. BielKron 112; Surdeo, id est, surdus sum, Ieſtem głuchy/ nie słyſzę. Mącz 435a, 435a, b [2 r.]; RejPos 205; Calag 477a; iám będąc głuchy/ wodą tą ktorąśćie iego ćiáło obmyli/ vmyłem ſię y ſłyſzę bárzo dobrze SkarŻyw 463; KlonŻal E3v; Calep 401b, 1036a, b.

W połączeniach szeregowych (6): OpecŻyw 119; Z przyrodzenia Sędźiem niebywa/ ktory ieſt ſzalony/ ná rozumie zeſzły/ Mieſyęcznik/ niemy/ ſlepy/ głuchy/ y ktoryby niedoſzedł dwudźieſtego y iednego Roku. GroicPorz b2v; Sędźić niemoże/ ieſli ieſt [...] iáką nieſławą zmázány/ głuchy/ ſzalony GroicPorz tv; KrowObr 3, 118; KlonWor 50.

W porównaniach (2): Leop Ps 37/15; Obsurdescimus tamen nescio quomodo, nec ea ad quae admonemur audimus Nie wiem przecz ſie yednák yákoby głuchemi ſtawamy/ nie słucháyąc tego k czemu bywamy nápomináni. Mącz 435b.

Wyrażenie: »głuche ucho« [szyk 1 : 1] (2): gdy będzie ten ſok w głuche vcho wpuſzcżony/ pewnie otwiera ſluch FalZioł V 79v, V 79v.

Szeregi: »głuchy, (i) niemy (a. zarażony niemotą, a. komu mowa nie służy)« (7): GroicPorz t; piſze thák hiſtoria o nim/ iż vcżynił dziw wielki nád głuchym á nád záráżonym niemotą cżłowiekiem RejPos 212v, 204, 205v; A ia/ iáko kto głuchy/ álbo komu mowá Nie ſłuży/ ánim ſłuchał/ ánim przerzekł ſłowá KochPs 56; LatHar 536; WujNT przedm 36. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»ślepy, (a, albo) głuchy« = caecus et surdus Vulg [szyk 3 : 1] (4): Leop Is 42/19; RejPos 204v; Kto vmiał vcho ſtworzyć y oko/ temu Iáko być głuchym/ álbo ślepym ſámemu? KochPs 141; SkarKaz 517b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

W przen (10): Iad máią [...] iáko (v) zmije głuchey zátykaiącey ſobie vcho. BudBib Ps 58/4[5]; Nie bądźże głuchy/ niechay prożnych wieśći A pilnie ſłuchay gdźie wodá ſzeleśći. KlonFlis F3.

Szereg: »(ślepy), głuchy i (a) niemy« = surdus et mutus Vulg [szyk 7 : 1] (8): Co ieſt dyabelſtwo głuche a nieme. RejPos 79 marg, 79 [3 r.], 80; BiałKat 341; Vzdrawia onego ktory miał czártá głuchego y niemego WujNT przedm 35, Mar 9/25[24].

Przen: Niezdolny do zrozumienia oczywistych prawd (4): Ták głuchemi zoſtáli/ iſz nie ſłyſzą co Prorok mowi. SkarJedn 26.

Wyrażenie: »ucho głuche« (1): á tobie dano vcho/ y to głuché/ ieſlić go ten Páſtyrz pálcem ſwoim nie otworzy OrzQuin Gv.

Szereg: »ślepy, (i) głuchy, (a) niemy« (2): RejPos 205; y odiął im ſmyſł/ że w tey ſpráwie ślepymi/ głuchymi/ niememi ſą CzechEp 86.

a. W funkcji rzeczownika (76): Kogo grzech oſlepi/ tedi ſie iuż sſthawa iáko głuch/ iż podnieść nie śmye do Páná głoſu ſwego LubPs K3v marg; BielKron 445v; RejPos 227; BielSat Hv.

