[zaloguj się]
[pdf]

1. LITOWAĆ (150) vb impf

litować (133), lutować (17); litować BartBydg, RejPs (4), LibLeg (2), RejJóz (3), RejKup (2), MurzHist (5), MurzNT, Diar, DiarDop, GliczKsiąż, LubPs (2), GroicPorz (2), RejWiz, KochZuz, RejZwierz, BibRadz (5), BielKron (13), OrzQuin, LeovPrzep, RejAp (2), GórnDworz (3), RejPos (12), BiałKat, HistLan (4), RejZwierc (5), BudBib (3), BiałKaz, CzechRozm (2), PaprPan (5), ModrzBaz (2), ModrzBazBud (2), KochPs (3), KochTr, CzechEp (2), KochEpit, WisznTr, KochSz (2), KochPieś (2), PudłFr, PaprUp, OstrEpit, LatHar, WujNT (2), SarnStat (2), SiebRozmyśl, KlonKr, CzahTr, GosłCast, PaxLiz (4), KlonWor; lutować BierEz (3), OpecŻyw, BierRozm, SeklWyzn, SeklKat, RejKupSekl (2), KochZg, MWilkHist, KlonŻal, Calep; litować : lutować FalZioł (2:1), Leop (2:1), ArtKanc (10:2).

o oraz a jasne.

Fleksja
inf litować
indicativus
praes
sg pl
1 lituję lituj(e)my, lutuj(e)m
2 litujesz lutujecie
3 lituje litują
praet
sg pl
1 m litowåłem, -m litowåł m pers
2 f -ś litowała m an
3 m litowåł m pers litowali
n subst litowały
fut
sg pl
1 m m pers litować będzi(e)m, litować będziemy
3 m litować będzie, będzie lutowåł m pers
imperativus
sg pl
1 litujmy
2 lituj litujcie
conditionalis
sg pl
1 m bych litowåł m pers bysmy litowali
2 m byś litowåł m pers
3 m by litowåł m pers

inf litować (14). ◊ praes 1 sg lituję (4). ◊ 2 sg litujesz (2). ◊ 3 sg lituje (11). ◊ 1 pl lituj(e)my (2) HistLan, Diar, lutuj(e)m (1) ArtKanc. ◊ 2 pl lutujecie (1). ◊ 3 pl litują (10). ◊ praet 1 sg m litowåłem, -m litowåł (6). ◊ 2 sg f -ś litowała (2). ◊ 3 sg m litowåł (17). ◊ 3 pl m pers litowali (9). subst litowały (1). ◊ fut 3 sg m litować będzie (2) PudłFr, SarnStat, będzie lutowåł (1) Leop. ◊ 1 pl m pers litować będzi(e)m (2) BielKron, PaprUp, litować będziemy (1) BiałKat. ◊ imp 2 sg lituj (10). ◊ 1 pl litujmy (2). ◊ 2 pl litujcie (4). ◊ con 1 sg m bych litowåł (1). ◊ 2 sg m byś litowåł (1). ◊ 3 sg m by litowåł (6). ◊ 1 pl m pers bysmy litowali (4). ◊ part praes act litując (34), litująć (2); -ąc : -ąć RejKupSekl (1:1), BibRadz (1:1) [cf też LITUJĄCY].

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVIII w.

1. Okazywać litość, miłosierdzie, wspołczuć; commiseri Modrz; miserescere Calep; misereri Vulg (18): OpecŻyw 132; Ale zwyćięſſcżá w ludu Iſráelſkim nieodpuśći/ y lutowáć ſie niebędzie/ ábowiem nie ieſth cżłowiekiem by miał litowáć [ut agat paenitentiam]. Leop 1.Reg 15/29; BibRadz Eccli 16/11; Miseresco – Załuię, lutuię. Calep 665b; WujNT 835 marg.

litować kogo, czego (9): KochZuz A4; ModrzBaz 58; Ty lituieſz krzywdy moiéy KochPs 12, 154, 162; KochTr 10; Oto ia/ którym twego niedawno litował Nieſczęsćia [..,]/ Teraz/ nagrodę ſłyſząc/ y poćiechy twoie/ O zacny Rádźiwile/ y ſam pióro ſwoie Tobie gwóli odmieniam KochEpit A2; ArtKanc Q19v; WujNT Iudae 23.

litować z kim [= komu] (1): Czytelnik łáſkáwy [...] z dobrémi litowáć będźie/ że wiele ich y śrzod nocy/ y ná łóżkách właſnych domá nie záwſze ſą beſpieczni. SarnStat 1315.

cum inf (1): á ieſli by co inſſego wyrozumiał ſemnie nielituy mię rowno z ſwemi niewiernemi pokaráć. RejPs 207.

