[zaloguj się]
[pdf]

MĘŻCZYŃSKI (39) ai

mężczyński (26), mężczyznski (12), mężczyzński (1); mężczyński Murm, BartBydg, LibLeg, BibRadz (5), BielKron, SienLek, RejPos (2), CzechRozm (3), SarnStat (3); mężczyński : mężczyznski : mężczyzński FalZioł (2 : 2), GórnDworz (6 : 10 : 1).

Fleksja
sg
mNmężczyński fNmężczyńskå nNmężczyzński(e)
Gmężczyński(e)go Gmężczyńskiéj Gmężczyński(e)go
D Dmężczyński(e)j D
Amężczyński Amężczyńską Amężczyński(e)
Lmężczyńskim Lmężczyznski(e)j Lmężczyńskim
pl
N subst mężczyznski(e)
G mężczyńskich
A subst mężczyznski(e)

sg m N mężczyński (1). ◊ G mężczyński(e)go (2). ◊ A mężczyński (2). ◊ L mężczyńskim (1). ◊ f N mężczyńskå (5). ◊ G mężczyńskiéj (7); -éj (1), -(e)j (6). ◊ D mężczyński(e)j (3). ◊ A mężczyńską (2). ◊ L mężczyznski(e)j (1). ◊ n N mężczyzński(e) (1). ◊ G mężczyński(e)go (6). ◊ A mężczyński(e) (3). ◊ L mężczyńskim (1). ◊ pl N subst mężczyznski(e) (2). ◊ G mężczyńskich (1). ◊ A subst mężczyznski(e) (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVII w.

Przymiotnik od „mężczyzna” (39):
a. Będący mężczyzną (9):

W przeciwstawieniach: »mężczyńska(-i) płeć, stan ... białagłowa, corka, niewiasta, [płeć niewieścia]« (3): y thvdzyeſzh wzyantho lyvdv zakonv naſchego Berzermanſkyego wnyewolyą. yako nyewyaſth thak theſzh y Meſczinſkyego ſtanv trzidzyeſczy y dwoye LibLeg 11/140v; że po zeſzćiu náſzym z tego świátá potomſtwo náſzé Mężczyńſkiéy płći tylko/ á nie białą głowę máią miéć y wźiąć ſobie zá dźiedźicá y potomká ná Króleſtwo SarnStat 881, 882; [AgrWirzb E2v].

Wyrażenia: »mężczyńskiej płci« = masculini sexus BartBydg; proles masculina JanPrzyw (3): Masculus, Menlich ader eyn menlin Męſczynſkiey płćy párobek áłbo chłopyec. Murm 45; BartBydg 87b; SarnStat 881.

»potomstwo mężczyńskie« (1): O Pánie zaſtępow/ ieſliż [...] nie zábaczyſz ſłużebnice twoiey/ y daſz mi potomſtwo męſzczyńſkie [semen virile]/ tedy ie tobie oddam o Pánie BibRadz 1.Reg 1/11.

peryfr. »stan, płeć, pogłowie mężczyński(e)(-a)« = mężczyzna, mężczyźni; proles masculina JanPrzyw [szyk 4 : 1] (2 : 2 : 1): LibLeg 11/140v; y było oblićżonych [!] pogłowia mężczyńſkiego [per capita sua, per viros] trzydźieſći y ośḿ tyſięcy. BibRadz 1. Par 23/3; A tu záſię káżdy ſtan mężcżyńſki może ſobie przykład bráć s tego nędznego á omylnego krolá RejPos 322v; SarnStat 882 [2 r.].

Szereg: »białejgłowy, jako i mężczyński« (1): że téż y płeć białéygłowy potomſtwá náſzégo/ iáko y mężczyńzką [prolem nostram foemineam, veluti masculum JanPrzyw 4] zá Kśiążę y zá páná/ iáko rzeczono ieſt/ przyięli SarnStat 882.
b. Będący częścią ciała mężczyzny lub jego fizjologicznym wytworem (7): Iż obrzezánie ćiáłá męſzcżyńſkiego/ było piecżęćią obietnic y przymierza rzecży źiemſkich y ćieleſnich CzechRozm 79, **3.
Wyrażenia: »członek (tajemny) mężczyński« (2): Też ſok Bielenowy z otrębami pſzenicżnemi á ſtrochą ocztu zmieſzany/ ieſt dobry plaſtr na boleſci cżłonkow taiemnych mężcżyńſkich. FalZioł I 65b; BibRadz I 9a marg.