W połączeniach szeregowych (23): bo przed ijch ocżyma po kázaniu / vzdrowil wielé niemotznych/ gluchych/ ſlepych/ niemych. OpecŻyw 47, 47, 134; MurzNT Luc 7/22; Iſz będąc tákowym pánem/ niegárdził vbogimi/ ſlepymi/ głuchymi/ niemymi/ opętanymi/ trędowátymi/ chromemi/ páſterzmi/ iáwnogrzeſzniki KrowObr 49; RejPos 3, 8, 9v, 10 [2 r.], 11 (12); BiałKat 328v; BudNT Matth 11/5; ArtKanc N15; WujNT Matth 11/5, Mar 9 arg, Luc 7/22.

W porównaniach (2): Iuż iáko głuch ná drugie muśiſz pálcem kiwáć/ Bo iuż tám trudno ſłuſzney rozmowy vżywáć. RejWiz 16v; RejZwierc 194.

Przysłowia: Balbus balbum rectius intelligit, Głuchy rychley ſie s głuchem zmowi. Mącz 23a.

ále głuchemu prozno co powiádać gdy nieſłyſzy. BielKron 246; BielSat G3; BielSen 17.

gdyż áni ślepy o fárbach/ áni głuchy o roznośći dźwiękow rozſądku dáwáć może. ModrzBaz 87, 42v.

Szeregi: »głuch(y), (a, i, albo) niemy (a. ledwie mowiący, a. dotknion słowy)« = surdus et mutus Vulg, PolAnt; surdus agreloquiens PolAnt [szyk 18 : 1] (19): Ale ia iakoby głuchy niechciałem ſlyſzeć á iakoby niemy niechciałem odtworzić vſt moich. WróbŻołt 37/14; LubPs K3v; Leop Ps 37/14; Y przywiedli mu głuchego y ledwie mowiącego BibRadz Mar 7/32, Mar 7/37; Elingvis, Nie máyący yęzyká/ Głuch/ Niemy. Mącz 194c; RejPos 203, 203v [2 r.], 204, 204v, 205, 206v; Byłem iáko głuch/ álbo ten/ co dotknion ſłowy KochPs 56; SkarŻyw 141, 479; LatHar 163; WujNT Mar 7/32, 37. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.].

»ślepy (a. zaślepiony), (a, ani, i) głuchy« = caecus et surdus Vulg, PolAnt [szyk 9 : 8] (17): Iezu ienżes ſlepe oſwieczał/ Y głuchym miłoſiernie ſluch dał. ſmi. ſie n. TarDuch B3; Głuſſy ſluchaycie/ á ſlepi wytrzeſſcżayćie ocży ku widzeniu. Leop Is 42/18, Lev 19/14, Is 35/5; BibRadz Lev 19/14; BielKron 44; RejAp 39; á przedſię iáko głuſzy á záſlepyeni chodzić záwżdy będą. RejPos 191v, 3 [2 r.], 160, 204v, 260, 278; BudBib Is 35/5; SkarŻyw 461; SkarKaz 279a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 19 r.].

Przen: Człowiek niezdolny do zrozumienia oczywistych prawd (3): przetomi ſię niechce [...] y z głuchymi y iuż w błędźie pomárłymi bez pożytku mowić. CzechEp 319.

Szereg: »głuchy i ślepy« [szyk 1 : 1] (2): Przecż wiele głuchych y ſlepych ná zyemi/ chocia ſłyſzą y widzą. RejPos 205 marg; CzechEp [386].

2. Nie chcący słuchać (8): BudBib Eccli 19/24; Nápominałem áby poprzeſtał nałogu: Niepomogło głuchemu, ná ściánem groch miotał. CiekPotr 13.

głuchy do czego (1): Ale was Parcae twárdouche/ Boginie do błagánia głuche/ Ni was wdźięcżne Muſae pieśniámi vkoią KlonŻal Dv.

głuchy na co (1): Sląſko dawno odpádło/ á wżdy ná to głuſzy. BielSen 18.

W przen (4): RejZwierc 214; ten w ſrogim vporze Głádźi/ vćiſza igráiące morze/ Dźiką okrutność y nieſkromne duchy: Ocean głuchy. KlonFlis B3v; Nie vfay wiátrom wſzák wieſz że ſą głuſzy KlonFlis Ev.

