Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KOSZTOWNOŚĆ

Następne hasło: [KOSZTOWY] »

KOSZTOWNY (365) ai

kosztowny (347), kostowny (18); kostowny BierRozm, RejPs, LibLeg, RejJóz (2), SeklKat, RejKup (4); kosztowny: kostowny MiechGlab (3 : 1), Leop (6 : 1), BibRadz (14 : 1), Mącz (36 : 4), CzechRozm (1 : 1).

Oba o jasne.

comp i sup -kosztowniejszy (22 + 17); -ejszy (4), -(e)jszy (35). sup nå- (16), nåj- (1) GórnDworz; ~ nå- (11), na- (4), n(a)- (1); nå- RejAp, RejZwierc (2), Oczko, SkarŻyw, CzechEp, WerGośc, LatHar, WujNT (2); na- RejPs, HistAl, BibRadz; nå- : na- KrowObr (1 : 1).

Fleksja

sg
m	N	kosztowny, kosztowniejszy, nåkosztowniejszy	f	N	kosztownå, kosztowniejszå	n	N	kosztowné, kosztowniejszé
	G	kosztownégo, kosztowniejszégo		G	kosztownéj, kosztowniejszéj, nåkosztowniejszéj		G	kosztownégo, kosztowniejszégo, nåkosztowniejszégo
	D	nåkosztowniejsz(e)mu		D			D
	A	kosztowny, nåjkosztowniejszy		A	kosztowną, kosztowniejszą, nåkosztowniejszą		A	kosztown(e), kosztowniejsz(e)
	I	kosztownym, kosztowniejszym		I	kosztowną		I	kosztownym
	L	kosztowniejszym, kosztowniejsz(e)m, nåkosztowniejsz(e)m		L	kosztown(e)j		L	kosztownym, kosztown(e)m

pl
N	subst	kosztowné, kosztowniejszé, nåkosztowniejszé
G		kosztownych
D		kosztownym
A	subst	kosztowné, kosztowniejszé, nåkosztowniejszé
I	m	kosztown(e)mi, nåkosztowniejsz(e)mi
I	f	kosztownémi, nåkosztowniejszymi
L		kosztownych

sg m N kosztowny, kosztowniejszy, nåkosztowniejszy (32). ◊ G kosztownégo, kosztowniejszégo (14); -égo (2) KochMRot, JanNKar, -ego (1) MurzNT, -(e)go (11). ◊ D nåkosztowniejsz(e)mu (1). ◊ A kosztowny, nåjkosztowniejszy (30). ◊ I kosztownym, kosztowniejszym (4). ◊ L kosztowniejszym (3) HistAl (2), GórnTroas, kosztowniejsz(e)m, nåkosztowniejsz(e)m (2) RejPs, BibRadz. ◊ f N kosztownå, kosztowniejszå (19). ◊ G kosztownéj, kosztowniejszéj, nåkosztowniejszéj (11); -éj (1), -(e)j (10). ◊ A kosztowną, kosztowniejszą, nåkosztowniejszą (22). ◊ I kosztowną (2). ◊ L kosztown(e)j (1). ◊ n N kosztowné, kosztowniejszé (13); -é (1), -(e) (12). ◊ G kosztownégo, kosztowniejszégo, nåkosztowniejszégo (25); -égo (1), -(e)go (24). ◊ A kosztown(e), kosztowniejsz(e) (13). ◊ I kosztownym (9). ◊ L kosztownym (6), kosztown(e)m (1) ModrzBaz. ◊ pl N subst kosztowné, kosztowniejszé, nåkosztowniejszé (36); -é (5), -(e) (31). ◊ G kosztownych (32). ◊ D kosztownym (3). ◊ A subst kosztowné, kosztowniejszé, nåkosztowniejszé (65); -é (6), -(e) (59). ◊ I m kosztown(e)mi, nåkosztowniejsz(e)mi (2). f kosztownémi (8), nåkosztowniejszymi (1); -émi: -ymi HistAl (1 : 1); ~ -émi (1), -(e)mi (7). ◊ L kosztownych (10).