W porównaniu (2): Iáko łáſkáwy oćiec ſynów lituie/ Ták równie ſwoich wiernych ſług pan żáłuie KochPs 154 [idem] ArtKanc Q19v.

W przen [czego] (2): Mych niewczáſów lituią nocy nieprzeſpáné: Lituią pełné gwiazdy KochPieś 29.
2. Martwić się, żalować, że coś się stało; opłakiwać; kajać się, wyrażać skruchę; poenitere BartBydg (30): Poenitere, lyvtovacz, zalovacz. BartBydg 229b.

litować kogo, czego (21): FalZiołUng V 119; RejPs 51v [2 r.], 185; RejJóz A8; Ieſli co maſz [bogaty] ſtrawi ſtobą/ á wyniſzcży ćie/ á nie będzie lutował ćiebie [non dolebit super te]. Leop Eecli 13/6; RejZwierz 27; BielKron 245v, 298; KochZg A2; RejPos 29v, 30v; przebacżam wſzytkiego/ Widząc że lituiemy wſzyſcy głupſtwá ſwego. HistLan D2v, B4v; KochSz B4v, Cv; ArtKanc E15; OstrEpit A4; CzahTr G4v; PaxLiz Bv. Cf litować kogo w czym.

litować kogo w czym (1): ile ich/ wſzyſcy ćię miłuią/ Tylko ich bogów nieznaſz/ á w tym ćię lituią. GosłCast 18.

Ze zdaniem przyczynowym i warunkowym [w tym z odpowiednikiem: tego (4); że (3), iż (2), jeśli (1)] (6): Diar 37; Leop 1.Mach 11/10; Tylko ábyś [...] litował tego záwżdy/ ieſlibyś obráźił ſwięty Máyeſtat iego RejPos 328; HistLan D2v; ArtKanc H16v, M5.

Zwroty: »litować z płaczem« (2): KochSz B4v; Litowałem z płácżem wielkim ſkáżenia twego ArtKanc E15.

»z serca, sercem, serdecznie litować« (2:1:1): Diar 37; HistLan D2v; ArtKanc H16v; Co ieſt w tym iże Pánná teraz bárzo zbládłá/ Przez iáki ból ták prętko/ w vrodźie vpádłá. [...] IAk ſie iey to przydáło bárzo ſię dziwuię/ Zwłaſzcżá piękney vrody ſerdecżnie lituię. PaxLiz Bv.

W przen [czego] (2): RejPos 5; Zasłoná ſię przetárgłá/ ſkáły ſię pádáły/ niewinney śmierći iego wielce litowáły ArtKanc D13.
3. Skąpić, oszczędzać, odmawiać, nie chcieć dać, wahać się poświęcić; chronić [w tym: z przeczeniem (97)] (102):

litować kogo, czego (84): SeklKat O; Chocias był iuż zapomniał dobrodzieyſtwa mego Iednak było litować przedſię ſzcżęſcia ſwego RejJóz G8v, P5v; RejKup o2v, o6; RejAp 169 [2 r.]; RejPos 234v; RejPosWiecz3 99; RejZwierc 247; ModrzBaz 101v; Iey wierne towárzyſzki zemną iey żáłuyćie/ Oſtátká dziś odſłużyć tego nie lituyćie. WisznTr 8; O gdyby to kto obacżył/ co ten Pan vcżynić racżył/ iż dla cżłowieká nędznego/ nie litował ćiáłá ſwego. ArtKanc D8v, I3v; PaxLiz E4; KlonWor 16. Cf Zwroty.

cum inf (18): MurzHist A4v, N4; BibRadz I 10c marg; o co ſie ták ſtáráć ma żeby też w tym y ſzkody iákiey podiąć nie litował. CzechRozm 246v; Wſzák co mamy dobrego/ wſzyſtkoć to od niego/ Przecżże tego náſtáwić lutuiem dla niego? ArtKanc I20v, H18. Cf Zwroty.

