Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZEWAŻNOŚĆ

Następne hasło: PRZEWAŻYĆ »

PRZEWAŻNY (70) ai

e jasne, a pochylone (w tym 1 r. błędne znakowanie).

comp przewåżni(e)jszy (2).

Fleksja

sg
m	N	przewåżny	f	N	przewåżnå, przewåżniejszå, przewåżn(a)	n	N	przewåżn(e)
	G	przewåżn(e)go		G	przewåżnéj		G
	D	przewåżnému		D			D
	A	przewåżnégo, przewåżny		A	przewåżną, przewåżniejszą		A	przewåżn(e)
	I	przewåżnym		I	przewåżną		I	przewåżnym, przewåżném
	L	przewåżnym		L			L	przewåżnym
	V	przewåżny		V	przewåżn(a)		V

pl
N	m pers	przewåżni
N	subst	przewåżn(e)
G		przewåżnych
A	m pers	przewåżné
A	subst	przewåżn(e)
I	m	przewåżn(e)mi, przewåżnymi
I	f	przewåżnymi
L		przewåżnych
V	m pers	przewåżni

sg m N przewåżny (10). ◊ G przewåżn(e)go (1). ◊ D przewåżnému (1). ◊ A przewåżnégo (4), przewåżny (1); -égo (1), -(e)go (3). ◊ I przewåżnym (4). ◊ L przewåżnym (1). ◊ V przewåżny (1). ◊ f N przewåżnå, przewåżniejszå (2), przewåżn(a) (1). ◊ G przewåżnéj (5); -éj (1), -(e)j (4). ◊ A przewåżną, przewåżniejszą (2). ◊ I przewåżną (3). ◊ [V przewåżn(a).] ◊ n N przewåżn(e) (3). ◊ A przewåżn(e) (1). ◊ I przewåżnym (2), [przewåżném]. ◊ L przewåżnym (1). ◊ pl N m pers przewåżni (7). subst przewåżn(e) (1). ◊ G przewåżnych (5). ◊ A m pers przewåżné (3); -é (2), -(e) (1). subst przewåżn(e) (4). ◊ I m przewåżn(e)mi (1) RejZwierc, przewåżnymi (1) StryjKron. f przewåżnymi (1). ◊ L przewåżnych (3). ◊ V m pers przewåżni (1).

Składnia comp: przeważniejszy nad co (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde także XVII w.

Niektóre użycia może intens. od „ważny”.

Znaczenia

1. Wyróżniający się spośród innych (z jednym wyjątkiem: dodatnio) (62)
- a. Ze względu na zalety osobiste i/lub pozycję społeczną (25)
  - α. O ludziach: wybitny, powszechnie szanowany, zwykle: mający wysoką pozycję społeczną (15)
    - αα. O ludziach ocenianych negatywnie (1)
  - β. O cechach i działaniach ludzkich (i wyjątkowo: boskich): nadzwyczajny, znakomity, doskonały (10)
    - [W przen]
- b. Odważny (37)
  - αα. O ludziach (13)
  - ββ. O działaniach i cechach ludzkich: wymagający odwagi i trudu, świadczący o odwadze; ryzykowny (4)
    - Przen (1)
  - α. Pod względem militarnym (20)
    - αα. O ludziach: mężny, dzielny; też: potężny (12)
    - ββ. O cechach i działaniach ludzkich: świadczący o męstwie, wymagający męstwa (8)
2. Kosztowny, wspaniały, okazały (8)

1. Wyróżniający się spośród innych (z jednym wyjątkiem: dodatnio) (62):

a. Ze względu na zalety osobiste i/lub pozycję społeczną (25):