»mężczyńskie nasienie« [szyk 2 : 1] (3): tego pożiway poranu [...] dla pomnożenia męſzſzcżyznſkiego [!] naſienia. FalZioł I 105d, I 70d; BibRadz I 63c marg.

c. Właściwy mężczyźnie, cechujący go (11): ktorych [białychgłów] cnotá/ tákież y doſtoyność nic niſzſza nie ieſt doſtoynośći męſzcżyńſkiey. GórnDworz V2; bo iáko męſzcżyzná/ ma tho w káżdey ſpráwie ſwey pokázowáć/ iż ieſth iáko dąb: ták záſię w białeygłowie ma być coś pieſzcżonego w miárę/ przyſtoynego żeńſkiey niedużośći/ áby w ſtaniu/ w chodzie/ w mowie/ y cokolwiek pocżnie/ nie było znáć w niey nic męſzcżyńſkiego. GórnDworz V7v, T8v, V2, X5v, Bb3v, Bb4v, L17.

W przeciwstawieniu: »białejgłowy ... mężczyński« (2): Ale to naypotrzebnieyſza w vbierze/ áby dworzánin był ochędożny/ á ſnázny: wſzákoż áby nie było białeygłowy ochędoſtwo/ ále męſzcżyzńſkie GórnDworz L7v, Z7.

W charakterystycznych połączeniach: chytrość mężczyńska(-e) (2), dostojność (4), niepowścięgliwość, ochędostwo, zdrada, żądza.

α. O wyglądzie mężczyzny (1): Widzimy ſie iż dla pięknośći/ á vrody męſzcżyznſkiey/ bárzo by ſie podobáłá białymgłowam oná poſpolithość/ á pomieſzánie krwie/ iákie Plato w ſwych kſięgach ſtánowi GórnDworz Hh4v.
d. Którego uczestnikiem, podmiotem jest mężczyzna (7): Com theż pirwey powiedział/ iż białegłowy śiłá kroć obłędy męſzcżyznſkie nápráwowáły GórnDworz Z3v; á o męſzcżyznſkiey tákiey miłośći cżythamy: bo Plato/ Socrates/ Plotinus y inych wiele thák miłowáli. GórnDworz Mm7, Y2, L17.

W charakterystycznych połączeniach: miłość mężczyńska(-i), obłąd (2), prośba, żywot.

[Wyrażenie: »mężczyński uczynek« = stosunek cielesny: wſzelkié iáycá á nawięcéy wróble pobudáią mężczyńſki vczynek. UrzędowHerb 452 (Linde).]
Szereg: »tak panieński, jako i mężczyński« (1): ſzyroce záwżdy Pan opátrowáć á záwżdy zdobić racżył ſtan then [tj. dziewiczy]/ thák w pánieńſkim iáko y w męſzcżyńſkim żywocie. RejPos 343.
α. O chorobach męskich (2): Lacthuka pożywana [...] naſienie męſkie zaſtanawia, tak iſz cżaſu ſpania wypływać niedopuſzcża Też na to/ naſienie Lactucżane w piciu wzięte [...] rzecż niepoſpolita na tę chorobę męſzcżyznſką. FalZioł I 74a; Sledźioná ſpuchłá ieſt krá mężczynſka SienLek T[tt].
e. Dotyczący wspołżycia z mężczyzną (2):
Wyrażenie: »grzech, społeczność mężczyńska(-i)« (1 : 1): Ty znaſz Pánie iżem ieſt czyſtha od wſzelkiego grzechu męſzcżyńſkiego [quia nunquam concupivi virum Vulg]. BibRadz Tob 3/16; [Alma] młodą y od ſpołecżnośći męſzćińſkiey záchowáną biáłą głowę znácży. CzechRozm 129v.
f. Przeznaczony, zastrzeżony dla mężczyzny (3): S tey przycżyny Ruśinowſka/ poimaná/ y obieſzona w męſzcżyńſkim vbrániu/ bo ſie ták nośiłá BielKron 402v; bo tho tu káżdy bacży/ iż białeygłowie nie przydzie w turnieiu być/ áni przyſtoi koniem tocżyć/ ſzermowáć/ zápáſy chodzić/ bo to ſą męſzcżyznſkie ćwicżenia. GórnDworz X3, X3v.

Cf MĘSKI, MĘŻCZYŹNI, MĘŻNY, MĘŻOW

MM