[zaloguj się]
[pdf]

KUPA (206) sb f

Fleksja
sg pl du
N kupa kupy
G kupy kup
D kup(o)m
A kupę kupy kupie
I kupą kupami
L kupie kupach

sg N kupa (24). ◊ G kupy (34). ◊ A kupę (85). ◊ I kupą (7). ◊ L kupie (35). ◊ pl N kupy (2). ◊ G kup (2). ◊ D kup(o)m (1). ◊ A kupy (6). ◊ I kupami (6). ◊ L kupach (3). ◊ du A (cum nm) kupie (1) BudBib Iudic 15/16.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Zbiór, wielką ilość; zgromadzenie w pewną całość, razem; acervus, cumulus Mącz, Calag, Calep, Cn; congeries, silva, strues, turba, Mącz, Cn; agmen Calep, Cn; moles Mącz; caterva, chorus, congestus Cn (206): Cumulus ‒ Kupa. Calep 277a.

kupa czego (3): Mącz 436b; zebrał wielką kupę ſrebrá/ y poſłał do Prus. SkarŻyw 356; WujNT 543.

I sg w funkcji okolicznika miary: »kupą« = acervatim, coacervatim, congeste, congestim, conglobatim, fartim Cn (3): Pełná ſzpiżárnia/ kupą ćiągnie k ſobie GrabowSet Yv; Lecż iáko przyſzłá ták odeydźie oná Kupą Mammoná. KlonFlis C4v, C4v.

W charakterystycznych połączeniach: kupa wielka (2); kupa grzechow.

Zwroty: »w kupę gmatwać (a. zgmatwać), gmatwanie, mieszać« [szyk zmienny] (4 : 1 : 1): A mowię iż to [X. K.] w kupę iedną gmátwa/ gdy záś z tych dwu ſobie rownych/ iednegoż tylko Bogá cżyni CzechEp 179, 178, 222 [2 r.], 261, 313.

[»w kupę hatlić [ = mieszać, gmatwać]« [szyk zmienny]: Widzićieſz tedy/ Bráćia mili; że waſzy Miniſtrzy wſzyſtko w kupę hátlą (marg) Kácerze rzecży rozne hátlą w kupę (‒) HerbOdpow Nv, O3, P8v, Bbb4 (Linde).]

»w kupę zebrać itp., zebrany itp.; do kupy zbierać itp., zebrany; na kupę zebrać itp., zgromadzenie« = coacervare, consolidare, exaggerare Calep [szyk zmienny] (6 : 5; 3 : 1; 2 : 1): SienLek a4v; SkarŻyw A3; w kupę wſzytkie álegorye/ ábo zmyſły duchowne/ zebrał CzechEp 201, 315 [2 r.], 409; Calep 209a, 247b, 380b; LatHar +++v, 476; WujNT 668 marg; PIĄTY ARTYKVL PIERWSZEY POWINNOSCI Krolewskiey. Dobrá Rzeczypoſpolitey do kupy zgrómádzáć SarnStat 82, 167, 168, 1280; Bo hiſtorya ieſt mądrość w kupę złożona/ y rozum ludźi wiela w iedno zebrany. SkarKazSej 662b; rozmawiáli zemną y z nárzekániem/ żem ſie o to nie ſtárał/ áby prace y piſmá iego do kupy były zá moim ſtárániem zebráne y świátłu pokázáne. SzarzRytJSzarz nlb 2.

Szereg: »kupa, (i) gromada« [szyk 5 : 4] (9): Moles, Kupá/ Gromádá wielka/ yáka wielkość. Mącz 229b, 71d, 145a, 403b, 422c, 436b; Calag 266a; Acervus ‒ Gromada kupa. Calep 15b; WujNT 543.
Wyrażenia przyimkowe: »na kupie« (1): Pátrz iákom widział wſzytki grzechy moie ná kupie. SkarŻyw 98.

»w kupie« = cumulatim Mącz, Calep; acervatim, catervatim, gregatim Calep (7): Mącz 72a; Calep 15b, 172a, 277a, 465b; tedym tu conſignował té Státuty, áby w kupie wſzyſtko ſnádniéy obáczyć ſie to goſpodárztwo Koronné mogłó. SarnStat 517.