Szereg: »głuchy, nieużyty« (1): [Parki] Gorſze niż Acheron głuchy nie vżyty. KlonŻal D.

3. Milczący, nie wydający głosu [o przedmiotach martwych] (16): LubPs dd4v; Tákie fráſzki mnie zbiéráć pożyteczniéy było/ Niżli [...] Płákáć nád głuchym grobem méy wdźięcznéy dźiewczyny KochTr 4; KlonFlis C2v; SapEpit A4v.

Zwrot: »siedzieć jako głucha opona« (2): Bo to záwżdy hárdemu ieſt rzecż przyrodzona/ Gdyż ſiedzi iáko głucha ná ścienie oponá. RejWiz 74v; RejZwierc 112.

Wyrażenia: »bałwan głuchy« [szyk 2 : 1] (3): HistJóz B4v; Y przecz ſie ynni obaczyć niemogą kthorzy ſie wdáli w chwałę onych gluchych bałwánow RejPs 202; RejWiz 19v.

»głuchy bog« (2): KrowObr 110; Y tobie ſię dziwuię pánie Oycże/ iáko ſię tym niemym y głuchym Bogom kłániáć możeſz? SkarŻyw 151.

»słup głuch« (2): Pan zły iáko ſłup głuch. RejZwierc 45v marg [idem] Bbb.

Szereg: »głuchy, (ślepy i) niemy« [szyk 3 : 3] (6): nýe ſluſzno mężowi ktorý chwali Boga prawdzýwego a żywego obłapýatz nýewýaſtę cudzą a całuiącą a chwalącą bałwaný głuche ſlepe ý nýeme HistJóz B4v; KrowObr 110, 117; CzechRozm 7; Ieſteśćie kámieniom niemym y głuchym podobni SkarŻyw 41, 151.

4. Mało dźwięczny; ravus, (sub)surdus Cn (1): Głuche pieśni śpiewáią v niewrotney żony/ Pieśni nieprześpiewáne/ wielowdźięcżne ſtrony. KlonŻal A4.

5. Pozbawiony akustyki; surdus Mącz, Cn (1):

Wyrażenie: »głuche miejsce« (1): Locus surdus, Głuche mieysce gdźie ſie zwłaſzczá głos nie może rozliegáć. Mącz 435a.

6. Pozbawiony wszelkich dźwięków; odludny, pusty; głęboki (25):

Wyrażenia: »głuchy las« [szyk 3 : 1] (4): láſy głuche/ y ſſerokie polá/ y głębokoſci morſkie/ będą mieć wielkie rozrádowánie ſtego. RejPs 142; RejWiz 13; RejPos 52v; Lećiałbych conadáléy miedzy głuché láſy KochPs 80.

»głuche milczenie« (2): K temu/ że gluché milczenié go tłoczy ZawJeft 25, 7.

Przen: Zawsze w wyrażeniu: »głuchy las (świata tego)« = świat ze wszystkimi niebezpieczeństwami grożącymi człowiekowi i jego duszy (19): Blędne z głuchych láſow Pan záwżdy wywodzi LubPs G4v; á nie odbiegay nas w tym głuchym leſie márnośći á obłędliwośći tego ſwiátá RejPos 262v, 196, 210, 261, Ooo5v; RejZwierc 137v.

Zwroty: »chodzić po głuchym lesie« [szyk zmienny] (2) : O nędzna owiecżko á nędzny cżłowiecże/ cżemu ná tho nie pomniſz/ po iákim głuchym leſie tu chodziſz w tym mizernym żywocie zá tym ſwiętym páſterzem ſwoim? RejPos 168v; RejZwierc 138v.

»tułać się po głuchym lesie« (3): Wierz mi iż on okrutny wilk á ſprzećiwnik twoy nie zámieſzka nigdy áby ſie nie miał thułáć s tobą po tym to głuchym leſie márnego ſwiátá tego/ á pothym áby cie doprowádził do oney plugáwey iáſkiniey twoiey RejPos 169, 168v, 323v.

