[zaloguj się]
[pdf]

MĘŻNY (563) ai

comp i sup -mężniejszy (37+22), męższy (1) KochMon; -ejszy (3), -(e)jszy (56). sup nå- (20), nåj- (2); nå- : nåj- PaprPan (6 : 2 ); ~ nå- (15), na- (2), n(a)- (3); na- PudłFr; nå- : na- Mącz (2 : 1).

Fleksja
sg
mNmężny, mężniejszy, nåmężniejszy fNmężnå, mężniejszå, mężn(a) nNmężné, mężniejszé
Gmężnégo, mężniejszégo, nåjmężniejszégo Gmężnéj Gmężn(e)go
Dmężnému, nåmężniejszému Dmężn(e)j Dmężn(e)mu
Amężnégo, mężniejszégo, nåmężniejszégo, mężny Amężną Amężné, mężniejszé
Imężnym, mężniejszym, nåmężniejszym Imężną Imężnym, mężn(e)m
Lmężnym Lmężnéj Lmężnym
Vmężny, nåmężniejszy Vmężnå Vmężn(e)
pl
N m pers mężni, mężniejszy, nåmężniejszy
m an mężni
subst mężne, mężné
G mężnych, mężniejszych, nåmężniejszych
D mężnym, mężniejszym
A m pers mężné, mężniejszé, mężnych
I m mężnémi, mężniejszémi, mężnymi
f mężnymi
L mężnych
V m pers męźni, mężniejszy
inne formy
sg f A a. I - mężną

sg m N mężny, mężniejszy, nåmężniejszy (136). ◊ G mężnégo, mężniejszégo, nåjmężniejszégo (29); -égo (7), -(e)go (22). ◊ D mężnému, nåmężniejszému (9); -ému (2), -(e)mu (7). ◊ A mężnégo, mężniejszégo, nåmężniejszégo (33), mężny (9); -égo (3), -(e)go (30). ◊ I mężnym, mężniejszym, nåmężniejszym (29). ◊ L mężnym (2). ◊ V mężny, nåmężniejszy (5). ◊ f N mężnå, mężniejszå (19), mężn(a) (2). ◊ G mężnéj (6); -éj (2), -(e)j (4). ◊ D mężn(e)j (1). ◊ A mężną (9). ◊ I mężną (8). ◊ A a. I mężną (1). ◊ L mężnéj (2); -éj (1), -(e)j (1). ◊ V mężnå (1). ◊ n N mężné, mężniejszé (12); -é (3), -(e) (9). ◊ G mężn(e)go (7). ◊ D mężn(e)mu (2). ◊ A mężné, mężniejszé (12); -é (1), -(e) (11). ◊ I mężnym (13), mężn(e)m (1); -ym : -(e)m SkarŻyw (2 : 1). ◊ L mężnym (4). ◊ V mężn(e) (2). ◊ pl N m pers mężni, mężniejszy, nåmężniejszy (66). subst mężne (6). m an (cum sb lwowie) mężni (1). ◊ G mężnych, mężniejszych, nåmężniejszych (46). ◊ D mężnym, mężniejszym (8). ◊ A m pers mężné, mężniejszé (41), mężnych (1) StryjKron; -é (4), -(e) (37). subst mężné (10); -é (2), -(e) (8). ◊ I m mężnémi, mężniejszémi (11), mężnymi (10); -émi PaprPan (2), GórnRozm, GrochKal, SarnStat PowodPr (2); -ymi OrzQuin, StryjWjaz, WujNT, VotSzl, CzahTr (3); -émi : -ymi BibRadz (1 : 1), BielSpr (1 : 1), ModrzBaz (2 : 1); ~ -émi (1), -(e)mi (10). f mężnymi (1). ◊ L mężnych (6). ◊ V m pers męźni, mężniejszy (2).