α. O ludziach: wybitny, powszechnie szanowany, zwykle: mający wysoką pozycję społeczną (15): A ták ieſli vmieſz czytáć/ ázaſz to nie roſkoſz też ſobie czás vpátrzywſzy nád kſiąſzkámi poſiedzieć [...]. Więc ſie námowić z onemi Philozophy/ z onemi mądremi przeważnemi á Rycerſkiemi ludźmi RejZwierc 112v; StryjWjaz B2v; NIedbáią moie pápiéry O przeważné bohátéry: Nic v nich Mars choćia ſrogi/ I Achilles prędkonogi. KochFr 3; [do Stanisława Mińskiego] Godźienbyś był y pereł drogo nákupionych/ Iákie przeważni kupcy miéwáią zmieyſc onych/ Kędy ośm náuigáciy żeglarze bywáli Odpráwuią/ niżli śię záś ná zad wrácáli. KochPropKKoch 3; Przyſzedłem ná pułnocy, wźiąwſzy Cieklińſkiego Oſobę zacną ná ſię: wnuki przeważnego Lechá przeſtrzedz, by lepiey oyczyzny ſwey ſtrzegli CiekPotrHerb )?(3; Tákiey wam/ przeważni Senatorowie/ mądrośći z niebá potrzebá. Bo ludzka rychło pobłądzi/ y wſzytkiego vpátrzyć y wſzytkiemu zábieżeć nie może. SkarKazSej 660b.

przeważny w czym (1): ći [Rzymianie] iáko we wſzytkich rzeczách ſwoich przeważni byli, ták y w tym, że wźiąwſzy przez przodki ſwoie od Gréków wſzyſtek wzór y kſztałt, ile ſie liter tycze, wźiąwſzy y rzecz ſámę, ile do náuk wyzwolonych, nie iedno ſie w tym vkocháli, [...] ále ták dálece rzeczy przywiedli, że oná wſzyſtká powagá, oná ſławá y zacność Gréciiéy wſzytkiey [...] nie przy żadnym narodźie inſzym, iedno przy Rzymiánách zoſtáłá. JanNKar C.

W połączeniach szeregowych (3): Zwłaſzcża gdi my cżitamy iż bywało (ieſzcże y za pogańſtwa) iako v Rzymianow takież v krzeſcianow wiele pań ſtatecżnych, mądrych/ y przeważnych/ kthore rozumem ſwym chwalebnie ſie ſprawowały ſnadz lepiey niż drudzi mężowie GlabGad A2v; PaprPan E4v; GDy ták Witołd sławne/ dzielne/ przeważne/ y przemyſlne Xiążę w Trokach żywotá dokonał/ długo ſię z wątpliwymi namowámi Pánowie Litewſcy [...] wieſzáli/ dźiwnie y rozmáicie myſląc [...]/ kogoby ná Wielkie Xięſtwo podnieść mieli. StryjKron 567.

Wyrażenia: »przeważny mąż« [szyk 1:1] (2): PaprPan E4v; A Tropos [lege: Atropos] iádowita brátá oſtátniego/ Siemioná Kxiążę Słuckie mężá przeważnego/ Ná cel loſow nieſzcżęſnych z przętká poſtáwiłá/ Oſtátniego Dźiedźicá świáta pozbáwiłá. KołakCath B2v.

»przeważny pan« (2): PaprPan X3v; A Mátká teſz Wielmożna [książąt słuckich] [...] Z Kxiążęćiem Rádźiwiłem w małżeńſtwo wſtąpiłá. Z Kxiążęćiem ktory teraz nawyżſzym Hetmánem/ Woiewodą Wileńſkim ieſt przeważnym Pánem. KołakCath Bv.

Szeregi: »wielki i przeważny« (1): Páweł z miáſtá Genueńſkiego z Włoch rodem/ wielki y przeważny Kupiec/ wźiąwſzy liſty od tegoż Papieżá Leoná wierzące/ iechał do Moſkwy BielKron 436.