~ W połączeniu szeregowym (1): Rzeczy to ſą wielkié/ [...] y niewiém áby od którégo/ táko Gréckiégo/ iáko téż y Láćińſkiégo Autorá/ kiedy w kupie rázem poſpołu tráctowáné były OrzQuin Yv. ~

a. Stos, sterta, pęk, spiętrzenie (o przedmiotach konkretnych); pyra, rogus, strages, tumulus Mącz (79): FalZioł V 94; Mącz 422d; wynieśli nád nim [trupem] kupę kámienną wielką [tumulum]/ aſz do dniá tego (trwáiącą). BudBib Ios 8/29[28]; Cżeluśćią osłową dwie kupie [acervum acervos duos (marg) acervorum ( — )] (vczyniłem) cżeluśćią osłową nábiłem tyſiąc mężow. BudBib Iudic 15/16; KochFr 100.

kupa czego (27): Rychley kupę drew nákłáććie/A wielki ogień nápalćie. BierEz D3, P4v; Ledá yákye [zgromadzenie rzeczy] yeſt/ gdźye częſci álbo rzeczy ledá yáko ſye zbyeżą/ á nic ná tym gdźye á yáko ktora leży álbo ſtoi: Yáko kupá zboża/ ſtádo źwirząt. KromRozm III F6v; Leop Ez 3/15; RejZwierz 121 v; BibRadz Deut 13/16, Prov 26/8, Is 25/2; Vſuto też było ná rynku wielką kupę owſá BielKron 331, 294v; Sylva etiam de herbis aliquando dicitur, Kupá ziela weſpołek zrosłego. Mącz 436b, 2c [2 r.], 333d, 358b, 422c, 442b; HistLan C2v; BudBib Iob 21/32, I 336c marg, 4.Esdr 2/9; Strum E4; WujNT Act 28/2; Podał kupę ſtrzał związánych/ y łamáć ie káżdemu ſynowi kazał. SkarKazSej 676b, 676a; (marg) Kupy Gárncow. (‒). Tymże też vśćiem vyźrzyſz áno gory/ Hániebne z gárncow nioſą wodne fory KlonFlis G2v, H3v; [Tam ze wklastorze kvpa kamyenya lyeszalo ŻywEufr 201].

I pl w funkcji okolicznika miary: »kupami« = acervatim Vulg, Cn (3): Wyęcey ſobye dziſia drugi ná tym łamánym ſwyecye waży gromády pyenyędzy/ gdyby ich kupámi nálicżył/ niżeli rozum ſyná ſwego kthoremu mogłby go doſtáć/ kiedyby trochę pyenyędzy vſypał/ á ná náuki yemu náłożył. GliczKsiąż M2; Leop Sap 18/23; BudBib Sap 18/23.

W porównaniach (3):

Jako comparatum (1): ná kilko dzieſiąth łokći ná zwyſz iáko domy kupy nákłádáią ryb ſuchych BielKron 294v.

Jako comparandum (2): Rośćiął morze y przewiodł ie/ záſtáwiwſzy wody/ iáko kupę [stare fecit aquas veluti acervum]. BudBib Ps 77/13, Ex 15/8.

W charakterystycznych połączeniach: kupa kamienna (2), niemała, wielka; kupa chrostu, czyrwonych, drew (7), garncow, kamieni(a) = kamionka (4), owsa, pierza, popiołu, rumu, ryb, strzał, zboża (2), ziemie, złota; trupow, zmarłych.

Zwroty: »kłaść, (z)miotać, walić na kupę; skłaść w kupę« = conicere Calep [szyk zmienny] (2 : 2 : 1; 1): FalZioł IV 38a; RejKup 13; BudBib 1.Mach 11/4; Calep 241b; GosłCast 9; Kłádą kiie ná kupę/ głaze ná kámionki/ Wiią kicżki z brzeźiny/ mężowie y żonki. KlonWor 48.

»na kupę słożyć« = obrócić w ruinę (1): Ieruzalem przebráne miáſto twoie zniſſczywſſy máło nie náiednę kupę ſlożyli. RejPs 118v.

»walić się, wpadać na kupę« [szyk zmienny] (1 : 1): Mącz 361d; Corruo ‒ Vpadąm, waleſzie nakupę. Calep 263b.