Składnia comp: mężniejszy niż(li), aniż kto, co itp. (11), mężniejszy nad kogo (2) BielKom, HistRzym, mężniejszy po kim (1) KochSz, mężniejszy komu (1); niż(li) kto : komu PaprPan (6 : 1). ◊ Składnia sup: namężniejszy nad co (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Przymiotnik od „mąż”:
1. Od znacz. ‘mężczyzna’ (4):
a. Określający wiek mężczyzny; o dojrzałości (2): [drew w stosie sążoń wdłuż 2 1/2, a na zwyż tak jako chłop mężny wyciągnąwszy rękę nad szyję InwMieszcz 1583 nr 249.]
Wyrażenie: »mężne lato« (1): O Hektorze [...]/ Coś Phrigóm zginął w twoim mężnym lećie: Tobie práwicá náſzá teraz ſłuży GórnTroas 14.
α. W funkcji rzeczownika (1):

W przeciwstawieniu: »młody ... mężny« (1): Koſcioł krzeſciański mleku y tłuſtoſci przyrownan. Mleku dla młodich ktorzy w koſciele lekką nauką bywaią karmieni. A tłuſtoſci dla mężnych ktore karmi głębſza nauka. WróbŻołt V8v.

b. Właściwy mężczyźnie (jako pozytywnie oceniana cecha wyglądu, urody) (2): Przyſzedł tedy námieniony poſeł w białłym Altambáſie oſobą mężną. BielKron 331v.
Wyrażenie: »mężna twarz« (1): Strenua facies, Mężna ſpániła twarz. Mącz 420c.
2. Odważny w pojęciu wojskowym i cywilnym: dzielny, waleczny; wytrwały w znoszeniu cierpienia; jawnie i niezmiennie głoszący swe poglądy; także pełen innych cnót tradycyjnie uznawanych za cechujące mężczyznę: silny, uczciwy, sprawiedliwy, gotowy do ponoszenia ofiar na rzecz ojczyzny (przy rzeczownikach abstrakcyjnych: świadczący o tych cechach); fortis Mącz, Calag, Cn; viratus BartBydg, Cn; generosus, masculus, virilis Mącz, Cn; magnanimus Calag, Cn; acer, animosus, erectus, pugnax, strenuus Mącz; animi ingentis, animi validus, magnarum virium, potens, robustus, viripotens Cn (557): BartBydg 171; MiechGlab 53; RejRozpr K2v; Ale iżeſz rzekł Perską ziemię w wielkoſći złotá obfituiącą/ zoſtrzyłes ſmyſly náſze á ſpráwiłes nas przez tho mężnieyſze/ ábyſmy złotá wáſzego mogli doſtáć HistAl C6, B8, D, E4v; Nie miey nád ſię mężnieyſzych żony áni ſługi/ Być nie roſkázowáli ieden iáko drugi. BielKom C5; Nápominánie ku ſtáłośći á ku mężnemu wytrwániu przi prawdzie wſłowie Bożym zoſtáwioney. LubPs G3 marg; KochZuz A2; że to przed ocżymá páná ſwego pokázowáli nád nieprzyiacielem iego/ co ſie mężnemu narodowi godziło pokázowáć LeszczRzecz A6; gdyż wſzytek Izráel wie/ iż oćiec twoy y z ludem ſwoim ſą bárzo mężni ludźie BibRadz 2.Reg 17/10, 1.Reg 18/17, 1.Par 7/40, 12/21, 28, Ps 76/6; OrzRozm R; BielKron 58v marg, 106 marg, 116v, 255, 307v, 384, Kkkk4; KochZg A2v; Principia, Naypierwſza rotá żołnierska w którey nameżnieyſzy ſą żołnierze. Mącz 322c, 143c, 299c, 350c, 420c, 445c; O mężna Polska cnoto/ toć v ćiebie nic podleyſzégo nád śmierć nie ieſt. OrzQuin R2v; Króleſtwo ono Czeſkié mężné y známienité/ y Królá było ſtráćiło/ y we krwi ſwéy domowéy pływáło OrzQuin Zv, R, R2v, R3v, R4; GórnDworz B8, O7, Z4v, Aa6v; HistRzym 45v; RejZwierc 145, [213], 241, 241v, 243; BielSpr 9v, 27v, 44; Wyzywał co męższych z wojska przeciwnego KochMon 19, 24; tedy káżdy zwas wziąwſzy broń ſwą/ á co mężnieyſzy ludźie wynidzćie zmiáſtá/ obrawſzy ſobie Hetmáná. BudBib Iudith 14/1, 2.Reg 13/28, 1.Par 12/8, 22/13, Sap 8/15, I 349b marg, Is 49/25; MycPrz I B; BiałKaz L2v; StryjWjaz A3, A3v, B2v, B3, B4v; Dźiećię vrodźiło ſie nam á ſyn dan ieſt nam/ [...] á imię iego názową dźiwny/ rádny/ Bog mężny/ Oćiec wiekow/ Kśiążę pokoiu CzechRozm 142; Ci pánowie wiedz poſzli z rodu ták mężnego/ Nád ktory iuż ná ſwiecie ſnadź nie máſz cżulſzego. PaprPan Dv; Iuż pogáńſkie páſzcżeki hárdzye pokrzykáły/ [...] Ale ie odegnáły wáſze ręce mężne PaprPan V2v; Bo to o nim [o Gosławskim] rzec mogę że ſie nie ſzánuie/ A iuż mu ſie mężnieyſzy żaden nie náyduie PaprPan Y4v, ktv, A2 [2 r.], A3v, B, B4 (100); Cyrus Perſki Krol [...] nie dopuśćił żołnierzom ſwoim roſkoſznych ſtołow: [...] przeto też z nich mężne woyſko miał. ModrzBaz 113v, 8, 14v, [16], 22, 51 (11); ModrzBazBud ¶5v; SkarJedn 186; Oczko 19; Chwalćie/ o Anyołowie męźni: chwalćie go KochPs 154, 112, 200; Iednák ie ku pożytkowi tu ſtoiących wſpominánim przywieść/ y mężne dzieie ich nie iáko wymálowáć/ nie zániecham. SkarŻyw 206; y do tego cżáſu wtym świętym zakonie Dominikanow/ ieſt dar ten oſobny [...]: iſz ſą miedzy nimi gorący y mężni kácerſtwá woiownicy SkarŻyw 374, A5v, 46, 58, 63 [2 r.], 101 (23); StryjKron 31, 36, 46, 59, 205 marg (10); Cżego iáſny przykład [...] mamy/ w onym zacnym y mężnym Krolu Polſkim y Węgierſkim Ládiſłáwie CzechEp 13; KochJez A3v, A4v, B2v; KochFr 95, 122; KochMuza 27; Bo po Krolowey [figurze szachowej] niemáſz mężnieyſzego. KochSz B; KochWz 135, 141 żp; ReszPrz 25; WisznTr 13; Nuż Mitrydáteſſowá żoná/ zaż nie byłá Dość mężna/ co z ſwym mężem ná woynę ieździłá? BielSjem 8; KochPam 81; KochPieś 12, 45; PudłFr 58, 68; GórnRozm M2; KochProp 10, 12; PaprUp H4; GrochKal 5; Phil C3, R; á za máło ſpráwił/ Gdy Hektorá mężnégo żywotá pozbáwił? GórnTroas 20, 4, 13, 14, 26, 27 (13); GrabowSet O4; KochFrag 16, 40; OrzJan 16, 39, 43, 63, 86 (8); áby [...] nie ſchodźiło mi [...] ná miłośći Bożey gorącey/ weſelu duchownym vſtáwicżnym/ pokoiu przyięmnym/ ćierpliwośći mężney LatHar 35, 233, 339, 361, 461; WujNT Hebr 11/34, 1.Tim 1 arg; WitosłLut A6v; KlonKr A, B3v, F2; KmitaSpit A4v, B; PowodPr 8; SkarKaz 120b; nie ćięſzko było Wizimirowi Kśiążęćiu Polſkiemu/ z mężnymi y ſławnymi przodkámi náſzymi [...] przez morze do Dániey pływáć VotSzl B, Bv, C2v; CiekPotr 78; Cżłowiek by był namężnieyſzy/ nie ma ſobie lekce ná ſtronie poważáć nayliſzego nieprzyiaćielá. CzahTr I3, B, I2v, I3v; GosłCast 42, 64, 67, 69; SkarKazSej 669a [2 r.], 686b; SapEpit A3, B [2 r.], Bv [2 r.], [B]2; SzarzRyt Cv, D3v [2 r.].

