Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ISTNOŚĆ

Następne hasło: [ISTO] »

ISTNY (20) ai

istny (18), isny (2); isny GliczKsiąż B2v; istny : isny OpecŻyw (2 : 1; 74v).

i(y)- (15), ij- (3) OpecŻyw, gy- (2) BartBydg.

Fleksja

sg
m	N	istny	f	N	istn(a)	n	N	istn(e)
	G			G	istn(e)j		G
	A	istny		A	istną		A
	I	isnym		I	istną		I

pl
N	m pers	istni
N	subst	istné
G		istnych
A	subst	istn(e)
inne formy
pl I - istnymi

sg m N istny (2). ◊ A istny (1). ◊ I isnym (1). ◊ f N istn(a) (1). ◊ G istn(e)j (3). ◊ A istną (1). ◊ I istną (1). ◊ n N istn(e) (2). ◊ pl N m pers istni (3). subst istné (2); -é (1), -(e) (1). ◊ G istnych (1). ◊ A subst istn(e) (1). ◊ I istnymi (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI(XVIII) i XVIII w.

Znaczenia

1. Prawdziwy, rzeczywisty, zgodny z prawdą, niesfałszowany (12)
2. Istniejący realnie, rzeczywiście (3)
- a. Osobiście, we własnej osobie (1)
3. Podkreśla, potęguje cechy (zazwyczaj ujemne) zawarte w rzeczowniku; typowy, wierutny (1)
4. praw. Główny, podstawowy; w połączeniu z rzeczownikiem typu: pieniądze, suma, dług, oznacza sumę pieniężną główną (tj. nie obejmującą dodatkowych świadczeń pieniężnych, jak odsetki, kary umowne itp.) należną z rożnych tytułów (1)
5. W połączeniu z zaimkiem wskazującym oznacza: wspomniany, rzeczony, wiadomy, właśnie ten (3)

1. Prawdziwy, rzeczywisty, zgodny z prawdą, niesfałszowany (12): BartBydg 54v; Iezu ienżes na gorze błogoſlawieńſtwa y cznot/ iſtnych navcżał. TarDuch B3v; abi waſſcha Kro.m. raczyl yemv [naszemu pisarzowi] we wſzitkyem wyerzicz. Abowyem ſzam [lege: są] naſſche yſthne y potrzebne rzeczi. LibLeg 11/165v; ArtKanc H6; GosłCast 55.

W połączeniach szeregowych (2): Yeſli temu wſſyſtkyemu wyerzyſz/ tedy y to zá pewną iſtną/ á nye omylną prawdę maſz myeć/ iż on [Kościół] też moc ma KromRozm II t4; GliczKsiąż B2v.

Wyrażenia: »istna prawda« (5): Conclusio, gystna prawda BartBydg 33; KromRozm II t4; ten kto inácżey prawdy ſwey pokázáć nie może/ ná świádectwo oney wźiął zá świádká ſámego Bogá/ ktory ieſt iſtną prawdą PowodPr 47, 47; PaxLiz C3v.

»prawie istna rzecz« = istota rzeczy; zasadnicza treść, sens prawdy (1): Abowyem [Stary] zakon duchowny yeſt/ yáko śwyádſſy Páweł S. A myał w ſobye tylko ćyeń przyſzłego dobrá/ á nye práwye iſtne rzeczy KromRozm II 1v.

2. Istniejący realnie, rzeczywiście (3): Bo nie iuſz to duch cżłowiecży dla tego ieſt oſſobą iáką s ćiáłá wychodzącą/ iż o iego przywroceniu álbo náwroceniu piſmo mowi/ gdyſz iákoś ſłyſzał wrácáią śię ine rzecży od Bogá/ á dla tego przedśię niebyły iákimi iſtnymi perſonámi. GrzegŚm 51; PaxLiz A3.

a. Osobiście, we własnej osobie (1):

Szereg: »oczywisty albo istny« (1): Repraesentatio, Oczywiſte álbo yſtne okazánie. Mącz 431b.

3. Podkreśla, potęguje cechy (zazwyczaj ujemne) zawarte w rzeczowniku; typowy, wierutny (1): Ten człek iſtny wyrwá. CiekPotr 68.

4. praw. Główny, podstawowy; w połączeniu z rzeczownikiem typu: pieniądze, suma, dług, oznacza sumę pieniężną główną (tj. nie obejmującą dodatkowych świadczeń pieniężnych, jak odsetki, kary umowne itp.) należną z rożnych tytułów (1): Ale gdyby kto komu zápiſał iſtny dług płáćić/ od tákiego zgołá niema być przyięto wwiązánie/ ále ſąd ma ſkázáć wwiązánie w imienie ſłuſzne/ w ſummie y w ſzkodzye z winámi troiákiemi/ co ten powod ma przyiąć. UstPraw C4.

5. W połączeniu z zaimkiem wskazującym oznacza: wspomniany, rzeczony, wiadomy, właśnie ten (3):

Wyrażenie: »ten istny« (3): Tegodlá cij ijſtni ludzie/ widzątz to tzudo któré ſie ſtalo/ pocżęli wielbitz milé^go Iezuſa OpecŻyw 52v, 74v, 124v.

Synonimy: 1. prawdziwy, prawy, rzeczywisty; 3. czysty, wierutny; 4. głowny; 5. rzeczony, wspomniany.

Cf ISTOTNY, ISTY, JEDNOISTNY, NIEISTNY, SPOŁISTNY