»w kupę zlać« = stopić (2): Druga ſie ſzkodá wielka przez Goldſzlary dźieie/ Iż on rázem kilko ſet Złotych w kupę zleie. BielSat C3v [idem] BielRozm 20.

»w kupę zlepiać, się zlepić« (1:1): FalZioł I 95a; Pátrzże gdy mocne wiátry prochy wzgorę wznoſzą/ A iż ie tám pod niebo wyſoko wynioſą/ Gdy przydą w ty mokrośći/ wnet ſie w kupę zlepią RejWiz 151.

»na kupę złożyć, zwabić« = zbudować, odbudować [szyk zmienny] (1 : 1): Puſte zamki pogránicżne. Czekay miłe kámienie/ áż ſie Pan zmiłuie/ A iż wżdy kogo ruſzy/ co ſwiát przepátruie. Iż cie záſię ná kupę/ iáko pirwey złoży/ Sobie ſławę/ Koronie/ pożytek vmnoży. RejZwierz 110; KochPieś 49.

»w kupę złożyć« = zebrać razem, złożyć w całość (1): O móy ſynu kto twoié członki w kupę złoży? GórnTroas 71.

»na kupę (z)nieść itp.; do kupy zbierać itp.; w kupę zgromadzony« = globare Mącz [szyk zmienny] (5; 3; 1): RejPs 47v; ktore [drzewo krzyża] gdybyśćie ná iednę kupę znieſli/ tedybyśćie dom wielki ſniego zbudowáć mogli. KrowObr 239; RejWiz 83; Mącz 146c; MWilkHist C2v, E2v; OrzJan 111; LatHar 680; Kiedy Ráycá zwyćięſtwo otrzymał: do kupy Nieprzyiaćiołom wźięte znaſzał wſzytki łupy. KlonWor 17.

Zestawienie: »kupa kończata« = ostrosłup, stożek; meta Mącz, Cn (1): Meta, Cél. Kres koniec wſzelákich rzeczy. Item congeries seu strues, in acutum tendens, Gromádá álbo kupá kończáta Mącz 219a.
Szeregi: »gromada albo kupa« (1): Mącz 219a cf Zestawienie.

»kupa albo stos« (2): Rogus, Kupá álbo ſtós drew ná których ſtárzi vmárłe ciáłá palili. Mącz 358b, 2c.

Wyrażenia przyimkowe:»na kupę« (19): wytrzęś od każdego Ryby ná iednę kupę Strum Iv; GrabowSet T4v; LatHar +4v; CiekPotr 51. Cf »kłaść na kupę«, »na kupę słożyć«, »walić się na kupę«, »na kupę złożyć«, »na kupę (z)nieść«.

»w kupę« (11): zbiegłoſc krwie w kupę [ziele gruszczyczka] roſpuſzcża FalZioł I 116c, I [1152]a; Leop Is 9/18; BielKron 331. Cf »skłaść w knpę«, »w kupę zlać«, »w kupę zlepiać«, »w kupę złożyć«, »w kupę zgromadzony«.

»na kupie« (4): CHłop łycżánych powrozow/ nákręćił niemáło/ By mu ſie też co zá nie/ nápotym doſtáło. Y pokladł ie ná kupye RejZwierz 117; BibRadz Eccli 39/21; BudBib Eccli 39/21; SkarŻyw 98.

»w kupie« (4): idąc w drogę weſele/ Nálazł w kupie gruſzek wiele BierEz P; HistLan C2v; GórnTroas 8; Maſzże iuż wſzytko w kupie/ czyś przepomniał czego? WyprPl B2.

b. Gromada, zgromadzenie, wielka liczba ludzi; wspólnota; cohors, concilium, concio, conglobatio, conventus, corona, examen, frequentia, globus, grex Cn (78): Mącz 253b, 469a; Tám kiedyś y ty ſtánął w pośrzód wielkiéy kupy Rycérſkiéy/ przyodźiány Moſkiewſkiemi łupy KochJez A2v; Calep 44a; SarnStat 703.

kupa kogo (4): Famulatio ‒ Kupa słuzebnikow. Calep 407b; VotSzl E4; SkarKazSej 659b, 665a.