mężny do czego (1): A ktemu áby mężne ſerce ſwoie do męczeńſtwá pokazał SkarŻyw 189.

mężny przeciwko komu, przeciwko czemu (2): A ty też Swięty Marćinie/ wielebny Biſkupie/ y mężny przećiwko kácerzom/ wiernych Ludźi Pátronie/ rácz nas dźiś wſpomnieć przed Pánem Bogiem. OrzRozm N; OrzQuin R2.

mężny na kogo [= przeciw komu] (1): Był potym ták ná cżárty mężny/ iſz gdy go iákokolwiek gábáli/ wołał ná nie: Choććieſz ſam SkarŻyw 572.

mężny na co (2): ſzli pieſzy y iezdni do rzeki Tybru vcżyli ſie pływáć [...]. Przeto on Horacius Cocles, był ták mężny ná pływánie BielSpr 5; SkarŻyw 572.

mężny w czym [= pod względem czego] (4): Miey wſtrzymánie ćirpliwość bądź chędogi mierny/ Stały mężny w ſwych ſpráwach opátrzny y wierny. BielKom C5v; Mącz 2b; GrzegŚm 45; CzahTr Kv.

mężny w czym [= w jakiej sytuacji] (9): Owa ták wiedz Goreccy choć to nie oycżycy/ Wżdy ich káżdy w potrzebie záwſze mężne licży. PaprPan Bb3, H3v, Rv, V v, Aa2, Cc3v; SkarŻyw A3v, 484; PowodPr 73.