W przeciwstawieniach: »nie litować ... (wy)dać (2), hojnie siać« (3): Niewierzyć ze on nas tak vmiłował/ ze ſwego iedinego ſyna nielutowal/ ale y dał naſmierć ábyſmy wieczną ſmierczią niezgynęly SeklKat O; RejPosWiecz3 99; Bo y oracż łákomy dla hoyney nádźieie/ Naśienia nie lituie/ lecż ie hoynie śieie. KlonWor 16.

W charakterystycznych połączeniach: (nie) litować bostwa (4), chodakow, ciała (2), cziowieczeństwa, dobr, drogi, dzieci, fortuny (2), ludu, mocy, nasienia, niewyspania, posła, potrzeb, przyjacioł (2), ręki, syna (2), uczynności; (nie) litować cierpieć, nastawić, opuścić ziemie, podjąć szkody, posłać syna, posłuchać.

Zwroty: »gardła dać (a. położyć), gardła nie litować« [szyk zmienny] (13:3): BierEz S2; MurzHist G2v; MurzNT 61; LubPs gg6v; żadny nakład/ żadna nędzá nam nie będzye ćięſzka/ áni gardł ſwych lithowáć będzyem/ ku wſzelkiey pothrzebie twoiey dla rzecżypoſpolitey. BielKron 393, 75, 115v, 339v; iákobyſmy [...] przy tych trzech rzeczách/ gdyby tego byłá potrzebá/ kreẃ ſwą roźlać/ y gardłá ſwé dáć nie litowáli OrzQuin Hv; RejPos 4; RejZwierc 183; bo znas káżdy ſwégo Nigdy gárdłá litowáć nie będźie/ dla twégo. PudłFr 8; Nie lituiąc gárdłá ſwego/ położyć dla Páná ſwego/ z rádośćią śmierći podięli ArtKanc O15, K19; PaprUp Fv; SiebRozmyśl K2v.

»kosztu, majętności, płacej, skarbu, sumptu uczynić nie litować« [szyk zmienny] (4:2:1:1:1): Ten tedy táki Biſkup/ Sokrates drugi/ miał záwżdy około ſiebie zacne/ vcżone/ y dzielne ludzi/ ná co koſztu/ áni ſtáránia nie litował GórnDworz B7v, Y6; RejPos 309; BiałKat 153v; RejZwierc 247; BiałKaz Kv; PaprPan Iv; Tákże y ſtany Wielk. X. Litewſkiégo, Roku 1569. korrecturę Praw ſwych z tákim vważeniem, y z tákim ſtárániem pilnie byli przed ſię wźięli, że też ná to ſumptu wielkiego vczynić nie litowáli. SarnStat 57; KlonKr D2.

»krwie (dać) rozlać (a. wylać, a. przelać), krwie nie litować« [szyk zmienny] (5:2): A coż dáleko więcey ten ſwięty Pan á Krol niebá y zyemie Kryſtus zbáwiciel náſz/ ktory nie litował wylać krwie twoiey nadrozſzey dla tego dzyedzictwá ſwego/ to ieſt/ dla nas nędznych LubPs Z4; BielKron [3323]; OrzQuin Hv; LeovPrzep G2v; RejPos 347v; Ten im bowiém prawdźiwie/ wſzyſtko miał obiáwić: Wiárę pewną/ gruntowną/ y miłość w nich ſpráwić: By [...] Krwie/ gárdłá nielituiąc/ świát náuką zbáwili. SiebRozmyśl K2v; LatHar 438.

