Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [HAN]

Następne hasło: HANDFAS »

HANDEL (90) sb m

handel (89), andel (1); handel : andel RejKup (4 : 1).

a jasne (w tym 5 r. błędne znakowanie); e jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	handel	handle
G	handlu	handl(o)w
A	handel	handle
I	handl(e)m	handlami
L	handlu	handlåch

sg N handel (19). ◊ G handlu (10). ◊ A handel (14). ◊ I handl(e)m (12). ◊ L handlu (7). ◊ pl N handle (8). ◊ G handl(o)w (8). ◊ A handle (7). ◊ I handlami (1). ◊ L handlåch (3) SarnStat (2), KlonWor, handloch (1) RejPos; -åch (1) SarnStat, -ach (1) KlonWor, -(a)ch (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.
Znaczenia
1. Zorganizowana wymiana dóbr materialnych, obrót towarów polegający na kupnie ‒ sprzedaży (71)
Przen: Spór, przetarg, targowanie się o wzajemne korzyści (1)
2. Przedmiot handlu, towar; mercimonium (7)
a. Dobra materialne (3)
3. Dokonywanie tranzakcji, działalność, sprawowanie, zajęcie, zawód; przedsiębiorstwo, interes, sprawa (12)
a. O działalności szkodliwej, przestępczej (2)
1. Zorganizowana wymiana dóbr materialnych, obrót towarów polegający na kupnie ‒ sprzedaży; mercatura Calag, Mącz, Cn; commercium, mercatio, natinatio, negotiatio, nundinatio bonorum a. hominum, rerum venditio Cn (71) : RejKup d3v, e6, e8; GliczKsiąż M6 marg; Czwarta rádá Seymowa ieſt około hándlow/ iákobyſmy te rzeczy ktorych názbyt mamy odbyć mogli/ á tych ktorych niemamy łatwie doſtáli OrzRozm S4v, V2; Res frumentaria. Hándel nieyáki co ku żywnośći á zwłaſzcza chlebu należy. Mącz 137d, 171c; wiérzćiéſz temu/ że tákiégo oká [żeby poznać co Król, co królestwo polskie, co egzekucja]/ áni v kart pod wiéchą/ áni v pługu ná roléy/ áni ná CIe v hándlu nie nábędźieſz: muśiſz go w Rzymie/ w Athenach/ [...] y indźie po świećie [...] ſzukáć OrzQuin F; RejZwierc 58v; BudBib 3.Reg 10/29; nie gáni [Chryzostom] hándlu [negotiationem] tych/ ktorzi kupuią tákowe rzecży/ ktore záśię vcżyniwſzy ie pracą ſwą y dowćipem lepſze/ przedawáią ModrzBaz 34v; Calag 263a; A Iż téż Poſłowie ſkárżą ſie/ że przez Zydy wſzyſtki hándle y żywnośći Mieſczánóm á poddánym náſzym ſą odięté SarnStat 266, 277, 394, 552, 1241; GrabPospR Nv; PowodPr 82; KlonFlis E; KlonWor 78.
handel czego (1): Drugie rzemięſłá ábo zabáwy ſą Liberales, aut liberalibus quam proximae: bo kondycyey Szlácheckiey nie deroguią. Iáko ieſt żołnierſtwo/ oráctwo ábo goſpodárſtwo/ myśliſtwo/ wełny ſwych owiec hándel y domowe ſukná y płotná robienie KlonFlis A2v.
Zwroty: »handlem się bawić« (1): [O chłopach na Śląsku] Hándlem ſye żadnym nie báwią. Strum P3v.
»handle odprawować« (1): A miáſtu záś Kámiencowi [...]/ iáko innym wſzyſtkim kupcóm koronnym/ ták y onym nie ma bydź broniono/ ieźdźić/ tárgowáć/ y wſzelákié hándle odpráwowáć SarnStat 437.
»handel prowadzić« (1): Quaestum facere, Hándel nieyáki prowádźić dla zisku przekupniem być. Mącz 336c.
»na handlu utyć« (1): Iednák choć ſtráći [kupiec]/ choć ſzkutę rozbije/ Choć ná tym hándlu nie káżdy vtyie/ Przedſię mu nie mow w ſpráwie iego głupiey By przeſtał kupiey. KlonFlis D4v.
»handel wieść, wiodący« [szyk zmienny] (4 : 1): ktori mieſzka wsoczawye poddani Czeſſarsky gdzie handel wyedzieſ bratem LibLeg 11/95; GroicPorz m3; Mącz 336c; KlonFlis D4v.
Wyrażenia: »handel kramarski« (2): Quaerere rem honeste mercaturis faciundis, Nábywáć máyętnośći vczćiwie handlem krámárskim. Mącz 335d, 42c.
»handel kupiecki« (1): Poczyna ſie Trzecia częſc Algoritmu o rozmaitym rachunku na myńczę [...] Zamykaiąc handel kupieczki y biegłoſć ich w ſobie. KłosAlg F4.
»handel łotrowski« = nieuczciwe dorabianie się (1): Bo złotá á pyeniędzy ſnádniey záwżdy tego/ Rychley káżdy nábędzye z hándlu łotrowſkiego. RejWiz 97.
»pieniężny a użyteczny handel« (1): Quaestuosa mercatura, Pieniężny á vżiteczny hándel. Mącz 336c.