W połączeniach szeregowych (38): PatKaz III 122; BielKom C5v; LeszczRzecz A2v; BielKron 324; Generosa et mascula indoles, Cziſte/ Smiáłe/ á mężne przirodzenie. Mącz 210c, 134d, 210c, 330a, 420c, 498c; OrzQuin G2, O2v, R; GórnDworz M7v, Gg4, Kk5v; GrzegŚm 30; PaprPan L2, Q4v, R2, R3v; temu/ nierozumiem záprawdę/ coby ſię iuż mogło zdáć potrzebnego ku vcżćiwemu/ zacnemu/ mężnemu á poważnemu ná świećie żyćiu. ModrzBaz 14v, [41], 114v; Calag 67a; SkarŻyw 164, 187; MWilkHist E2v; StryjKron 467; CzechEp 205; OrzJan 43; day mi ſerce czuyne i oſtrożne áby go żadna świecka dworność od ćiebie nie odtrąćiłá. Day wſpániáłe/ áby go żadna żądza nieprzyſtoyna do źiemie nie śćiągnęłá. Day ſzcżere/ áby go żadna przewrotność nie nákrzywiłá. Day mężne/ áby go żadna boleść y troſká nie zwyćiężyłá. Day wolne/ áby go żadna złośliwa y gwałtowna chęć y miłość nie vłowiłá. LatHar 23; WujNT Zzzzz4v; SkarKaz )(3; CzahTr A3v, F4v; SkarKazSej 667a, 698b.

W przeciwstawieniach: »mężny ... słaby (2), mdły a niepotężny, niedołężny, niewieści« (5): Effoemino, Zniewieściam to yeſt z meżnego czinię niewieście/ to yeſt/ Nieſmiáłe/ Mdłe/ Miękkie. Mącz 133a; O nie zwyćiężona ćierzpliwośći/ w Chryſtuśie Pánie náſzym/ ktora ták mdłą á nie potężną płeć pánieńſką mężną cżyni SkarŻyw 21, 325; Zá muremći Moſkwićin iákokolwiek mężny/ Ale kiedy prziydźie wręcz/ iuż tám niedołężny. KochJez Bv; A to nadźiwnieyſza/ że człowiek ná ten czás zda ſię ſobie namędrſzym/ kiedy naſproſnieyſzy: zda ſię ſobie namężnieyſzym/ kiedy naſłábſzy KochPij C2v.

W porównaniach (12): Mężne u ciebie serdce jako topor KochMon 21; Meżnieyſze niżli Orły miedzy tymi naydzye PaprPan P2v, C2, H3v, Mv, M4, R2v (9). Cf »mężny jako lew«, »mężny jako i wilk«.

W charakterystycznych połączeniach: mężny(-a, -e) anjoł, białagłowa (2), bitwa (3), Bog (3), bohater (2), boj, bojownik, cesarz (3), cierpliwosć (2), cnota, dziad, dzieje, filozof, głos, gniazdo, gniew, gromiciel, hetman (7), huf, kanclerz, kozak (2), krol (10), krolestwo (2), książę (4), lud(zie) (czł(owi)ek) (52), matka, mąż (9), miłość, myśl, niewiasta, ochota, ociec (2), odpor, odpowiedź, orszak, osoba (2), pachołek (4), pan (6), pani (3), poganin, poseł (2), pot(y)kanie (2), prawica (2), przodek (3), przyrodzenie, rajtar, ręka (3), (na)rod (5), rycerz (rycerstwo) (14), rzecz, sędziak, słowo, sprawa [= władza], starzec, syn (4), szlachta, tyran, umysł, usarz, wdowa, wodz, wojownik (2), wojsko (4), wolność, wyswobodzenie, wytrwanie, złość, znoszenie, żołnierz (9), życie; mężny w bitwie, w boju, w krzyżu, w polu, w potrzebie (5), w ręku, w sprawie, w wierze, w wojnie; na wojnie mężny (4); określa n-pers (92).