»nakładu, nakładu czynić, nałożyć nie litować« [szyk zmienny] (10:1:1): FalZioł +2; LibLeg 10/114; podiatem [!] ſię tey pracei dla was y nakładu nie lutuiąċ żem wam dał ty Kxążky w drukarni wytłocżiċ RejKupSekl a6, a2v; MurzHist A4; BielKron 213v, 223, 253v, 334v; BiałKaz Kv; PaprPan Ff4; ModrzBazBud ¶6v.

»niczego, żadnej rzeczy nie litować« (2:1): BierEz Qv; bo ych M. zadney rzeczi lytowacz niechczą, czimbi telko mogly ſluschnie yey m. woly y potrzebie doſſicz vczinycz LibLeg 10/115v; DiarDop 110.

»nie litować utracić pieniędzy, pieniędzy« [szyk zmienny] (1:1): GórnDworz Ii7v; Nie lituy vtráćić pieniędzy [Perde pecuniam Vulg] dla brátá y przyiaćielá BudBib Eccli 29/13.

»prace(j), prace czynić nie litować« [szyk zmienny] (22:1): FalZioł +2, GliczKsiąż A2; GroicPorz B3v, C3; RejWiz 5; BibRadz *5, II 34c marg; á towárzyſtwo ſnimi według náuki piſmá ſwiętego chce przyiąć/ nielituiąc ku ich potrzebie żadnego nakłádu ſwego/ y prace ſwey cżynić/ dla miłośći ſłowá Bożego y rzecży náſzey poſpolitey BielKron 213v, 333v, 334v, Mmmm2; GórnDworz Y6; RejPos 4, 204, 221v, 299v; HistLan Ev; RejZwierc 183 [2 r.]; Nie lutuymyſz ſwoiey prace. MWilkHist C; CzechEp 321; Owa w bitwie y w pokoiu/ domá y w potrzebie/ Nie lutuiećie prac/ dźieći/ dóbr/ y ſámi śiebie. KlonŻal A2v; PaxLiz B4v.

»nie litować (sam) siebie« (5): BierEz O2v; BierRozm 25; TE tu zacne paniętá mamy ku potrzebie/ Miłuiąc oycżyznę ſwą nie lituią ſiebie PaprPan Dv; KlonŻal A2v; Gośćie ſię Bogu oddáli/ wſzyſcy wielcy y też máli/ nie lituyćieſz w thym śiebie/ ſtoiący przy iego Słowie ArtKanc O3v.

»nie litować trudności, pilności, starania« [szyk zmienny] (4:2:2): RejWiz 5; BibRadz *5; Czo kiedy ſie sſtáło/ dopiero tym więcey vśiłowáć począł/ nielituiącz pracey/ ſtáránia/ koſztu/ áby ią ſobie vcżynił przychylną GórnDworz Y6, B7v; RejPos 309; RejZwierc 183 [2 r.]; BudBib b3.

»zdrowia, zdrowia utracić nie litować« [szyk zmienny] (12:1): SeklWyzn 3v; á niechay ćię Pan Bog wſzem dobrem vbogáći iżeś nie litowałá zdrowia [non perpecisti animae Vulg] twoiego dla vthrapienia narodu náſzego BibRadz Iudith 13/25; y máiętnośći/ zdrowia/ fortun/ przyiaćiół lithowáć nie będźiemy dla Páná BiałKat 153v; RejZwierc 183; BudBib Iudith 13/25; CzechRozm 245v; Iák ten ſkoro obacżył krzywdę brátá ſwego/ Zdrowia nic nie litował nakłádu wielkiego. PaprPan Ff4, Iv, L3v, Hh4; CzechEp 337; á iż dla miłośći iego krwie y zdrowia nie litowáli/ przeto też z Pánem Chryſtuſem nieſkońcżoney rádośći vżywáią. LatHar 438; PaxLiz ktv.

»nie litować (ostatka) żywota« [szyk zmienny] (2): MurzHist C3; iśćiebych nielitował oſtátká żywotá/ przekłádáiąc to naświętſze Piſánie ModrzBazBud ¶6.

Synonim: 1., 2., 3. żałować.

Formacje wspołrdzenne: litować się, nalitować się, polutować, przylutować, rozlitować się, ulutować, ulitować się, zlutować, zlitować się.

Cf LITOWANIE, LITUJĄCY

MM