»przeważny a zacny« (1): POrſená on przeważny á zacny pan z Rzymá/ O ktorym też wam cżytáć wſzák to nie nowiná. Acż był przećiw Rzymiánom zácżął wielkie boye/ Prętko s wſtydem pokinął przedſięwzyęcie ſwoye. PaprPan X3v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

αα. O ludziach ocenianych negatywnie (1): Ale ktoby nie świadom Iudaſzowſkich dźieiow/ Niechay wie że kilá ſekt przeważnych złodźieiow. Iedni ſą SWIETOKRAYCY: Drudzy Pſzcżołołupcy: Trzeći Simoniacy ábo świętokupcy KlonWor 9.

β. O cechach i działaniach ludzkich (i wyjątkowo: boskich): nadzwyczajny, znakomity, doskonały (10): Biſkupi ſwe vbiory dla ſtanow godnośći/ Swietnie przygotowáli s przeważney hoynośći StryjWjaz Bv; IAzoná y z vrody y z vdátney śiły/ Oni zacni Troiánie wielce go chwalili. Znáiąc w nim wielką chćiwość y przeważne zmyſły/ Iákoż nacż ſie náſádził záwſze dobrze wyſzły. PaprPan X2v; Kronika Polſka Litewſka/ Żmodźka/ y wſzyſtkiey Ruſi Kijowskiey [...] Przez MACIEIA OSOSTEWICIVSA STRIYkowſkiego doſtátecznie nápiſána/ złożona/ y ná pierwſze ſwiátło z wybádánim prawdziwie dowodney ſtárodawnoſći właſnym wynálezienim/ przeważnym dochćipem/ y nakłádem nowo wydźwigniona przez wſzyſtki ſtárożytne wieki/ áż do dziſieyſzego Roku 1582. StryjKron kt, A3v; Izali wſzyścy mocámi? Izali wſzyścy dáry máią vzdrawiánia? Izali wſzyścy ięzyki mowią? Izali wſzyścy tłumáczą? Prágnićieſz co lepſzych dárow. A ia wam ieſzcze przeważnieyſzą drogę vkázuię. WujNT 1.Cor 12/31; IVż ſię dźiś nie wyſiedźi dobrze znácżná cnotá/ Ktora v ludźi bacżnych náde wſzyſtkie złotá. Ieſt záwſze przeważnieyſza CzahTr I4v; [[Daunus zwraca się do zabitego syna:] Synu [...] do czegóż mię twoie Przypadki/ y te ſrogié przypráwiły boie? W co mię twa myśl przeważna przywiodłá ſtárégo? VegKmita 9].

przeważny do czego (1): Potym záś dowćip moy do trudnych rzeczy przeważny/ y natura do widzenia rozmáitych kráin chćiwa/ ku temu mię przywiodły/ iż przes niektory czás [...] przewykłem/ y do riſowánia ſztuk zwłaſzczá do Matematiki/ Geographiey y perſpectiwy należących StryjKron A3v.

Wyrażenie: »przeważne sprawy, rzeczy« [szyk 2:1] (2:1): BielKron 445; Tedy też ſłuſznie [historia] záłożenia nagruntownieyſzego fundamentu potrzebuie/ poniewaſz oná ieſt naprzod wſzelkiey dawnośći kluczem/ [...] y przypędzicielką dobrych potomkow do náſládowánia/ y wyráżenia przeważnych ſpraw przodkow ſwoich StryjKron A; Cny Herkuleśie Polſki: boday śiłá/ Podobnych tobie/ oycżyzná rodźiłá. Gdźię [!] zorze gáſną/ y gdźie ráno wſtáią/ O twych przeważnych ſpráwách iuż ſłycháią GrochKal 23.

Szereg: »wielki a przeważny« (1): W Wielkich rzecżach á w przeważnych lud Hiſzpáńſki niedáwnych cżáſow ſwiátu wſze^mv ſie okazał BielKron 445.