Przysłowie: ále podobno mężnieyſzy káżdy bywa ná chlebie niżli ná ſoli BielKron 215.
Wyrażenia: »mężne dokazowanie« (1): Turecki Ceſarz Soliman [...] pod Gunſzem Miáſteczkiem trzynaſcie ſzturmow ſtráćił/ zá mężnym dokázowánim Mikołáiá Iuriſchicá Węgrzyná StryjKron 757.

»mężna dzielność« (4): ModrzBazStryj ¶2v; Támże zárázem widząc Giliná y Trabuſſa Xiążąt dziedźicznych być náſládowcow mężnych Oycowſkich y Dziadowſkich dzielnośći/ Litwá Giliginá ſtárſzego ná Wielkie Xięſtwo Litewſkie/ á Zmodź Trabuſſa młodſzego ná Zmodźkie Xięſtwo wybrali StryjKron 350, 16, 507.

»mężny jako lew« (1): By był mężny iáko Lew będzye z niego záiąc. PaprPan I3.

»mężny lud« = prawdopodobnie ludzie zdolni do noszenia broni (3): Proporce/ tarcże/ drzewá vſárſkie ſwiećiły/ Ze wſzech ſtron mężnym ludem/ polá nápełniły. StryjWjaz B; PaprPan Cc3; ZawJeft 15.

»ludzie mężni« = prawdopodobnie zdolni do noszenia broni; vir(es) fortites a. potentes PolAnt [szyk 5 : 2] (7): BibRadz 1. Reg 31/12, 2.Par 13/3, Iudith 14/1; nieraz ći ſie też y Skánderbeg potknął/ y ludzi mężnych vtráćił niemáło BielKron 256v, 247v; MycPrz II B3v; CzahTr F4.

»mężne rycerstwo [= dzielność]« (1): Aczkolwyek przodkowie W. M. wielkimy cznotamy męznim ricżerſtwem / y ſlachetnimy vczinki dom ſwoy wiſſoki y riczerſki rodzay oſlachczili [...]: daleko niemneyſze [!] á niepodleyſze W. M. pamiątki potomkom ſwym [...] zoſtawy SeklKat A2v.

»mężne serce« [w tym: mężnym sercem (9)] = animus erectus Mącz; bonus animus Vulg; magnus a. fortis animus Modrz [szyk 17 : 13] (30): BibRadz 2.Reg 13/28; BielKron 307v, 417v; Mącz 350c; GrzegŚm 30; KochMon 21; BudBib 2. Mach 7/20; PaprPan Dd4v; ModrzBaz 7, 57v; SkarJedn 187; KochPs 25; Y ſkoro mu ono mieyſce vkazał P. Bog mężnem á wielkim ſercem związawſzy ſyná/ y ná drwá go włożywſzy/ podnioſł noż/ ábo miecż ná zábićie iego. SkarŻyw 286, 180, 189, 206, 317 marg, 325, 491, 501; StryjKron 667; GórnTroas 43, 74; OrzJan 43; LatHar 23; SiebRozmyśl K3; Czáſemći w Kmiotku cnoty przyſtoynieyſze Znaydzie, niz w Pánu, y ſerce męznieyſze. KlonKr B3, Ev; nie boy ſię ſerce mężne SkarKaz 519b; SzarzRyt C3.

»mężna siła« (6): PaprPan A3v, C3v, X, Y3v, Hh3v; Hey w kim mężna śiłá/ Brácia mili rátuycie StryjKron 732.

»mężne sprawy, uczynki, posługi, postępki« = benefactus, fortes factus Modrz (2 : 2 : 1 : 1): gdźieby [...] drugim przykłádem do zásługowánia Rzecżypoſpolitey/ y do mężnych vcżynkow/ byli. ModrzBaz 119, 51v; SkarŻyw A5v; SarnStat 74; KlonKr wstęp A2v; Padł krwawy/ gęſtemi przywálon ſtrzałámi/ Godny Syn oycżyzny mężnymi ſpráwámi. SzarzRyt C2v.

»mężna stałość« (1): Ktorzy mężney ſtałośći cnoćie nie dufáią/ Moſkiewſkiego zá Krola tácy wźiąć nie śmieią WierKróc Bv.

»mężna śmiałość« (1): Weźmiy ná ſię przodkow ſwych mężną śmiáłość onę/ A rátuy z rąk Pogáńſkich Krześćijáńſką ſtronę. CzahTr F4v.