I pl w funkcji okolicznika miary: »kupami« = acervatim, catervatim, centuriatim, globatim, glomeratim, gregatim, uno grege Cn (1): PRzecż ſię kupámi wodzą ludźie/ á ſwe iády Z prozną myślą mieſzáią? GrabowSet E3.

W charakterystycznych połączeniach: kupa mała, okrutna, wielka (4); kupa jezdnych, pieszych, rycerska; kupa kozakow, ludzi (2), służebnikow.

Zwroty; »iść w kupie« (1): ſzli w kupie do ſtárſzego/ proſząc go y mowiąc SkarŻyw 184.

»do kupy (przy-, z)wieść« (3): SkarJedn 19; trzeba co narychłey [!] wszytkie ziemie y wszytkie ludzie dokupy zwiesc ActReg 113; SarnStat 121.

»w kupic stać (a. stawać)« = cumulatim starc Mącz (3): Mącz 72a; Herbowni z oſobná w kupię [!] pod ſwą chorągwią/ Herbem ſwem ozdobioną/ ſtawáli GórnRozm B2; SkarKazSej 676b.

»w kupę się ściskać« = zwierać się; constipare, densare agmen Cn (1): To w tę/ to w owę ſtronę ſzáblą błyſka [pani biała]/ A przed nią w kupę huf ſie cżarny śćiſka. KochSz B3v.

»w kupę zebrać itp., zebrany itp., zebranie; do kupy zebrać itp.; na kupy zgromadzić« [szyk zmienny] (5 :3 :1; 6; 1): Leop Os 9/6; BibRadz Is 24/22; GórnDworz Ff; Páſterze chłopi prośći w kupę ſie zebráli/ Otomaná też chłopá zá krolá obráli. RejZwierc 242; KochMon 20; BudNT Matth 22/34; CzechRozm 118v; SkarJedn A3, 102; SkarŻyw 483, 503; NiemObr 16; ZEbrawſzy ſie do kupy/ póydźiem won kray miły OstrEpit A3; WujNT 398; CzahTr E4v, Gv.

»zejść się itp. w kupę; iść itp. do kupy« [szyk zmienny] (5; 2): owi zwolennicy Gdy ſie zeydą w kupę wſſytcy Nie iednemu zmylą ſſyki Mowiąc rozliczne ięzyki RejRozpr F; GórnDworz G5; BudNT 1.Cor 11/18 [20]; CzechEp 192; CzahTr D3, L3v; gdy ieden rządźi/ wſzyſcy z ſwym rozumienim do kupy idą/ y ieden łácniey wſzytki do śiebie y do zgody świętey poćiągnie. SkarKazSej 691a.

»do kupy, w kupę zganiać (a. zegnać)« = cogere agmen, compellere greges in unum Cn (3 : 1): oſtatek ludu w kupę zegnawſzy iakoby trzodę iaką w wiſtłę w pędzili y potopili. MiechGlab 33; RejWiz 167v; SkarJedn 122, 124.

»zjechać się (a. zjachać się) do kupy, w kupę« (1 : 1): z iedzmy ſię do kupy/ ná Synod S. SkarJedn 335; SkarŻyw 504.

»w kupę się zlecieć« (1): Acż ſie więc iáko Wrony cżáſem w kupę zlecą/ Kracżą/ wrzeſzcżą/ á drudzy iáko Sroki rzekcą RejWiz 55.

»zwoływać do kupy« (1): Concio ‒ Zwołiwąm dokupy. Calep 232b.

Wyrażenie: »kupa niezbożna« = sekta [szyk 1 : 1] (2): Bluzniercy oni/ cżynili ſię ták dobrymi iáko y Aaron y z pychy y hárdośći/ ſekty y rozdziały w wodząc/ lud do ſwey niezbożney kupj [!] zbierali. SkarŻyw 483, 493.
Szereg: »kupa i zjazd« (1): Teraz ſtan iákiś ſię ozywa Ewángelikow/ ktorzy kupy ſobie y ziázdy czynią SkarKazSej 682a.
Wyrażenia przyimkowe: »do kupy« (23): PaprPan V4; zwłaſzcżá Ormiány do kupy S: owcżárniey ſwoiey/ przygárnąć [papież] racżył. SkarJedn 301; KochProp 11; WujNT Act 2/47; SarnStat 121; SkarKaz 633a; niezgodá nic do kupy nie nieśie/ ále wſzytko roſpraſza SkarKazSej 673a. Cf »iść do kupy«, »do kupy (przy)wieść«, »do kupy zebrać«, »do kupy zganiać«, »zjechać się do kupy«, »zwoływać do kupy«.