Szeregi: »handel, (a, i) kupiectwo« [szyk 2 : 1] (3): GliczKsiąż M6; WujNT 738; O ZYDOWSKIM KVPIECTWIE, Y HANDLV ICH. SarnStat 265.
»handel abo obyczaj kupiecki« (1) : Bo bez tego być niemoże/ áby ći ktorzi cżego hándlem ábo obycżáiem kupieckim [negotiatione] cżego doſtáli/ nie mieli ſobie z tego pożytku cżynić. ModrzBaz 74.
»(jarmark), targ, (i) handel« [szyk 3 : 2] (5): LatHar 114; ART.X. o targách y hándlach. SarnStat 644 [idem] 684; Nuż Iármárki/ tárgi/ háńdle [!]/ y poſpolite vgody ábo ſpráwy/ á kiedy cżęſtſze iáko w świętá? PowodPr 52; CiekPotr 88.
»handel i zysk« (1): Hándle y zyſki nieſpráwiedliwe. LatHar 117.
W przen (23): RejJóz L7; Drudzy záſię co owo pozno dopijáią/ Ktorzy ni cżći ni Bogá ná bácżnośći máią: Co ſie więc iáko świnie ták ná wzaiem łupią/ A dyabeł s tego hándlu śilną wiedzye kupią. RejWiz 172v; RejZwierz 87, 124; RejAp BB4v, 152v; RejPos 133v, 325, 351; Kiedy nieſzcżęſcie przypádnie ná kogo/ Tu iuż ſwe hándle Cnotá ceni drogo. RejZwierc 211v, 14v, 225; KlonFlis Ev.
Zwroty: »na handlu utracać« (1): Poſtępuyże iuż á co dzień w tey cnocie/ Zebyś godnym był vznan w tey robocie. Ktora wſzem ſłuży/ gdyż tákowa praca/ Ná hándlu ſwoim nigdy nie vtraca. Phil [S6].
»handel wieść« (3): Bo ſnąć iednak prawie wſytczy Tu mieſkamy by kupczyczy. Każdy znas ſwoy handel wiedzie Nakonieċ na deſcze iedzie. RejKup b3v, d4; BibRadz Is 47/15.
Wyrażenie: »poćciwy handel« (1): Kto ma ſtáránie o ſławie/ Ten poććiwy hándel wiedzie RejZwierc [233].
Szeregi: »handle, (a) kupiectwa« (2): Acżkolwiek y wtych domoch [= kościołach] ku chwale iego zbudowánych niemnieyby theż potrzebá wyprzątnienia á ochędożenia tákiego/ gdyż káżdy iáwnie á iáſnie widzyeć może/ iákie hándle á iákie kupiectwá ſą w nim/ á iákie ſzáfunki ſpraw y poſtánowienia Páńſkiego. RejPos 198v, 260v.
»myto a handel« (2): iż Pan thwoy vſtáwicżnie ná cię wołáć racży/ ábyś opuśćił ty nędzne mytá á ty mizerne hándle ſwiátá tego/ y wſzytki nádzyeie iego/ á iżbyś náſládował tego Páná ſwego RejPos 325v, 326.
»handel a nabywanie« (1): Iedni ſie vdáli zá bogáctwy á zá kupiectwy ſwemi/ to ieſt/ zá márnym hándlem á nábywániem ſwiátá tego: zápomniawſzy/ thák iákoś ſłyſzał/ opieki ſwiętey y opátrznośći iego. RejPos 240v.
Przen: Spór, przetarg, targowanie się o wzajemne korzyści [o czym] (1): Więc też y ná Seymiech iużbychmy liberius et ſyncerius o czym inſzym tráktowáć mogli/ gdyby o Poborzech hándel przemierzły ná czás vſtał/ zá záłożeniem tego ſkárbu Rzeczypoſp: á zá opátrzeniem ſkárbu Iego K. Miło VotSzl E2v.
2. Przedmiot handlu, towar; mercimonium, merx Cn (7): Ano to ſzalony kupiecz czo ſwoy handel wſzytek Marnie ſtraći na wiecżny cżas prze krotki pożytek RejJóz F4; Ieſt v nich [w Islandii] gorá iedná ſiárcżána/ tho theż vbogich hándel. BielKron 294v.
Zwrot: »kupczyć handlem« (1): Chociaż to [Abdemonaple kupiec wielki Izmaelski] bogi kupcżył ábo prorokámi/ Ale náſz [Konstantyn mytnik] zyemſkiem hándlem kupcży y wioſkámi PaprPan F4v.
W przen (1): A Ták vważywſzy iuż ſobie mieyſce pocżćiwe/ zá rádą roſtropnych ludzi/ gdziebyś ſie iuż ſłuſznie obroćić miał/ ſtárayże ſie ábyś też tám s tym hándlem ſie vkazał ktorym tám ludzie hándluią. RejZwierc 17v.