»mężna śmierć« [szyk 2 : 2] (4): Y ták śmierćią mężną y dowćipem wielkim cżyſtość ſwoię okupiłá SkarŻyw 162, 355, 374; StryjKron 340.

»mężny jako i wilk« (1): Tátárzyn z głodu mężny iáko y wilk/ ktory Choć pſy widźi/ ośleṕ ſię drze miedzy obory. KmitaSpit A3.

Szeregi: »mężny ani bezpieczny« (1): Metelus on Rzymſki pan chociaż był walecżny/ Iednák nie był ták mężny áni ták beſpiecżny. PaprPan Z4v.

»bitny, mężny« (1): Kśiązę Máśláwá z iego Mázowſzány, Poraził dwákroć bitne męzne Pány. KlonKr C2v.

»czerstwy i mężny« (1): ácżći ſie y z oſtátecżnych gránic źiemie/ iáko much y pſzcżoł/ wielkie mnoſtwo żołnierzow cżerſtwych y mężnych názbiera. CzechRozm 254v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»mężny a ćwiczony« (1): Pánny vyrzawſzy były bárzo rády iż iuż z ich narodu powſtáią mężne á ćwicżone białłe głowy. BielKron 320v.

»mężny i dzielny« (4): GórnDworz Z2; Nie mieni nam to gniazdo co dáley mężnieyſze/ Y ná wſzytki cne ſpráwy iuż mi wierz dzyelnieyſze PaprPan P; SkarŻyw A3v; SarnStat 74. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»mocny i (a) mężny« (2): SkarŻyw 206; Tá mocné Bohátyry/ y mężné przemogłá. GosłCast 34. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»możny i mężny« [szyk 3 : 2] (5): Támże przyiął náukę iego y przytowárzyſzył ſie do niego Homár cżłowiek możny y mężny RejAp 82; PaprPan L4, S, X; PaprUp C2v.

»mężny, (i, a zwłaszcza) potężny« [szyk 2 : 1] (3): Tátárom y Wołochom też ſie ten znáć dawał/ Acż ie y ſam potężne y mężne poznawał. PaprPan Ee2; KmitaSpit A4v; KlonWor 7. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»mężny, (a) przeważny« [szyk 1 : 1] (2): BielKron 54v; Siłá tych męſzcżyzn naydzie/ ktorzy ſie nie boią/ áni mąk żadnych/ áni ſmierći/ á przedſię niemamy ich zá mężne/ zá przeważne/ bo to cżynią oſleṕ GórnDworz X8v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»mężny i serca wielkiego (a. zapalczywego, a. czystego)« = fortis et amarus animo PolAnt; fortis et a. ac magnanimus Modrz (4): BibRadz 2.Reg 17/8; Vir fortis ad pericula, Mężny á cziſtego ſercá páchołek. Mącz 134d; ModrzBaz 68, 80v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»mężny i sierdzity« (1): y pocżął powiedáć iáko wiele głow zábił: iáko ieſt mężny/ y ſierdzity GórnDworz I7v.

»mężny, (i) sprawny« [szyk 2 : 2] (4): BielKron 444; Zlecáią wam dziś vrząd oycowſki w Podolu/ Iż was ſpráwne y mężne obacżono w polu. PaprPan V v, Iv; CzahTr G4v.

»srogi, (i) mężny« [szyk 2 : 1] (3): Wſzákże ſrożſzy mężnieyſzy iuż on [Kazimirz Wielki] był pogánom PaprPan Ee2, O2v; GórnTroas 52. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»mężny i stały« [szyk 1 : 1] (2): Bądźćie ſtałymi y meżnymi [confortamini et roboremini [!]]/ á nie boyćie ſię áni ſię lękayćie Krolá Aſſyriyſkiego BibRadz 2.Par 32/7; CzechRozm 240. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»stateczny a (i) mężny« [szyk 2 : 1] (3): GrzegŚm 45; matká byłá w podziw/ á godná sławney pámiątki/ ktora iednego y tegoſz dniá pátrzáłá ná śmierć ſiedmi ſynow ſwoich/ znoſząc to ſtatecżnym á mężnym ſercem [bono animo Vulg] BudBib 2.Mach 7/20; WujNT 714. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»śmiały (a. śmiałości lwiej), (i) mężny« = robustus et audax Miech [szyk 4 : 2] (6): MiechGlab 64; Tedy y namężnieyſzy/ y ktorzy [!] ieſt ſmiáłośći lwiey [vir fortis, cuius cor est sicut cor leonis] záthrfoży ſię BibRadz 2.Reg 17/10; Mącz 10b, 498c; PaprPan Dd4; KlonKr wstęp A3. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.].

