[zaloguj się]
[pdf]

KOLNIERZ (63) sb m

kolnierz (31), kołnierz (21), kolmierz (1), kołmierz (1), kołnirz (1), kornierz (1), kolnierz a. kołnierz (7); kolnierz RejRozpr, LudWieś, RejKup, GórnDworz, RejZwierc (17); kołnierz BielSat (3), BielSpr, MWilkHist, KochFr (3), PudłFr (3), BielRozm (3), KlonFlis, ZbylPrzyg; kołnirz KochSat; kornierz Calep; kolnierz : kołnierz: kolmierz : kołmierz RejWiz (2 : 4:-:-), RejZwierz (4 : 1:-:-) Mącz(4:-: 1 : 1).

o jasne; -e- (7), -é- (5); -e- Mącz (6), -é- KochFr (3); -e- : -é- PudłFr (1 : 2).

Fleksja
sg pl du
N kolniérz kolniérze
G kolniérza kolniérz(o)w kolniérzu
A kolniérz kolniérze
I kolniérz(e)m kolnierzmi
L kolniérzu kolniérzach, kolniérz(o)ch

sg N kolniérz (21). ◊ G kolniérza (6). ◊ A kolniérz (7). ◊ I kolniérz(e)m (10). ◊ L kolniérzu (5). ◊ pl N kolniérze (3). ◊ G kolniérz(o)w (2). ◊ A kolniérze (3). ◊ I kolnierzmi (3). ◊ L kolniérzach (1) MWilkHist, kolniérz(o)ch (1) RejZwierz. ◊ du G (cum nm) kolniérzu (1) ZapWar 1542 nr 2557.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI(XVIII) – XVIII w.

1. Wykończenie ubioru przy szyi; patagium Mącz, Cn; collarium BartBydg; collare, focale Cn (54): BartBydg 30; Iakom ya sdomu yego nyewssyala parel y dw (plysku) Colnyerzu plascza ostrodomskiego ZapWar 1542 nr 2557; Noſi kolnierz w kwiat rożany LudWieś A3v; LibLeg 11/157; LibMal 1547/128v; RejKup q8; Kołnierzá popráwuie á cżapki potrząſa/ Poglądáiąc w káżdy kąt wárgi ſobie kąſa. RejWiz 4v; Rádzą ſie práktykarze s kołnierzmi liſiemi/ Ale wierę nie o dzdzu iáko ſámi wiemy RejWiz 122, 56v, 122; A gnidy pod kołnierzem/ ſiedzą we trzy rzędy. RejZwierz 140; Lecż opák żołtym ſzyciem wyſzywano wzory. V ludzi ná kolnierzoch/ ná poſládku temu RejZwierz 140, 124, 140; A kiedi ſie wyſtrichnie w uſarſkim ubierze/ Po kołnirzu go poznaſz/ bo błan futra bierze. KochSat A4v; GórnDworz L7; Iákoż w Polſcże náſkáły [!] ty wielkie kołnierze/ Także v młodych Ludźi zginęły Hálerze. BielSat C4 [idem BielRozm ], C4 [2 r.]; Azaſz nie náwieſza kolnierzow Liśich páchołkom ná ſzyi/ á w tyle báran dyſzy RejZwierc 66v, 31, 57v, 58 [3 r.], 69v, 70v (14); V Pań ná długich Sáianách V Pánow w wielkich Kołnierzách. W kruſzkách ſie nas [diabłów] też wżdy zmieśći Ieden abo zecżterdzieśći. MWilkHist E4v; KochFr 100 [2 r.]; PudłFr 53 [2 r.], 54; BielRozm 21 [3 r.]; KlonFlis H4; ZbylPrzyg A2.

kołnierz u czego (3): RejWiz 97; Mącz 283b; POradzmy ſię rády cziiéy/ Kołniérzli to v deliiéy Czy deliia v kołniérzá/ Ná grzbiećie cnego rycérzá. KochFr 100.

W porównaniu (1): Cżłowiek niedbáły iáko kolnierz długi/ Co dármo wiśi ná grzbiecie v ſługi. RejZwierc 221.

W charakterystycznych połączeniach: kolnierz bobrowy, długi (4), dziwny, kuni, lisi (9), do pasa (2), rysi, soboli (2), ubogi, wielki (5), wilczy; kolnierz nosić, strząsać; kolnierza poprawić (poprawować) (2), potrząsać; skuść za kolnierz; w kolnierz stroić się.

Zwroty: »krzyżyki pod kołnierzem pisać« [gest naigrawania się] (1): Aby go s tyłu pálcy nie vkázowáli/ Krzyżykow pod kołnierzem zá nim nie piſáli. RejWiz 98v.

»odpruć kołnierz« = zdjąć ubiór nieżołnierski (1): Cżás przychodźi obácżyć ſie pánowie Zołnierze/ Zbroie ná ſie przyſtoſowáć odprowſzy kołnierze. BielSpr b2.

»poprawić kolnierza« = wzbogacic się (1): Popráwi więc kto kołnierzá Niżli doydzie [to co zabrano na pobór] do żołnierzá RejRozpr D4v.

[W kontekstach mówiących o pozycji społecznej (13), o przesadnej wytworności i hołdowaniu modzie (21).]
Przen: W połączeniu z przydawką jakościową oznacza człowieka o określonej pozycji społecznej (2): RejZwierz 101v; Przidźże do iákiego práwá/ do iákiego ſądu kędy chceſz áno ſpráwuie ſwoię rzecż vbogi liśi kolnierz/ á iáko ſobol przydzie/ pomkni ſie wierę liſie/ ſiędzye tu ſobol. RejZwierc 70v.
2. Naszyjnik; bacatus, monile, murenula, segmen, viria, viriola Mącz (8): ZapWar 1502 nr 1910; ZapMaz V S 2/332v; WyprKr 37; Monile, Klenot który ná ſziey noſzą/ kolmierz perłowy/ łáńcuch. Mącz 231b; Segmen item, Klenot nieyáki rzezány z máłych ſztuczek złotá vcziniony/ kołmierz/ Halsbant/ też zową z niemieckiego. Mącz 377d, 22c, 237d, 499a.

W charakterystycznych połączeniach: kolnierz okołoszejny, perłowy (5).

3. Obroża; collare Calep, Cn; armilla, millus Cn (1): Collare, Vinculi genus, quo canum colla astringuntur ‒ Kornierz, obruz. Calep 214a.

Synonimy: 1. kaplerz, obojczyk; 2. alzbant, łańcuch, naszyjnik, zapona; 3. obroż.

Cf KOLERZ

MM