a. Dobra materialne (3):
Szeregi: »handel i bogactwo« (1): podnośmyſz co nawyzſzey wzgorę ſercá náſze [...] á opuśćiwſzy ty nędzne á docżeśne hándle y bogáctwá ſwoie/ wedle ſwiátá tego nábyte/ daymi ſie ná ſwięte miłoſierdzye y na opiekę iego. RejPos 351.
»handel a kupia« (1): Rzućmy ſie do tych koſciołow náſzych/ á do tych záplugáwionych ſerc náſzych/ á wymiecmy z nich ty rozlicżne hándle á márne kupie ſwiátá tego/ ktoremichmy ie thák bárzo záprożnili RejPos 198.
»handle abo towary« (1): Wiele rzecży ieſt/ ktore ludźi do pokoiu/ zgody/ y ku łácnemu vbłagániu przywodzą. [...] ſpolne vżywánie praw/ hándlow/ ábo towárow [commerciorum] y Rzecżypoſpolitey ModrzBaz 67.
3. Dokonywanie tranzakcji, działalność, sprawowanie, zajęcie, zawód; przedsiębiorstwo, interes, sprawa; faenebris pragma Mącz; merx Modrz; praxis Calep (12): Wym ia czlowieka ſprawnego Czo ſkuſyl handlu każdego. RejKup b6; Pragma, Latine actio vel negotium Spráwá/ ſpráwowánie/ handel/ á czinienie czego. Mącz 319d, 192a; Ktorzi niemieli cżem płáćić/ te álbo w niewolą dawano onym v ktorych co wźięli: álbo onym bywáli záprzedáni/ ktorzi z tákich hándlow vmieią cżynić pożytek. ModrzBaz 78; Praxis, actio – Sprawa, handel. Calep 846a; KlonWor 9, 11, 15.
handel czym (1): miáſto nád nią ſkłádne rządne/ bogáte/ zgodne: w nim niech ma kámienice y o ſwych rzecżach hándel. GostGospPon 170.
Zwrot: »wikłać się handlami« (1): Zaden ſłużąc żołnierſką Bogu nie báwi ſię ſpráwámi (marg) nie wikle ſię hándlámi. (‒) świeckimi WujNT 2.Tim 2/4.
Wyrażenie: »lichwiarski, zastawny handel« (1): Foenebris et hoc foenebre, Lichwiárski Záſtáwny hándel. Mącz 133b.
a. O działalności szkodliwej, przestępczej (2):
handel czego (1): Nie ma vſzu łákoma táiſtrá Iudaſzowá O ktorey mowić będziem. Do ktorey należy Naprzod táiemny hándel niezbędney kradzieży. KlonWor **2v.
Szereg: »handle i przemysły« (1): MERCVRI wſzytkich hándlow y przemyſłow Boże: Ktoż twoię mądrość poiąć y wyſłowić może? KlonWor 1.
Synonimy: 1. kupczenie, kupia, kupiectwo; 2. kupia, towar.
Cf HANDLOWANIE
KN