»mężny, (i, a) waleczny« [szyk 5 : 1] (6) Z ſynow Symeon ludźi męźnych [!] walecznych [fortes viribus ad pugnam] ſiedḿ tyſiecy y ſto. BibRadz 1.Par 12/25; RejZwierc 185v; PaprPan Dd4, Ee2; WerGośc 238; PaprUp A4v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»mężny i zbrojny« (2): Mącz 463c; oſadź mężnemi y zbroynemi ludźmi thwoy práwy rog przećiw nieprzyiaćielſkiemu lewemu BielSpr 36.

Iron. (4):

mężny na co (1): ále y owſzem ieſzcże ſię drudzy ztego przechwaláią/ że ſą mężni ná ſpełnienie y ná dośiedzenie áż do białego dniá. WerGośc 211.

mężny ku czemu (1): Biádá tym ktorzy mocni ſą ku piciu winá/ á mężowie mężni ku nálewániu picia? RejPosWstaw 44.

Szereg: »mężny i waleczny« (2): Y nikt nie bywa rozumiány zá walecżnego/ poki nie będźie pijánicą. Bo im ktorzy więcey łocżą/ bywáią mężnieyſzemi y walecżnieyſzemi rozumiáni. PowodPr 73, 73.

W przen (2): Kłopot ten ſwóy/ ia zlécam Bogu pod obronę/ Z którégo ma niewinność dość mężną zaſłonę. GosłCast 74.

W połączeniu szeregowym (1): Ná któré to Bábilóńczyki/ my ná ſwéy wieży wyſokiéy/ mocnéy/ y mężnéy/ y wiecznéy ſtoiąc/ możemy vrągáiąc ſye im buduiącym [...] z wielkim Tryumffem przyśpiéwowáć OrzQuin L4.

Przen (1):
a) O języku (1):
Szereg: »poważny i mężny« (1): HISZPANSKI ięzyk iáko iest od Włoſkiégo róznieyſzy, z Włoſkiégo przedśię y z Láćińſkiégo: ták záś iest poważnieyſzy y mężnieyſzy niż Włoſki JanNKar C4v.
b) [O smaku: ktora [jagoda winna] ieſt ſubtelnieyſza wodnieyſza/ ſmáku też mężnieyſzego Cresc 1571 333 (Linde).]
a. W funkcji rzeczownika; czasem w stopniu równym znaczy: rycerz (44): BibRadz 2.Reg 23/22; BudBib Soph 1/14; Naydzyeſz tám y mężnego naydzyeſz y práwnego PaprPan I3; Perſeus Mácedońſki chociaż walcżył z Włochy/ Iużby ſie go ten náſz Ian nie lękał by trochy. Bo tych cżáſow meżnieyſzym nie da ſie vpłoſzyć PaprPan X4; Niech mu namężnieyſzego tu ná plác przywiodą/ Iuż ia zá niego ręcżę iże go pochodzi PaprPan X4v, ktv, Bv, C4v, G, M3 (19); SkarŻyw 396, 545; KochMuza 27; GórnTroas 50; CzahTr Bv, F3v; Ktore ták długo będą pámiętliwe/ Iák mądrym w rádźie/ ták mężnym we zbroiey Dokąd dźielnośći poruczone twoiey Szyrokie potrwa Podole SzarzRyt C4v.

W połączeniach szeregowych (2): Bo poznaſz wnet gniewliwego/ poznaſz dobrotliwego/ poznaſz ſkąpego/ tákże márnotrátnego/ poznaſz ſmętnego/ poznaſz weſołego/ poznaſz mężnego/ poznaſz boiáźliwego/ á tákże y od inych przypadkow przyrodzenia káżdego. RejZwierc 19v, 188v.