Składnia comp: kosztowniejszy (a)niż(li) co (4), nad co (3). ◊ Składnia sup: nakosztowniejszy nad co (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII(XVIII) – XVIII w.

Znaczenia

1. Wiele kosztujący, drogi; wspaniały (361)
2. Smaczny, smakowity, pobudzający apetyt (2)
3. Wypróbowany, pożyteczny, przydatny do czego; skuteczny (2)

1. Wiele kosztujący, drogi; wspaniały; pretiosus PolAnt, Vulg, Mącz, Cn; carus, magnificus, opiparus, pollucibilis, sumptuosus Mącz, Cn; aureus, dapsilis, delicatus, impendiosus, impensus, splendidus Mącz; concupiscibilis, pulcher PolAnt (361):

a. Nabyty, wykonany z dużym kosztem, zrobiony z cennych materiałów, ozdobiony złotem, klejnotami; wykonany z dużym nakładem pracy, z dużym trudem, kunsztowny (211): Socżewicę zemną ziećie. Bowiem przyiaćielſtwo pewne/ Niedba o karmie koſztowne BierEz C2, M3v, N3v; FalZioł V 51v; BielŻyw 109; MiechGlab 5, 70, [88]; BierRozm 9; RejPs 125v; LibLeg 11/13; SeklKat Q3v; RejKup o8, aa8, bb6v; Páłac iey był niewymownie koſztowny [erat valde pretiosum] á ſzcżyt iego od złotá y od pereł iaſnął. HistAl L6v, Bv, L7, M, N4, N4v; MurzNT Ioann 12/3; GliczKsiąż E8 [2 r.], E8v; LubPs M3, Q, X5v, hhv, hh3v; GroicPorz h2, gg2v; Izali ſie [apostoł] w złotogłowowe/ w Axámitne/ w Altembaſowe/ y inſze koſztowne odzienia kiedy vbierał? KrowObr 25v, 27 [2 r.]; [dzieciątko z obłoków] Skrzydełká ma odmienne á oblicże ſlicżne/ Ná koſzulce koſztowne á wzory rozlicżne. RejWiz 35v, 25v, 46v, 100v; Leop Dan 11/8; Przywiodłemći Zuzánnę po proſtu przybraną/ Dokąd iey koſztowńieyſzey ſzáty nie doſtáną. KochZuz ktv; RejZwierz 29v; BibRadz I 48v marg [2 r.], Prov 3/15, Am 6/6, Eccli 45/9, 2.Mach 8/35; Ták vtrátnym był/ iż kazał ſieći dzyáłáć ze złotá/ [...] á obierzwy z iedwabiu. Muły kował ſrebrnymi potkowámi. [...]/ wſzákże nawięcey ná budowániu koſztownym w ktorym ſie kochał/ vtráćił. BielKron 145, 14, 56, 70, 76, 94 (25); Corinthia vasa, Miedziány ſprzęt á naczynie/ koſztowne á foremne z miedźi y ze źłotem y s ſrebrem zmieſzáney. Mącz 65c, 18d, 21c, 78a, 81a, 107a (23); GórnDworz L6, R2, Bb2; HistRzym 90, 90v, 95v, 126v; áby on [Pan] ná Potym iákiey ſzkody nie miał w ták koſztownym kupnie ſwoim/ ktore on ſobie wielkiemi pracámi ſwoiemi/ á nákoniec krwią ſwoią ſwiętą á ſmiercią ſwoią niewinną/ kupić á pozyſkáć racżył. RejPos [292]; toć to łácniuchne lekárſtwá twoie/ á nie trzebá zá morze biegáć po ony koſztowne ziołá RejPos 327v, 161, 162, 192, 195v, 259; BielSat C4, D2, D3; (nagł) Poiázdy koſztowne. (‒) NVż záſię poiázdy náſze/ koń zá pięć ſeth złothych/ rząd zá drugie. RejZwierc 58, 58v, 70, 81v, 257v, 258 [2 r.] (9); BielSpr 52; RejPosWstaw [41⁴]; BudBib Deut 8/12, 2.Par 20/25, 32/27, 36/10; Strum H3v; StryjWjaz B4v; A ták/ názbyt koſztowne potráwy máią być zákazáne: ktoremi wytrawioná á wyniſzcżoná bywa oſob proſtych máiętność ModrzBaz 36v; koſztowne á roſkoſzne ſzáty/ y názbyt wydworne [vestes delicatae, fastuosae et nimis exquisitae]/ ſą nacżynia pychy. ModrzBaz 50v, 11v, 26v, 50v [3 r.], 56 [3 r.], 82v (14); Oczko 3, 8, 18v; Ozdobę domu twego/ koſztowné roboty Obuchámi potłukli y twárdémi młoty. KochPs 109; SkarŻyw 98, 173, 188, 208, 238, 374; CzechEp 191, 362; KochJez A3; KochFr 104; KochMRot A2; WerGośc 245; WisznTr 4; KochPieś 18; PudłFr 16, 20 [2 r.]; BielRozm 9, 22, 26, 28; KochProp 7; Phil O; GórnTroas 9, 62; KochFrag 2; LatHar +4, 188; WujNT Luc 7/25, 1.Tim 2/9, Yyyyy2; WitosłLut A3; [za występki zbytnie w strojach] miáſto miękkiego á koſztownego odźienia/ śiermięgá/ miáſto łáncuchow/ opáſánia koſztownego/ y drogiego záwieſzenia ábo Alzmántow/ łyká PowodPr 84, 70, 83, 84; [Konstantyn Wielki] dźiwnie koſztowne kośćioły budowáć pocżął/ y w Rzymie y w Ieruzálem. gdzie/ [...]/ kośćioł grobu Páńſkie^go/ złotem y śrebrem oblokł. SkarKaz 456b, 386a, 455b, 456a, 456b, 489b, 516b; SkarKazSej 666b; SapEpit B3; ZbylPrzyg A2v, B2.

