Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [LIZACZ]

Następne hasło: LIZAĆ SIĘ »

LIZAĆ (44) vb impf

Fleksja

indicativus
inf	lizać
praes
	sg	pl
1	liżę, lizåm
3	liże	liżą

praet
	sg		pl
3	m		m pers	lizali
	f	lizała	m an	lizali
	n		subst	lizały

fut
	pl
3	m pers	lizać będą, będą lizáć, będą lizali
3	m an	będą lizać

imperativus
	sg
3	niechåj liże

conditionalis
	sg
3	m	by lizåł
3	f	by lizała

inf lizać (11). ◊ praes 1 sg liżę (8), [lizåm]. ◊ 3 sg liże (4). ◊ 3 pl liżą (3). ◊ praet 3 sg f lizała (1). ◊ 3 pl m pers lizali (1). m an [psi] lizali (6). subst lizały (1). ◊ fut 3 pl m pers lizać będą (2) BudBib, LatHar, będą lizáć (1) BielKron, będą lizali (1) KochPs. m an [psi] będą lizać (1) BielKron. ◊ imp 3 sg niechåj liże (1). ◊ con 3 sg m by lizåł (1). f by lizała (1). ◊ part praes act liżąc (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) ‒ XVIII w,

Znaczenia

1. Przesuwać po czymś językiem (39)
- Przen: o rzece: podpływać blisko, moczyć, omywać (1)
2. Chłeptać (1)
3. Całować (4)

1. Przesuwać po czymś językiem; lingere Mącz, Calag, Calep, Cn; (de)lambere Calep, circumlambere, praelambere Calep (39): Ieſthli chczeſz poznáć ktoraby owcza miała zdechnąć na zimę/ Nabierz iagod bzowych zmieſzay ie z gliną prziſypawſzi ſoli [...]/ á naſuſz gich w pieczu albo na ſlończu dayże owczam lizać FalZioł IV 2c; Lingo, Liżę też w vśćiech dzierżę áż ſie rozeydźie. Mącz [194]b; tedy to od zarázy bydłu bárzo ſłuży: nápal iáſzczurek w gárncu ná popiół/ zmiéſzay go z ſolą/ á ſtháwiay to przed bydłem niechay bydło liże. SienLek 191; Calag 327b; Calep 198a, 299b, 301a, 579a, 605b, [834]b; [Liżę et lizam/ Lambo, lingo. Volck Kkk3].

lizać co (25): Galienus piſze iże niektore Kozy lizały węże/ pothym były białe y odmłodnęły FalZioł IV 5d; HistAl B, H5; Gdźie téſz i pśi/ przychodząc lizali wrzody iego. MurzNT Luc 16/21; iáko też gdy złoczyńcę ku łáwie przywiążą/ nogi iego ſłoną wodą námáżą/ potym kozę przywiodą/ kthora rádá ſol iada/ áby pięty onego złoczyńce lizáłá GroicPorz iiv; á ták wiedz/ gdzye pśi lizáli kreẃ Nábothowę/ tám będą tákież y twoię lizáć. BielKron 85v, [84²]; BudBib Num 22/3, Is 49/23, Mich 7/17; HistHel D2v; WujNT Luc 16/21. Cf lizać co komu; Zwroty.

lizać komu [w tym: co komu (3)] (4): by mi miał pies lizáć/ Z lizánia iąłby záś kąſáć BierEz 14; FalZioł IV 42c; á on nieborak mnima by w łáźni był/ á iżby go bárwierz golił/ áno mu pśi gębę liżą RejZwierc 61, 217v.

lizać po czym (1): Stym kot rad mieſſka wezgodźie/ kto muſie da lizáć pobrodźie. March¹ A4.

W porównaniach (5): Iáko Niedźwiadek niż vkąśi liże/ Tákżeć pochlebcá pirwey wełnę ſtrzyże. RejZwierc 216v; Teras tá zgráiá poliże wſzytko co około nas/ iáko byk liże trawę polną BudBib Num 22/3, Mich 7/17. Cf »łapę lizać jako niedźwiedź«.

W charakterystycznych połączeniach: lizać gębę (2), krew (3), piasek, pięty, proch nog, rękę, trawę (2), węże, wrzody (2).

Zwroty: »łapę lizać jako niedźwiedź« = cierpieć niedostatek, głód (2): KochPieś 14; Látá z ſtátkiem káżą ſiedźieć/ Lápę liżąc iáko niedźwiedź. CzahTr H3v.

»lizać ranę« [szyk zmienny] (3): Gdy ſzcżukę inſza ſzcżuka rani, thedy go [okunia] ſzcżuka ſzuka: aby iey lizał onę ranę/ á tak gdy ią liże/ tedy ſie richło zagoij FalZioł IV 42c; RejPos 161.

»sol lizać« = cierpieć niedostatek (1): Odpowiedział mu [...]: Ze woli w Athenach ſol lizáć/ niżli v Kráterá przy roſkoſznym ſtole ſiadáć. Cżym znáć dał/ że wolność chociaſz vboga/ nád wſzythkie bogacżow delicye ma być przekłádána Phil F.

»stopki lizać« = leczyć się, wypoczywać, zajmować się sobą (1): Ia nazdrowiu srednie się mam iadę dodom ze dwielecie stopki lizac ActReg 103.

»ziemię lizać« [na znak czołobitności] (3): CzechRozm 192; Nieprzyiaćiele iego zuchwáli Plugáwą źiemię będą lizali. KochPs 105; LatHar 399.

Przen: o rzece: podpływać blisko, moczyć, omywać [co] (1): oſtátniś od Pſkowá W mili tylko noclég miał/ gdźie Czerechá bliſko Podchadzáiąc lizáłá twoie ſtánowiſko. KochJez B4.

2. Chłeptać (1): Lambo, Loczę álbo liżę/ lepcę/ yáko pśi czinią. Mącz 183b.

3. Całować; dissuaviari Mącz [w tym: iron. o całowaniu przedmiotow kultu (2)] (4): Dissuavior, Lyzać/ Pocáłowáć. Mącz 90d.

lizać kogo, co (3): A nye czynyą tego też wáſſy boſzkowye nyektorzy/ ktorzy obrázy liżą? KromRozm I A3v; RejPos 341v; KlonWor ded **3.

W porównaniu (1): Pátrzayże ná v kłony [!] y ná owo z ſercá nie cáłego cáłowánie: kiedy ieden drugiego liże iákoby niedźwiadek cżłowieká/ gdy iad ſwoy wpuśćić chce martwą ſkorę przelizawſzy. KlonWor ded **3.

Synonimy: 2. łeptać, łokać; 3. całować.

Formacje współrdzenne: lizać się, podlizać, polizać, przelizać, przylizać się, ulizać, wylizać, wylizać się, zlizać; oblizować, oblizować się, podlizować, podlizować się, polizować, przylizować, przylizować się, wylizować, zlizować; obelznąć się.

Cf LIZANIE, [LIŻYBOŻEK], LIŻYOBRAZEK, LIŻYŻONKA

KN, MM