W przeciwstawieniach: »mężny ... bojaźliwy (a. bojaźny) (3), nikczemny (2), leniwy, nieśmiały, słaby, smard, uporny, zniewieściały« (11): BierEz L; Iuxta boni ac mali strenui et imbelles, Ták dobrzi yáko zli/ ták mężny yáko y boyázni. Mącz 179d; kiedyby nie były krzywdy/ niebyło by ná ſwiecie ſpráwiedliwośći: áni by było mężnych/ by nie byli nieſmieli GórnDworz H8; RejZwierc 19v; Stárał ſie o to pilnie áby zbierał ſkárby/ A te y z namężnieyſzych wnet pocżynią ſmárdy PaprPan K3v; do mężnego ie potykánia nápominał: cżeść á zapłátę mężnym/ á nikcżemnym karánie y ſromotę obiecuiąc ModrzBaz 115v, 13v, 82v; StryjKron 732; OrzJan 44; KmitaSpit B4v.

Szereg: »mężny i niemężny« (1): Ono niewiem ieſli wádźi dobrym obycżáiom/ że poſpolićie łáńcuchy złote noſzą mężni y niemężni [fortes iuxta et ignavi] ModrzBaz 51.
α. W funkcji n-pers (3):

W połączeniach szeregowych (3): A miłoſierny towarziſz móy powiędáł [!] mi/ iże iakoś do dworu przijáł/ aniś iednego ſłowa s nijm przerzékł: a takież z Sprawiedliwym/ Miernym/ Cznym/ ij Mężnym ForCnR C2v, A4, C2.

b. W tytulaturze urzędowej określenie szlachcica (10): Przy czym byli [...] Wielmożni y mężni Mężowie [Praesentibus ... magnificis validisque viris JanStat 1024]/ Kryſtyn z Oſtrowá Káſztelan Krákowſki/ Sędźiwóy z Oſtrorogá SarnStat 957; My vczćiwégo w Pánu Kryſtuśie Oycá Kśiędzá Fránćiſzká Biſkupá Alſperſkiégo/ y vczćiwé y nabożné Wolffá Sauſchem Komendorá w Oſtrorode/ y mężnégo Ianá Sayſſen zá tákowé iednacze [...] wybiéramy SarnStat 1072, 991, 1106, 1120.

W połączeniach szeregowych (5): Vmocniliśmy ten Priwiley wárunkiem pieczęći náſzych/ Będących przytym y zezwaláiących Pánach/ etc. Nawielebnieyſzych w Chriſtuſie Oycach/ Mikołáiu Gnieznienſkim Arcibiſkupie/ Wociechu Krákowſkim/ Ianie Wládiſławſkim [...] Biſkupach. Y przy bytnośći wielmożnych/ mężnych/ y rycerſkich Meżow/ Criſtiná Krákowſkiego/ etc/ etc. StryjKron 542; SarnStat 900, 905, 958, 996.

c. O zwierzętach (13): ORzeł miedzy ptaki ieſt namężnieyſzi y naſwiebodnieyſzy. FalZioł IV 17a; PaprPan ktv, A2v, C4v, Gv, G4v, Hh2; Ryby po górach wyſokich pływáły/ Gdźie ledwé przedtym piórá donaſzáły Mężnéy orlice/ gdy do miłych dźieći Z obłowem leći. KochPieś 32; KmitaSpit B4. [Cf wyżej W porównaniach PaprPan P2v; »mężny jako lew«; »mężny jako i wilk«; »śmiały i mężny« BibRadz 2.Reg 17/10].

W połączeniu szeregowym (1): abowiem [lew] nad inſze zwierzęta ieſt namężnieyſzy/ moczny/ wſpaniły/ ſzcżodry y ſwiebodny FalZioł IV 11b.

W przeciwstawieniu: »lękliwy ... mężny« (1): lękliwych Mężna Orlicá gołębi nie rodźi SzarzRyt B4v.

W charakterystycznych połączeniach: mężny(-a, -e) jastrząb, lew (4), orlica (2), orzeł, struś, zwirzę.

Wyrażenie: »jako mężny lew« (2): Broniąc wſzytkich Krześćian iáko mężni Lwowie/ Owa máło nie wſzytko tám z nich Hektorowie. PaprPan B3, Cc2v.
d. O kobiecie posiadającej cechy męskie; virago Calep, Cn s.v. niewiasta mężna (1): Virago – Niewiaſta mezna. Calep 1127a.
e. Dotyczący działań wojennych (1): Dałći wſzytki fortele mężne ná pogány PaprPan B.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Virilis, Menłich Mężny Murm 47; Mymer1 23v.

Synonimy: 2. bitny, dzielny, przeważny, rycerski, sprawny, śmiały, waleczny, wojenny.

Cf MĘSKI, MĘŻCZYŃSKI, MĘŻCZYŹNI, MĘŻOW, NIEMĘŻNY

MM