[W przen:

Wyrażenie: »przeważna mądrość« = Bóg: O, przeważna mądrości! Wszechmogący Boże! I któż sie sprawom twoim wydziwować może? DramStp II 432.]

b. Odważny (37):

αα. O ludziach (13): GlabGad P7; Herkules ná on cżás przeważny będąc ná morzu/ zdáło ſie mu być kray świátá gdzie tám záłożył ſłupy kámienne w morzu ná przodku Afryki á ná końcu Hiſzpániey/ [...] dziś zową ſłupy Herkuleſowe BielKron 269v; Y ſzedłeś [Krzysztofie Radziwille] ku Wieliżu pewnémi noclégi: A ſtámtądeś przeważné wypráwował ſzpiégi W źiemię nieprzyiaćielſką KochJez B; GOsćiu/ właſną twarz widźiſz przeważnéy Didony [założycielki Kartaginy, która popełniła samobójstwo, nie chcąc zgodzić się na poślubienie króla numidyjskiego Iarbasa, grożącego miastu wojną w razie odmowy] KochFr 91; Gdy przeważny Tezeus prágnąc ręki podniéść/ Ná ſrogi dźiw [tj. Minotaura]/ álbo śmierć/ álbo cześć miał odniéść. KochPam 81; KochPieś 55; Ale cżłowiecży przemyſł ták ieſt śmiáły/ Iż ten ſtáry świát widźiał mu ſię máły/ Więc przepłynąwſzy nurt Oceánowy/ Nálazł świát nowy. Y ták iuż w koło okrążyło źiemię/ Smiertelnych ludźi ták przeważne plemię KlonFlis D2v, D4v, Ev; [BielKron 1597 230 (Linde)].

przeważny na co (1): Przeto gdy kthora niewiaſta ma brodę albo wąſi ieſt to nad przyrodzenie [...]/ á ieſtliże taka ieſt młoda muſi też być barzo gorącza y chciwa na wiele rzecży przeważna y też ſmiała GlabGad O5.

W połączeniu szeregowym (1): BRrzuch koſmati około pępka, naprzod pſotliwego barzo znamionuie, zatim ſmiałego, przeważne^go mądrego też, rozumnego, pilne^go w ſwey rzecży, powolne^go, ale nie barzo fortunne^go. GlabGad P5.

W charakterystycznych połączeniach: przeważny(-a, -e) człowiek, drużyna, plemię, szpieg, szyper; na wiele rzeczy przeważny.

Szeregi: »przeważny, (a) mężny« [szyk 1:1] (2): BielKron 54v; Siłá tych męſzcżyzn naydzie/ ktorzy ſie nie boią/ áni mąk żadnych/ áni ſmierći/ á przedſię niemamy ich zá mężne/ zá przeważne/ bo to cżynią oſlep/ á bez rozumu GórnDworz X8v.

»przeważny i śmiały« (1): GlabGad O5 cf przeważny na co.

ββ. O działaniach i cechach ludzkich: wymagający odwagi i trudu, świadczący o odwadze; ryzykowny (4): ná tymże Oceanie Hiſpanowie/ y Portugalczykowie/ zá Mauritanią y Afriką/ niewiádome przedtym ludziom y Aſtrologom/ tákże Geographom Wyſpy y Kráiny náleźli przeważnym żeglowánim StryjKron 11; Andrzey Kościelecki ná ten czás Zupnikiem będąc/ gdy ſię w [płonącą] iáſkinią gorną żaden z gminu wpuśćić nieſmiał/ on ſam z Sewerinem Betmánem Krákowſkim Rotmiſtrzem [...] w Gorę ſię wpuśćił/ y ći dwá podawſzy żywoty ſwoie w wielką niebeſpieczność [...]/ on ogień bárzo ſzkodliwy przeważną pracą vgáśili. StryjKron 722.

W połączeniu szeregowym (1): BOg [...] lepiey wie/ iákom wielką/ fráſowliwą/ przeważną/ trudną pracą [...] podiął Czytelniku miły/ ſtáráiąc ſie s pilnoſcią ábychći prawdźiwy/ y dowodny wywod Narodow náſzych Sarmatſkich/ Sławáńſkich/ Ruſkich/ á przytym Litewſkich pokazał StryjKron 86.