W przeciwstawieniach: »kosztowny ... gruby, prosty, tani« (3): Choćia ſzátę koſztowną/ choć grubą oblecze/ Wdźięczność zá nią ćichuchno tuſz ſye wſzędy wlecze. PudłFr 70; To ieſt proſte budowánie zburzono/ á my koſztownieyſze poſtáwiemy BudBib I 349b marg; Komu koſztowny vbior/ á komu záś tani. ZbylPrzyg ktv.

W charakterystycznych połączeniach: barzo kosztowny (9), dos(y)ć (5), nazbyt, niewymownie (3), dziwnie (2), osobnie, zbytnie.

Przysłowia: Vbogiego żjwot [!] lepſzy ieſt pod dáſzkiem ſwym/ niſz koſztowne potráwy w cudzym do^mv. BudBib Eecli 29/27.

Zdawná rad ná koſztownym ſmętek ſtołku śiada. GórnTroas 63.

Szeregi: »drogi, (a) kosztowny« (4): [Tellus] dzyeći ſwych/ [...] nye nosił w drogim á koſztownym odzyenyu GliczKsiąż F2; Leop 1.Tim 2/9; Mącz 39d; GosłCast 4.

»kosztowny a drogoceniony« (1): ni nacż wyęcey ſie nye ſadzą/ yedno ná wyele koſztownych á drogocenyonych ſſat GliczKsiąż E8v.

»misterny i kosztowny« (1): miedzy innemi dáry poſłał [Ferdynand] zegar miſterny y koſzthowny od Aſtronomow ſpráwiony BielKron 313v.

»kosztowny, (i) świetny« (2): do tych świątośći żadnych koſztownych y ſwietnych przyprawek/ zamiánek/ złotá/ ſrzebrá/ pereł/ kámienia/ áxámithow/ álbo iedwabiow nieprzydał KrowObr 46; KochEpit A2v.