~ W przeciwstawieniu: »osobno ... do kupy« (1): ći vcżeni/ gdy oſobno mowią/ widzą ſie być bárzo mądrymi/ á ſkoro do kupy przydą/ tho on rozum niewiem gdzie zginie/ bo z ich rády/ nic dobrego nie wychodzi GórnDworz G5.

Szereg: »do kupy i (do) jedności« [szyk 2 : 1] (3): Ná koniec y zá to vmárł Bog ten náſz/ áby ſyny roſproſzone do kupy y iednośći zebrał. SkarJedn A3, 19; SarnStat 121. ~

»w kupę« (21): (did) Xiąze zwoliwa towaṙjſſow doradi (‒) Nuż ſam wkupę Braćzya naſſy Spatniecż nas tęn paduch ſtraſſy RejKup t4v; GrabowSet Q4; ſię ſtocżyły one dwie woyſká w kupę/ wilcżyſká pocżęli pſy łamáć/ miotáć kolo [!] ſiebie. CzahTr D3v. Cf »w kupę się ściskać«, »w kupę zebrać«, »zejść się w kupę«, »w kupę zganiać«, »zjechać się w kupę«, »w kupę się zlecieć«.

»na kupie« (1): v żadnego [...] Krolá/ ták wiele cżyſtych ludzi ná kupie nie naydzie GórnDworz C7.

»w kupie« (20): RejKup n8v; á było ich w kupie [eratque turba] mianowićie tám ná onym mieyſcu iákoby ſto y dwádźieśćiá BibRadz Act 1/15; KochList nlb 1; PaprPan R4; SkarJedn 384; SkarŻyw 349; KochPhaen 10; ActReg 94; Calep 228a; Bo im zárázem kneble w gębę powtykano/ Y iáko capy krępe w kupie poviązano. KmitaSpit B2v, B4, C3v; SkarKaz 383b. Cf »iść w kupie«, »w kupie stać«.

~ w kupie kogo (2): w kupie mężnych Kozaków/ którzy z nim ſkupili ſye byli/ [...] tám zoſtał OrzQuin R2v; SarnStat 569.

W przeciwstawieniu: »osobliwie ... w kupie« (1): ći ktorży v was z prżodku ſtánowili práwá/ nie pátrżyli na to/ iż tu oſobliwie/ á nie w kupie ludzie mieſzkáią GórnRozm K3v.

Szeregi: »w zebraniu i w kupach« (1): áby [białe głowy] do ſpraw wezwáné nie ćiſnęły ſie w zebrániu y w kupách mężczyzn [in turmis et conventibus masculorum JanStat 518] SarnStat 569.

»w kupie i zgodzie« (1): Gdy ſię ludźie z ſobą dźielą y wádzą/ naſłábſzy ſą. Lecz gdy w kupie y zgodźie ſtoią/ mocno ſię káżdemu nieprzyiaćielowi poſtáwią. SkarKazSej 676b. ~

c. Wielka liczba zwierząt, stado; grex Cn (3):

kupa czego (2): poſłał tákieſz pieſze miedzy ſkáły/ gdzie wężow kupy wielkie były RejZwierc 163; SkarŻyw 508.

Wyrażenie przyimkowe: »w kupę« (1): (nagł) Wſzy w brodzye. (‒) ZApuść w brodę ogáry/ á rozmietuy ſieći/ Doſiedzić źwirz chociay go/ Rarog nie záleći. Rozewrzy pięć páznoktow/ záiedźże od vchá/ Nápędziſz śiłá w kupę/ tego złego duchá. RejZwierz 140v.

Synonimy: gora, gromada, zbior, zbor; a. kopa, pęk, sterta, stos; b. hufiec, rota, rzesza, tłum, tłuszcza, uf, zebranie, zgromadzenie, zjazd.

WG