[Wyrażenie: »męstwo przeważne«: Jak Jason do Kolchu płynął i męztwem przeważném słynął, Gdy złotą owcę smokowi I córkę uniósł królowi. ZbylWieś 17.]

Przen (1): Niech mu [Bogu] wdźięczność okażą/ imię iego chwaląc/ Y záſłużoné ofiáry paląc. Którzy w przeważnym drewnie [tj. w okręcie] po morzu żegluią/ A ſwé potrzeby [tj. wyprawy wojenne, bitwy] pławem ſpráwuią KochPs 165.

α. Pod względem militarnym (20):

αα. O ludziach: mężny, dzielny; też: potężny (12): (did) Helena. (–) Wſzytkom ia to widziálá/ iáko we zwierćiedle/ Ze z korzyśći ſwey niemiał długo ſie weſelić Bezecny ALEXánder: ále mu wcżás mieli Y dobrą myſl przekázić przeważni Graekowie. KochOdpr B; KochFr 57; Bowiem tego [Olelka] przewáżni oni dwá ſynowie/ To ieſt Siemion y Michał/ iák dwá Hektorowie. Murem mocnym y miecżem byli ná Tátáry KołakCath A4; [Turczyn bowiém/ że ludzkim myśliwcem ieſt przeważnym [...] pokazuie ſie ztąd/ że z iego Tureckich ſzabel/ krew krześćiáńſka nigdy y przenigdy nie oſycha MalaspJan A4v (Linde)].

przeważny ku czemu (1): Y nazwáli iego wielkim Antyochem/ był on licá kraſne^go/ wzroſtu vroſlego/ ſmyſlu mądrego/ głoſu iáſnego/ ſercá śmiáłe^go/ á ku wſzem vcżynkom rycerſkim przeważny był. HistRzym 6v.

przeważny w czym (1): Piątey potym nocy Kieiſtut Gediminowic Xiążę przeſławne dzielne/ mężne/ w fortelach y w ſtaczániu rozmáitych bitew przeważne/ przemyſlne/ [...] vdawion ieſt ná Krewſkim zamku w wieży murowáney/ z roſkazánia Iágełowego StryjKron 467.

W połączeniach szeregowych (4): Hektor [...] rádził áby byli z Greki o to w pokoiu/ ieſli co więtſzego nie będą chcieć vcżynić/ wiedząc tám o wielkich á ſpráwnych y przeważnych mężoch. BielKron 55v, 59v; StryjKron 467; Przećiw wálnému, zártkiému, y przewaznému nieprzyiaćielowi expeditia. SarnStat 440; [I insze rzeczy takowe, Walki i bitwy surowe, Które przeważni Grekowie, I bitni Macedonowie, Nieprzewaleczni Rzymianie, I niefortunni Trojanie Czynili ZbylWieś 19].

Wyrażenia: »mąż przeważny« [szyk 3:1] (4):Powiedzyał ſwe zdánie Antenor w ty ſłowá/ iż iuż wſzyſcy widzimy oſtátni vpadek ſwoy [...]/ Hektor/ Troillus/ Paris/ Amázones pobići cżoło wſzytko náſze/ v Grekow ieſzcże doſyć mężow wielkich/ mocnych/ zacnych/ y przeważnych BielKron 59v, 55v, 61v; PaprPan D2v.

»przeważny nieprzyjaciel« [szyk 1:1] (2): SarnStat 440; Y boię ſie żeby cżáſem nieprzyiaćiel ták przeważny/ nie lepiey wiedźiał co ſię známi dźieie/ niżeli my ſámi. PowodPr 73.