»znamienity a (i) kosztowny« [szyk 2 : 1] (3): BielKron 270v; Praetorium [...] koſztowne á známienite budowánie przed miáſtem/ yákoby folwark/ które Rzimiánie wielmi koſztownie zwykli wyſtáwiać. Mącz 319d, 476a.

b. Urządzony z dużym kosztem; świetny, okazały (22): HistAl N5v; GliczKsiąż P; KrowObr 28v; vmárłá Rathuſznego żoná/ proſiłá przed thym mężá ſwego/ áby iey koſzthownego pogrzebu niecżynił/ áni theż żadnych mſzy náymował/ áni żadnego nakłádu niecżynił BielKron 212, 296v, 331; Pollucibilis coena, Koſztowna/ pyſzna/ hoyna/ á páńska wiecżerza. Mącz 201c, 265d, 289b, 312a; GórnDworz Ii2v, Ii7v; ModrzBaz 15, 32v; KochPs 33; Przetom też ſobie ták błáhym śniadániem/ koſztownego tego tám obiádu kośćiſtego pſowáć niechćiał. CzechEp *2v; WysKaz 43; VotSzl C4.

Szereg: »kosztowny, (a) znamienity« [szyk 3 : 1] (4): Triumphus, Piſzne koſztowne á známienite wiechánie w miáſto Rzym Hetmáná którego Mącz 466a, 293b, 309a, 365a.

c. Mający dużą wartość, drogocenny (118):

α. O wartościach materialnych wymiernych (102): FalZioł IV 56c, d; WróbŻołtGlab A3v; RejJóz G8 [2 r.]; HistAl C3, D6v, F2, G3, Hv (10); ktory [Papież] wykradwſzy s kośćiołá Piotrá ſwiętego/ złoto/ ſrebro/ kámienie drogie y rzetzy nakoſſtownieyſze/ vćiekł do Konſtántynopolá KrowObr 38, 45v, 242; Leop 2.Par 36/19, Thren 1/11, Ez 27/24; ſą indzye drzewá koſztowne/ iáko ieſt Cis y iemu rowne UstPraw E4v; BibRadz *3v, 2.Par 32/23, Iob 28/10, 16, 18, Agg 2/8, 3.Esdr 6/9; wiele przywieźli korzenia/ to ieſt/ Cynámonu/ Káſiey/ Pieprzu długie^go/ Złotá/ y wiele inych rzecży v nas koſztownych. BielKron 444v, 79v, 101v, 103v, 274, 351v, 448v; Mącz 54d, 142b; RejAp 151; GórnDworz Cc2; RejPos 301, Ooo3v; RejZwierc 104, 129v [2 r.], 156v, 157, 169; BudBib 2.Par 21/3, 32/23, 3.Esdr 6/9; CzechRozm A6; SkarŻyw 102, 491, 528, 560; mam ſobie tę calumnią zá nakoſztownieyſze klenoty. CzechEp 338; NiemObr 34; NIe dar iáki koſztowny ále co przemogę/ Dam ći parę wirſzyków/ Mielecki/ ná drogę. KochFr 20; NEPTVNVS morze pośiadł: wiátróm roſkázuie EOLVS: Pluto záśię nád piekły kroluie. Wiérz mi/ iż nie zá złoto/ áni dla vrody/ Przyſzli ći o tákowe koſztowné dochody. PudłFr 75; KmitaPsal ktv; w máłey Polſzcże ſolnych/ ſrebrnych/ ołowiánych/ żeláznych gor/ y inſze mieyſcá wſzyſtki máią doſyć rzecży koſztownych/ ktore do źieḿ obcych przedawáią. GostGospSieb +4; LatHar 202; WujNT Matth 13/46, 1.Petr 2/6; WysKaz 6; JanNKar C2; Pofałſzowałeś towar/ wodą/ fárbą/ prochem: Y pomieſzałeś rzecży koſztowne z motłochem. KlonWor 67; Szkodá/ że też v noſá nie záwieśi czego/ Tákże koſztowney perły/ rubinu drogiego. ZbylPrzyg A2.