»(za)błądzić w głuchym lesie, wybłędzić się z głuchego lasu« [szyk zmienny] (4 : 1): Lepiey ſie domá oſędzić Niż wtym głuchym leſie błędzić RejRozpr F2v; RejJóz E4; A ſnim ſię rozmawiacż będę Co prawá nauka nieſſie Bocz zabłądzijł wgłuchym lieſſie RejKup q5v; A ktoby ſię mogł wybłędzycz Stego tak głuchego liąſu RejKup ſ2; RejPos 168v marg.

Szeregi: »głuchy a ciemny« [szyk 1 : 1] (2): cżemu ſie oddzyelaſz od ſtádá iego/ zá márną obłędliwoſcią ciemnego á głuchego láſá tego? RejPos 168v, 323v.

»głuchy a obłędliwy« (1): iż cie ieſzcże ſzuka ſam iáko owce ſtraconey/ po głuchym á po obłędliwym leſie ſwiátá tego RejPos 167v.

7. O czasie, w którym obowiązuje cisza (3):

Zestawienia: »niedziela głucha« = trzecia niedziela wielkiego postu (2): Goski A6v; Dan w Nówym Mieśćie Korczynie/ w Piątek blizſzy przed Niedźielą Głuchą [ante Dominicam Oculi JanStat 726] SarnStat 907.

żart. »głuche zapusty« = prawdopodobnie post (1): Szcżeſz łeb chociay páznokty/ nie maſzli grzebieniá. A pewnie gdzye vłápiſz/ zá vchem Ieleniá. Doſyć tego nábiegło/ w ty głuche zapuſty/ Podobnoś nie polował/ iákoż w mięſopuſty. RejZwierz 139v.

8. Opętany, upośledzony umysłowo; tknięty szałem religijnym; cerebrosus, delirus, fanaticus Mącz (3): Fanaticus, Obſes álbo opętány/ Szalouy [!] któremu ſie káźi głowá/ Też Głuch/ Quondam significabat numine afflatum, Boſtwem á duchem ſwiętym nádchniony. Mącz 117d; Delirus, Głupi./ Niemądry/ Głuchy/ Szalony Mącz 195c.

Wyrażenie: »głuchy woł« [w funkcji wyzwiska] (1): Cerebrosus bos. Głuchy wół. Mącz 48c.

9. O roślinach: nierodzący (2): iż záwżdy ſtánie miedzy inſzemi ſthany iáko drzewo Cedrowe ná Libáńſkich gorach/ ktore oſobnieyſzą zieloność y wonność dawa s ſiebie nád inſze głuche á proſte drzewá. RejZwierc 51v.

W przen (1): By s ciebie głucha płonká nie roſłá przy drodze/ Co wſzyſcy kijem tłuką/ y kozá ią głodze. RejWiz 194v.

10. Zestawienia w funkcji terminologii specjalnej (4):

a. lek. »emoroidy głuche« = prawdopodobnie nie krwawiące (1): Ktho by miał Emoroidy głuche/ [...] tedy prochem thego korzenia poſiṕ FalZioł I 106d.

b. zool. »głuchy cietrzew« = Tetrao urogallus L. (Rost); głuszec; gallus auritus a. sylvestris Murm [szyk 2 : 1] (3): Gallus sylvester, eyn aurhan. Gluch y [!] ćyetreff Gallus aritus [!] idem. Murm 86; Głuchy ćietrzeẃ: Vrogallus montanus SienLek 245, Xv.

c. [bot. »szczaw głuchy« = prawdopodobnie Rumex obtusifolius L. (Rost: kobyli, koński, okrągły szczaw) : Scżaw wodny álbo głuchy/ około wod rośćie/ Oxylapatum. Roſzampfer/ Spitzampfer. SienHerb L4 #, E3 #.]

d. [»szczeć głucha« = prawdopodobnie Dipsacus Fullonum L. (Rost: ogrodna szczotka): Szcżeć głucha [...] Wildkartendiſtel SienHerb L4 #, E3 #.]

Synonimy: 8. głupi, niemądry, szalony; 10. b. głuszec; d. zest. »szczeć głuchy«: grępła, karta, szczotka.

Cf 1. GŁUCH, PRZYGŁUCH