»przeważny rycerz« [szyk zmienny] (1): Iużby dziś Aruns mężny pewnie ćiſzey ſiedzyał/ Gdyby o tym przeważnym cnym Rycerzu [tj. o Michale Jazłowieckim, staroście chmielnickim] wiedzyał. PaprPan Xv; [Ale Bolesław wypełniáiąc ſam Hetmáná ſpráwnego/ y Rycerzá przeważnego vrząd/ rozgromił y przebił wálny vf Ruſki StryjKron 171 (Linde)].

Szereg: »wielki a przeważny« (1): Brennus wielki mąż á przeważny będąc/ Norhándyey y Cháteneſyey doſtał mocą BielKron 61v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

ββ. O cechach i działaniach ludzkich: świadczący o męstwie, wymagający męstwa (8): Narod Iatwieżow był ták bárdzo waleczny/ iſz y o ſmierć/ y zábicie niedbáli/ y dla tego dla chćiwośći woyny y ochoty zbytnie przeważney do bitwy/ wyginęli. StryjKron 205; Teodricus z Aldemburgu Miſtrz Pruſki [...] z wielkim á mocnym á wielkim woyſkiem Niemieckim wćiągnął do Litwy Zimie/ gdzie nád Niemnem Zamek Wielonę obegnał/ ktorego przeważnymi ſzturmámi dobywał StryjKron 427.

Wyrażenia: »przeważna (rycerska) dzielność« (4): Byłby Polakow Wſzewold z Wołyńcy potłoczył/ Gdyby Káźimirz z ſwieżym vphem nieprzyſkoczył. Ale przytárwſzy z boku przeważną dzielnością/ Wſpárł Ruſakow ácz z wielką ſwą nieprzeſpiecznoſcią StryjKron 230; Tegoż roku Ottoman niktory z narodu Tatarſkiego s proſtych á podłych y vbogich rodzicow vrodzony/ dla przeważney Rycerſkiey dzielnośći od Turkow [...]/ pierwſzym Xiążęćiem álbo Cárzem Tureckim był wybrány StryjKron 375, 76, 110.

»przeważne męstwo« [szyk 1:1] (2): GórnDworz Bb7; Orácius Rzymſki mężny. TEn kiedy iuż obacżył gwałt ludu Rzymſkiemu/ Záraz męſtwem przeważnym ſwym zábieżał temu. Wyſkocżywſzy przed woyſko ták ſie mężnie ſtáwił/ A w tym ſie lud wſkok przez moſt do miáſtá przepráwił. PaprPan Gg2.

2. Kosztowny, wspaniały, okazały (8): Rádziwił Kſiążę/ Firley/ Kryſki/ y Zamoyſki/ Káżdy s pocżtem przeważnym StryjWjaz A3v; A vbiory przeważne y koſztowne rzędy/ Snadź Kreſsuſsá ſowito przewyſzſzáły wſzędy. StryjWjaz B4v, Bv [2 r.], B2, B3v; Oycowie náſzy iże Bogá miłowáli/ Przeto okwitość Bogactw y wſzego miewáli. Kośćiołow y Klaſztorow bogáte nádánia Swiadcżą to dźiś/ przeważnym koſztem budowánia. KołakSzczęśl C3v; (nagł) DO CZYTELNIKA. (–) Nie złotem lſniące brzegi Taguſowe/ Ani przeważne ſkárby Creſuſowe/ [...] Ale tyśiąc kroć ważnieyſze kleynoty/ Minerwá moiá z pobożney ochoty Tuć Cżytelniku śláchetny podáłá KołakSzczęśl Dv.

Synonimy: 1.a. poważny, uznany, wyborny, zacny, znaczny, znakomity, znamienity; α. poważan, poważny, szanowany; β. okazały, wspaniały; b. dzielny, śmiały; αα. mężny, niebojaźliwy, niebojaźny, nielękliwy, nietrwożny, nieulękły, nieustraszony, niezatrwożony; α.αα. bitny, mężny, potężny, rycerski, sprawny, waleczny, wojenny; 2. kosztowny, okazały, ozdobny, świetny, wspaniały, wyśmienity, znakomity, znamienity.

MPi