W charakterystycznych połączeniach: barzo kosztowny (9), dziwnie, niewymownie.

Przysłowie: A zaſz niekoſztownieyſzy owoc niż goły korzeń? WujJud 110v.

Wyrażenia: »co kosztown(iejsz)ego« (2): wſzytczy z Wratiſlawia mieſzcżanie dla ſtrachu byli pouciekali zabrawſzy z ſobą czo koſztownieyſzego MiechGlab 9; GliczKsiąż N3v.

»kamień (a. kamienie) kosztowny(-e)« = lapis pretiosus Vulg, PolAnt [szyk 12 : 3] (15) : byłá winnicá nie wymownie piękna/ máiąc groná s kámienia koſztownego z Vnionow s Kárwunkulow y z niezlicżnych pereł. HistAl Lv, F8v, G2v, G5v, I8v; RejWiz 25; Leop 3.Reg 7/10, Apoc 21/19; BibRadz I 283d marg; BielKron 445; BudBib 3.Reg 5/17; CzechEp 290; WujNT Apoc 18/12, 21/11; SzarzRyt A3v.

»nic kosztown(iejsz)ego« (3): nic koſztownego nie mieli áni żyznego/ tylko niewiáſty przedawáły ſzáty s pięknego lnu BielKron 451; OrzQuin M2v; RejPosWstaw [21³]v.

»kosztowny skarb« [szyk 4 : 3] (7): LubPs K2v; KrowObr C; Skarb koſztowny [Thesaurus desiderabilis] y wonne oleyki ſą w domu człowieká mądrego/ ále człowiek ſzalony roſproſzy. BibRadz Prov 21/20; GórnDworz G3v; RejPos 312v; RejZwierc 142; LatHar 420.

»kosztownej wagi [= ceny]« = drogocenny (1): Ano ſie łſną Száfiry/ Rubiny/ Szmárági/ Dyámenty rozlicżne á koſztowney wagi. RejWiz 25v.

Szeregi: »kosztowny, (i) drogi« [szyk 1 : 1] (2): Pretiosus, Koſtowny/ drogi. Mącz 320a; SkarŻyw 68.

»ślachetny a kosztowny« (1): Milesia vellera [...]. Pretiosa et generosi velleris, Sliáchetna á koſztowna wełná. Mącz 221b.

»kosztowny a wielmożny« (1): Attalus, Król Pergámski wielmi bogáti. Unde, quicquid est splendidum aut magnificum dicitur Attalicum Cokolwiek koſztownego á wielmożnego yeſt Mącz 18d.

β. O wartościach niewymiernych, abstrakcyjnych (16): Gdyż oċziſczył [Baranek Boży] mę ſumnienie Przes koſtowna mękę ſwoję A przes nędzna wiarę moję RejKup dd3; krol nád wſzytok lud ma być obycżáymi przychędożony/ y nákoſzthownieyſzymi cnotámi ma iáſnąć [pretiosis virtutibus prepollere] HistAl G3v; RejPos 163v; RejZwierc 169; A choć koſztowna Mátká iuż ſie precż vdáłá/ Przedſię zemną dziękuie żeś ią ták chowáłá WisznTr 3, 34; LatHar 276; WujNT 1.Petr 3/4, 2.Petr 1/4, s. 808 marg.

Wyrażenie: »kosztowniejszy nad złoto« (1): áby doświádczenie wiáry wáſzey dáleko koſztownieyſze nád złoto [multo pretiosior auro] (ktorego przez ogień probuią) było náleźione wam ku chwale y czći y ſławie gdy ſię obiáwi Ieſus Chriſtus. WujNT 1.Petr 1/7.

Szeregi: »drogi a kosztowny« (3): iáko ieſt droga á koſztowną ſmierć káżdego z nich [wiernych ludzi] przed Máyeſtatem á przed oblicżnoſcią iego RejPos 321v, 342v; RejZwierc 71.

»wielki i kosztowny« (1): [ofiara oczyszczonego od trądu] ácż ieſth rzecż bárzo máła á nikcżemna/ ále figurá á podobieńſtwo iey ná co ſie ſciąga/ ieſt rzecż bárzo wielka á bárzo koſztowną. RejPos 47.

»zacny i kosztowny« (1): iáko ieſt rzecż zacna á koſztowna ſmierć ludzi ſwiętich przed oblicżym Páná Kriſtuſowym. LubPs Q4.

d. Bogaty, przynoszący znaczne korzyści (5): A my Polacy zá máłą praczą á zá máłym ſtárániem ich [kmiotków] koſztowney pracey á ich robot z roſkoſzámi ſobie vżywamy. RejZwierc 185, 168v; PaprPan Ff2; A do inſuły onéy koſztowney wſzyſtkim dobrym opływáiącym Rhodis/ kto Turká przywiódł OrzJan 27.

Szereg: »spaniały i kosztowny« (1): przez Rzymſkie páńſtwo/ [...] vpádło páńſtwo Greckie/ [...] á przez to záś ono nád ty wſzyſtki ſpániálſze y koſtownieyſze [...] Bábilońſkie CzechRozm 169.

e. Wymagający dużych wydatków (5): LubPs N2; Homine ingrato nihil est impensius, Nie nie yeſt koſztownieyſzego yáko człowiek nie wdźieczny/ to yeſt ná którym by ſie więcey vtráćiło/ á w niwecz obróćiło. Mącz 289b; SienLek 199; RejZwierc 138v; rozumieiąc/ iż názáiutrz miał mieć dobrze cżym zápłáćic [!]/ ſzedł do nakoſztownieyſzey piwnice WerGośc 256.

2. Smaczny, smakowity, pobudzający apetyt; salivatus, salivosus, sapidus Cn (2): Práwo náſze ieſt/ iż kto z ogrodá moiego roſkoſznego owoc będzye rwał á iadł/ muśi tám zoſtáć. [...] A ták tá pánná będąc tám/ nie mogłá ſie odiąć ſwey woley/ áby nie przeſtąpiłá moiego [Plutona] práwá/ bo vrwáłá trzy iábłká koſztowne/ y muſiáłá tám zoſtáć. BielKron 21v; SkorWinsz A3; [Bo ieſli nie porządnie wárzą [jabłka cytrowe]/ łatwie przyſmárgnie. Ale gdy porządnie vwárzą/ ieſt rzecż koſztowna y żołądkowi przyiemna. SienHerb 535a (Linde)].

3. Wypróbowany, pożyteczny, przydatny do czego; skuteczny (2): Weźmi ſłonin ſtárych/ łoiu kozłowégo/ żywice twárdéy/ oliwy ſtáréy/ [...] ſtłucz tho co nalepiéy/ á roſpuśćiwſzy przecédź/ á thák będźieſz miał koſztowną máść ná wſzeláki ſadzél końſki/ tákże y ná rány. SienLek 185v; Koc ten/ ácz nie pomáłu wozbráły go látá/ Ták/ iż rzadko gdźieby w nim nie przyſzyta łátá/ Ale pewnie koſztowny: té dwie gimi kniému/ Pómoc wielką dáły mi leżeniu miękkiemu PudłFr 78.

[kosztowny na co: wodká nieſmácżna/ áni wonna/ A wſzákże ná piegi y ine zmázy płći bárzo koſztowna/ gdy nią po ránu płeć omywáią. SienHerb 550b (Linde).]

Synonimy: 1. bogaty, dostatni, drogi, pański, pyszny, świetny, wielki, wielmożny, wspaniały, wystawny, zacny, znamienity; a. kunsztowny, misterny, przyprawny; b. hojny, okfity; c. szlachetny; 2. smaczny, wyborny; 3. pożyteczny, skuteczny.

Cf NIEKOSZTOWNY